Afetler oldukça karmaşık yaşantılar olmaları nedeniyle birçok kişiyi ve toplumu farklı şekilde ve şiddette etkileyebilir. Afetler toplumları sadece fiziksel veya ekonomik açıdan değil, psikolojik ve sosyal açıdan da etkileyebilir ve insanlar birçok psikolojik sıkıntı belirtisi gösterebilir.

Afetlerin ardından insanların büyük bir kısmı strese bağlı psikolojik sıkıntılar yaşamaktadır. Birçok araştırma psikolojik sıkıntı düzeyinin acil durum ve afetin türüne, şiddetine, maruz kalınan süre, kayıplar, yaş, cinsiyet, önceki deneyimler, eğitim düzeyi, özel gereksinimi olup olmaması, zorluklarla başa çıkma becerileri, yardım faaliyetlerine katılma vb. gibi birçok faktörle ilişkili olduğunu göstermektedir.

Kişiler afetin hemen ardından şok, öfke, suçluluk, çaresizlik, dehşete kapılma, korku, hissizlik (hissedememe), panik gibi duyguları yoğun ve sıkıntı verecek düzeyde yaşayabilirler. Örneğin, afet bölgesinde bazı kişiler öfkeli şekilde yardım çalışanlarından destek talep ederken, bazı kişiler enkaz başında duygusuz, ifadesiz bir şekilde oturarak bekleyebilirler.

Uyku ve yeme alışkanlıklarının değişmesi, halsizlik, yorgunluk, ağrı (baş, bel, boyun, sırt vb.), mide ve bağırsak sorunları, bulantı, kalp çarpıntısı gibi belirtiler afetin sonrasında hem afetzedelerde hem de yardım çalışanlarında sıkça karşılaşılan belirtiler arasındadır.

Davranışsal ve sosyal belirtiler hem ekip içinde hem de hizmet verilen toplumda hızla gözlemlenebilir niteliktedir. İçe kapanma, afet yerine gidememe, insanlarla konuşmaktan kaçınma, ani irkilmeler, tetikte olma, ilişkilerde çatışma, suçlama gibi belirtiler bu grup altında yer alır.

Özellikle dikkat sorunları, hafızada gerileme, yoğunlaşma sıkıntıları gibi belirtiler gözlemlenebilir. Bu belirtiler afetin ardından kısa sürede ortaya çıkabileceği gibi uzun dönemde de ortaya çıkabilmektedir.

Acil durum ve afetler gibi ruhsal travmatik yaşantılar sonrası bir önceki bölümde aktarılan belirtiler “anormal durumlara verilen normal tepkiler” olarak kabul edilebileceği gibi zamanla ve destekle azalır, bazen de tamamen ortadan kalkar. Ancak, afeti yaşayanların bir bölümü uzun zaman boyunca çeşitli psikolojik belirtiler gösterebilir. Afet gibi ruhsal travmatik yaşantılar sonrası en sık ortaya çıkan psikiyatrik bozukluklardan biri Travma Sonrası Stres Bozukluğudur (TSSB). Travma Sonrası Stres Bozukluğu en yalın ifadeyle, ruhsal travmatik bir olayın ardından gelişen bir tablo olmakla birlikte, her ruhsal travmatik olayın ardından TSSB gelişmeyebileceğini vurgulamak gerekir.

TSSB’nin ortaya çıkmasını, kronikleşmesini veya iyileşmesini etkileyen faktörler ise 3 grup altında değerlendirilmektedir:

• Kişilik özellikleri, geçmiş travmatik yaşantılar, cinsiyet, yaş vb. gibi travma öncesi etkenler,

• Acil durum ve afetin türü, şiddeti, maruz kalma süresi, kayıplar vb. gibi olaya bağlı etkenler,

• Travmatik yaşantı sonrasında kişinin başa çıkma stratejileri, çevresel faktörler ve sosyal destek vb. gibi travma sonrası etkenler.

TSSB belirtileri 4 grupta toplanabilir. Bunlar Yeniden yaşantılama, kaçınma, uyarılmışlık ile genel tepkisizlik (küntleşme) belirtileridir.

Afeti yaşayan kişinin zamansız ve aniden olayla ilgili bir anıyı anımsaması, bu olayla ilgili rüya/ kâbus görmesi, olayı adeta yeniden yaşıyormuş gibi hissetme, olayı hatırlatan durum, yer, nesne vb. karşısında titreme, çarpıntı gibi fiziksel belirtiler yaşaması ve bunlardan sıkıntı duyması yeniden yaşantılama olarak değerlendirilmektedir.

Bazen kişiler acil durum ve afeti hatırlatan yer, ses, duygu, düşünce, kişi vb. ile karşılaştıklarında o denli sıkıntı ve korku yaşayabilirler ki, bu sıkıntıyı yaşamamak bu yer, kişi duygu, düşünce vb. den kaçınabilirler. Bu belirtiler kaçınma belirtileridir.

Aşırı uyarılmış kişiler, uykuya dalma ve sürdürmede güçlük çekebilir, uykudan sıçrayarak uyanabilirler. Farkında olarak ya da olmadan tehlikelere karşı alarm halindedirler. Travmatik olayı hatırlatan herhangi bir hatırlatıcı karşısında irkilme, sıçrama, kaçma gibi ani hareketler gelişebilir, çabuk öfkelenip parlayabilirler.

Genel tepkisizlik/küntleşme ise duygularını hissedebilme becerisinin azalması, önceden ilgi duyulan şeylere karşı ilgi kaybı ve isteksizlik olarak belirtilebilir.

Psikososyal destek acil durum ve afete maruz kalan kişilerin olayın ardından hızla toparlanma becerilerini artırmaya, yaşadıkları stres tepkilerini azaltmaya yönelik bir dizi faaliyeti ve bu faaliyetlerin yanı sıra afete müdahalenin her aşamasında edinilmesi gereken bir bakış açısını da ifade etmektedir.

Psikososal müdahalenin temel prensipleri; zarar vermemek, insan haklarına saygı duymak, güçlendirme, toplum katılımı.

Toplumun olası risk ve tehlikelere karşı olası yerel ihtiyaçlarının belirlenmesi, riskli grupların tespit edilmesi, psikososyal destek faaliyetlerinin hangi bölgelerde yürütüleceği, hangi kurumlarla işbirliği yapılacağı, paydaşların nasıl bir iş bölümü yapacağı, psikososyal uzman kaynağının neler olduğu, ne tür bir altyapıya ve lojistiğe ihtiyaç olacağı ve uzmanların eğitiminin sağlanması gibi faaliyetler afetin öncesinde yürütülmeli, ancak afetin hemen ardından güncel ve değişen ihtiyaçlar çerçevesinde hızla koordine olunması gerekmektedir.

Psikolojik ilkyardım afetin hemen ardındaki süreçte başlayan ihtiyaç ve kaynak analizini de içeren, afetzedelerin duygularını ve düşüncelerini ifade etmelerini kolaylaştırmayı amaçlayan bir psikososyal müdahale yöntemidir.

PİY afetten etkilenen kişilerin ihtiyaçlarını karşılamada basit ve pratik şekilde destek olmak, bilgi ve diğer hizmetlere erişmelerine katkı sunmak, duygularını ifade etmelerine fırsat ve olanak tanımak, konuşmaya zorlamamak ancak dinlemeye de hazır olmak, pratik ve doğru kaynaklar göstermek gibi bir dizi faaliyeti kapsar.

Psikolojik ilkyardım uygulayıcılarına aşağıdakiler tavsiye edilir:

• Dürüst, açık ve güvenilir olun

• Kendi din, önyargı, görüş ve düşüncelerinizi fark edin ve bir kenara bırakın

• Kişilerin mahremiyetine özen gösterin Anlatmaları için baskı yapmayın

• Kültürel ve geleneksel dinamikleri fark edin ve bunları önemseyin

Psikolojik ilk yardım uygulayıcılarına aşağıdakiler tavsiye edilmez:

• Yerine getiremeyeceğiniz sözler ve gerçek dışı bilgiler vermeyin

• Israrcı ve rahatsız edici olmayın

• Anlatmaları için baskı yapmayın

• Hikâye, duygu ve düşüncelerini başkalarıyla paylaşmayın.

Acil durum ve afet durumları aynı anda birçok kişinin ruhsal olarak etkilendiği durumlardır ve kaynaklar aynı anda birçok kişiye eşit oranda destek sağlayamayabilir. Bu durumda kaynakların etkili kullanımı ve daha acil ihtiyacı olanların önceliklendirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle toplumsal olayların ardından psikolojik ihtiyaçların ve risklerin hızla değerlendirilmesi ve psikolojik desteğe acil ihtiyacı olanların hızla uzman desteğine yönlendirilmesi amacıyla psikolojik triyaj yöntemleri geliştirilmektedir.

Psikolojik triyaj kişilerin 3 açıdan hızlıca ön değerlendirilmesiyle başlar:

• Dış görünüm,

• Davranış,

• Konuşma.

Kişinin kendisi ve çevresindekilere zarar verme riski varsa (intihar, kendine zarar verme, başkasına saldırma vb. gibi) hiç zaman kaybetmeden acil servislere ve ruh sağlığı uzmanlarına sevk edilmesi gereken yüksek risk grubudur.

Çok yüksek kaygı/korku, doğrudan fiziksel bütünlüğünün tehlikede olması, diğer kişilerin ölümüne tanık olma, aile üyeleri veya evcil hayvanın ölümü, kendisinde veya ailesinde afetle doğrudan ilgili bir hastalığın/yaralanmanın olması, enkazda bir süre sıkışıp kalma veya geç kurtarılma öyküsü, aile üyeleri içinde kayıp ya da ulaşılamayan birinin olması ve yalnız kalan bir çocuk olması durumlarından herhangi birinin varlığında bu kişiler hızla ruh sağlığı uzmanlarıyla temasa geçerek yönlendirilmesi gereken riskli grubu oluşturmaktadır.

Afet nedeniyle evi oturulamaz durumda olanlar, afet nedeniyle ailesiyle ayrı kalanlar, daha önce psikolojik destek almış ve afet yaşama deneyimi olanlar düşük risk grubunda yer almaktadır.

Birçok çalışma, afet gibi travmatik olaylardan sonra psikolojik olarak etkilenme düzeyinin çeşitli risk faktörlerinden etkilendiğini göstermektedir. Bunlar içinde cinsiyet, çocuk ya da ergen olmak, psikiyatrik ya da fiziksel hastalık öyküsüne sahip olmak, önceki travmatik yaşantılar, yardım-kurtarma çalışmalarına katılmak, sosyal desteğin olmaması, bir azınlık grubunda yer almak, şiddet ögesi içeren yaşantılara maruz kalmak gibi birçok faktör yer alır.

Arama kurtarmacılar, itfaiye görevlileri, sağlık çalışanları, medikal kurtarmacılar, travma terapistleri, gazeteciler, gönüllüler afette yardım çalışanları arasında yer alır.

Yardım çalışanlarının afet gibi zorlayıcı ortamlarda karşılaştıkları birçok farklı stres kaynağı olabilir:

• Afet ortamında uzun süre çalışmak,

• Ölüm ve yaralanma riski olan bir iş yapmak,

• Duygusal yükün ağır olması,

• Çok rahatsız edici manzaralara şahit olmak,

• Zaman baskısı,

• Aşırı sorumluluk yüklenmek,

• Görevle baş edemediğini hissetmek,

• Fiziksel olarak oldukça zorlu ve yetersiz bir ortamda çalışmak,

• Deneyim eksikliği,

• Yetersiz ödüllendirme,

• Temel ihtiyaçlardan ve sosyal destek sisteminden (aile, eş, çocuklar gibi) uzakta olmak,

• Haksızlığa uğrama,

• Oluşabilecek diğer tehlike ve risklerle karşı karşıya kalmak (kimyasal tehlikeler gibi) yardım çalışanlarında stres oluşturabilecek kaynaklar arasındadır.

Yardım çalışanlarında aşağıdaki stres tepkileri görülebilir:

• Kendini adama,

• Kendi sağlığı pahasına zor durumdakilere destek sağlama,

• Kronik yorgunluk,

• Yetersizlik, suçluluk ve üzüntü duyma,

• Aşırı duyarlılık veya aşırı duyarsızlık,

• Afetten etkilenenlerle özdeşim kurma,

• Afetten etkilenenlerle kendini kıyaslama,

• Tükenmişlik,

• İçe kapanma, kendini soyutlama

Stresle baş etmeyle ilgili yardım çalışanlarına kurumsal düzeyde bazı öneriler şu şekildedir:

• Hazırlık evresinde kurumsal düzeyde profesyonel yardım çalışanlarına psikososyal risk analizinin yapılması, varsa özel ihtiyaçlarının (ilaç, küçük çocuğa sahip olma, özel bakıma ihtiyaç duyan aile bireyinin olması, diyet gibi) belirlenmesi,

• Acil durum ve afet ortaya çıkmadan yardım çalışanlarına yönelik stres faktörleri, strese bağlı tepkiler, stres yönetimi ve öz bakımla ilgili eğitim çalışmalarının yürütülmesi,

• Ekip çalışmasına yatkın kişilerin bir araya getirilmesi,

• Yardım çalışanlarının beslenme, barınma, sağlığa uygunluk, tuvalet, banyo, haberleşme vb. gibi temel ihtiyaçlarının karşılanması için hazırlıkların azami düzeyde yapılması,

• Yardım çalışanlarının çalışma saatleriyle ilgili düzenlemelerin öncesinde yapılması, dinlenme saatleri ve dinlenme alanlarının öncesinde planlanması,

• Kendi de afetzede olması durumunda ailesinde ölü, yaralı olup olmadığının belirlenmesi, ihtiyaçları konusunda önceliklendirilmesi,

• Afet ve acil durum sırasında ve sonrasında yardım çalışanlarının duygu ve deneyimlerini ifade edebilecekleri paylaşım gruplarının düzenlenmesi,

• Yardım çalışanlarının özellikle uzun süreli örevlerde normal aktivitelerine geri dönmelerine yardımcı olacak sosyal etkinliklerin düzenlenmesi.

Stresle baş etmeyle ilgili yardım çalışanlarına kişisel düzeyde bazı öneriler şu şekildedir:

• İkincil travmatik stres, tükenmişlik gibi belirtilerin farkında olun ve bu belirtileri tanıyın,

• Hem kendinizde hem de ekip arkadaşlarında ortaya çıkan stres belirtilerini gözlemleyin ve gerektiğinde psikolojik destek alın ve bunu ertelemeyin,

• Problemden çok çözüme odaklamak konusunda zihinsel hazırlık yapın,

• Afet alanında zor da olsa mümkün olduğundan kişisel bakımınızı aksatmayın (banyo, tıraş olma, temizlik gibi),

• Afetin zorlu koşulları ve insanların stres tepkilerine ilişkin zihinsel hazırlık yapın,

• Stres altındayken sizi rahatlatan ve stresinizi azaltacak faaliyetleri (spor, kitap, müzik, kahve,dinlenme gibi) gözden geçirin, hazırlıklı olun, bunlara zaman ayırın ve kararlılıkla uygulayın, ekip arkadaşlarınızın uygulaması konusunda tavsiyelerde bulunun,

• Stresli ortamlarda herkesin ve ekip arkadaşlarınızın farklı stres tepkileri ve rahatlama yöntemleri olduğunu unutmayın.

İkincil travmatik stres (İTS), şefkat (eş duyum) yorgunluğu, dolaylı (vekâleten) travmatik stres gibi kavramlar yardım çalışanlarının ve saha uygulayıcılarının yaşadıkları stres durumlarıyla ilişkili kavramlardır.

İTS belirtilerinin neden yardım çalışanları için risk olduğu şu şekilde açıklanmaktadır:

• Empatinin travma çalışanlarının travma mağduruna yardım etmesindeki en temel kaynak olması,

• Birçok travma çalışanının kendi hayatlarında da benzer travmatik yaşantılarının olması,

• Travma çalışanının çözümlenmemiş travmalarının, travmatik olaya maruz kalan kişinin benzer travmalarıyla tetiklenmesi,

• Çocuklara ait travmaların da travma çalışanları için tetikleyici olmasıdır.

Şefkat yorgunluğu, travmatik veya yoğun stres yaratan olaylara maruz kalan kişilerle çalışmanın doğal bir sonucu olarak görülmektedir. Şefkat yorgunluğu travma yaşayan kişiye yönelik empati duyma ve mağduru anlamaya yönelik yoğun bir motivasyonun varlığı sonucu ortaya çıkar. Yardım çalışanlarında şefkat yorgunluğu travmatik olayı yeniden yaşantılama ve olayla ilişkili hatırlatıcılardan kaçınmaya yönelik bir gerginlik ve kaygı durumu olarak tanımlanır. Şefkat yorgunluğu bir bakıma başkalarının çektiği ızdıraba şahitlik etmenin sonucu ortaya çıkmaktadır.

Afetlerin ardından insanların yaşadıkları stresin duygusal belirtileri şok, öfke, suçluluk, çaresizlik, dehşete kapılma, korku, hissizlik (hissedememe), panik gibi duygulardır. 

Afetlerin ardından insanların yaşadıkları stresin fiziksel belirtiler uyku ve yeme alışkanlıklarının değişmesi, halsizlik, yorgunluk, ağrı (baş, bel, boyun, sırt vb.), mide ve bağırsak sorunları,bulantı, kalp çarpıntısı gibi belirtilerdir. 

Afetlerin ardından insanların yaşadıkları stresin davranışsal ve sosyal belirtiler içe kapanma, afet yerine gidememe, insanlarla konuşmaktan kaçınma, ani irkilmeler, tetikte olma, ilişkilerde çatışma, suçlama gibi belirtilerdir. 

Afetlerin ardından insanların yaşadıkları stresin bilişsel belirtileri dikkat sorunları, hafızada gerileme, konsantrasyon sıkıntıları gibi belirtilerdir. 

Afeti yaşayan kişinin zamansız ve aniden olayla ilgili bir anıyı anımsaması, bu olayla ilgili rüya/ kabus görmesi, olayı adeta yeniden yaşıyormuş gibi hissetme, olayı hatırlatan durum, yer, nesne vb. karşısında titreme, çarpıntı gibi fiziksel belirtiler yaşaması ve bunlardan sıkıntı duyması yeniden yaşantılama olarak değerlendirilmektedir. 

İnsanların yaşadıkları olaylardan sonra Acil durum ve afeti hatırlatan yerden, sesten, duygudan, düşünceden, kişiden vb. kaçınması, uzak durması kaçınma belirtileridir. 

Aşırı uyarılmış kişilerin, uykuya dalma ve sürdürmede güçlük çekmesi, uykudan sıçrayarak uyanması uyarılmışlık belirtileridir. 

Genel tepkisizlik/küntleşme ise duygularını hissedebilme becerisinin azalması, önceden ilgi duyulan şeylere karşı ilgi kaybı ve isteksizlik olarak belirtilebilir.

Afete maruz kalan kişilere yardım amaçlı psikososyal müdahalenin temel prensipleri zarar vermemek, insan haklarına saygı duymak, güçlendirme ve toplum katılımı. 

Ülkemizde acil ve afet hallerinde psikososyal destek faaliyetlerinin koordine edilmesinden sorumlu kurumm Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’dır. 

Afetlerde psikolojik tariyajda kullanılmak üzere Schreiber (2012) tarafından önerilen PsySTART modeline göre yüksek risk grubuna kendisine ve çevresindekilere zarar
verme riski olan (intihar, kendine zarar verme, başkasına saldırma vb. gibi) kişiler dahildir. 

Afetlerde psikolojik tariyajda kullanılmak üzere Schreiber (2012) tarafından önerilen PsySTART modeline göre düşük risk grubuna afet nedeniyle evi oturulamaz durumda
olan, afet nedeniyle ailesiyle ayrı kalan, daha önce psikolojik destek almış ve afet
yaşama deneyimi olan kişiler dahildir. 

Afet gibi travmatik olaylardan sonra psikolojik destek konusunda özel gereksinimi olan gruplar mülteciler, yerinden edilmiş toluluklar, çocuklar ve ergenlerdir. 

Ekip çalışmasına yatkın kişilerin biraraya getirilmesi gibi yardım çalışanlarına yönelik
tavsiye  kurumsal düzeyde olan bir öneridir. 

İkincil travmatik stres, tükenmişlik gibi belirtilerin farkında olun ve bu belirtileri tanıyın' gibi yardım çalışanlarına yönelik tavsiye  kişisel düzeyde olan bir öneridir. 

Şefkat (eşduyum) yorgunluğu, dolaylı (vekaleten) travmatizasyon gibi farklı terimlerle ifade edilen stresin ismi İkincil travmatik stres'tir. 

'Kendi de afetzede olması durumunda ailesinde ölü, yaralı olup olmadığının belirlenmesi, ihtiyaçları konusunda önceliklendirilmesi' gibi yardım çalışanlarına yönelik
tavsiye kurumsal düzeyde olan bir tavsiyedir.

'Problemden çok çözüme odaklamak konusunda zihinsel hazırlık yapın' gibi yardım çalışanlarına yönelik öneri kişisel düzeyde olan bir öneridir. 

'Afetin zorlu koşulları ve insanların stres tepkilerine ilişkin zihinsel hazırlık yapın' gibi yardım çalışanlarına yönelik öneri kişisel düzeyde verilen bir öneridir.

'Afet alanında zor da olsa mümkün olduğunda kişisel bakımınızı aksatmayın (banyo, traş olma, temizlik gibi)' gibi yardım çalışanlarına yönelik tavsiye kişisel düzeyde verilen bir tavsiyedir.