Verinin belirli işlemlerden geçirilmesine veri işlem ve işlemden geçirildikten sonra elde edilen ürüne ise enformasyon adı verilmektedir.

İyi niyetli bir enformasyon; doğru, tam, güvenilir, kullanılabilir, ekonomik yararlı, basit, güncel, zamanında, denetlenebilir özelliklerinin tamamını taşımalıdır.

Sağlık kayıtları genelde; nüfus, ölüm, doğum, çevre koşulları, sağlık kurumları, sağlık personeli, hastalıklar ya da hastalıklarla ilgili rutin kayıtlar olarak tanımlanabilmektedir.

Sağlık alanında kullanılan özel istatistiksel yöntemlerin temel amacı; ülkenin ve bölgenin uzun, orta ve kısa vadede sağlık problemlerine ilişkin hizmet planlamasını yapmak, sağlık kurumlarındaki tedavi hizmetlerinin aksamadan yürümesini sağlamak, doktor ve personel sayısını düzenlemek, Sağlık kurumlarındaki hastaların bakım ve tedavi hizmetlerinin sürekliliğini sağlamak, toplum dinamiklerine göre yeniden düzenlemek ve değerlendirmek, sağlık kurumlarında verilen hizmetin kalitesini arttırmak, belirli aralıklarla doktor, yardımcı sağlık personeli, hasta ve hasta yakınlarının bilgi, tutum ve davranışlarını araştırarak sağlık hizmetlerinin en iyi şekilde yürütülmesini sağlamak, yapılacak olan bilimsel çalışmalara en doğru veri ve enformasyonu sağlamak, bu çalışmalara yol göstermek, sağlık çalışanlarının, kendi alanlarında yayımlanan güncel bilimsel çalışmaları değerlendirebilmesini sağlamaktır.

Sayıları on binleri aşan hastalıkların çeşitliği, görülme sıklığı, yer, zaman ve kişisel özelliklere göre dağılımları hakkındaki veriler; sağlık hizmetlerinin örgütlenmesi, yürütülmesi, tekrar yapılandırılması, planlamada ve alınan önlemlerin etkinliğinin ölçülmesi ve değerlendirilmesinde kullanılmaktadır. Toplumun sağlıkla ilgili dinamiklerinin belirlenmesinde hastalıklar ve hastalıklara ilişkin istatistikler çok önem taşımaktadır.

İncelenen süreden önce başlayan (çalışmanın başladığı tarihten önce) ve incelenen süre içerisinde yeni ortaya çıkan hastaların toplamını kullanan bir istatistiğe prevalans hızı denir. İnceleme süresi (perido) içinde mevcut hasta sayısının (eski ve yeni olgular dahil olmak üzere) risk altındaki nüfusa bölünmesiyle elde edilen bir hastalık hızıdır. Risk altındaki nüfus, o hastalığa karşı risk taşıyan ya da hastalığa duyarlı olan nüfustur.

Prevalans hızı nokta, süre ve ortalama prevalans hızları olarak 3 farklı şekilde hesaplanır. Nokta prevalans hızı; belirli bir anda (günde) mevcut eski ve yeni olguların risk altındaki topluma oranının yüzde çarpımıdır. Süre prevalans hızı; belirli bir süre içerisinde (ayda, mevsimde, yılda, belirli iki tarih arasında) mevcut eski ve yeni olguların risk altındaki topluma oranının yüzde çarpımıdır. Ortalama prevalans hızı; belirli bir süre içindeki ortalama günlük eski ve yeni olguların risk altındaki topluma oranının yüzde çarpımıdır.

İncelenen zaman aralığı içerisinde yeni gözlenen hasta sayısının risk altındaki nüfusa bölünmesiyle elde edilen, yeni olgu gözlenme hızıdır. Daha çok akut, sosyal ve bulaşıcı hastalıkların değerlendirilmesinde kullanılmaktadır.

Belirli bir hastalıktan ölenlerin o hastalığa yakalananların sayısına oranlanması ile elde edilir. Belirli bir zaman dilimi içinde X hastalığına yakalananların bu süre içinde %, ‰, ... (k) kaçının öldüğünü ifade etmek için kullanılır.

Bir hastalığın ortaya çıkmasında kesin etkisinin olup olmadığı bilinmeyen ancak hastalığın ortaya çıkmasında birçok faktör arasında yer alan ve varlığında ise hastalığın gözlenme oranını arttırdığı saptanan değişkenlere risk faktörü adı verilir. Örneğin; sigara içme alışkanlığı akciğer kanserinin bir risk faktörüdür. Alkol kullanımı karaciğer hastalıklarının önemli risk faktörlerindendir. Yaş, cinsiyet, sigara ve alkol kullanımı, kolesterol düzeyi, hipertansiyon, stres gibi faktörler de kalp hastalıklarında birer risk faktörüdür.

Hastalığın gözlenme oranının, gözlenmeme oranına bölünmesine ise odds adı verilir. Risk faktörünün olduğu durumda hastalık görülme oranının, risk faktörü olmadığı durumdaki hastalık görülme oranına bölümü odds oranı olarak ifade edilmektedir.

Odds oranı, belli bir olayın olasılığının iki grup için aynı ya da benzer olup olmadığını karşılaştırmanın bir yoludur. OR=1 olması durumunda her iki grup için olayın olma olasılığı eşittir. OR>1 ise olayın olması olasılığı birinci grupta daha fazla, OR<1 ise olayın olması olasılığı birinci grupta daha azdır.

Risk faktörü var iken hastalığın görülme sıklığının, risk faktörü yok iken hastalığın görülme sıklığına oranına göreli risk oranı adı verilmektedir.

Belirli bir risk faktöründen etkilenerek hastalananların (veya ölenlerin) hızından bu faktörün etkisinde kalmadan hastalananların (veya ölenlerin) hızının çıkarılmasıyla elde edilir.

Bir hastalığın nedenini belirlemek amacı ile kullanılan laboratuvar tekniklerine, klinik gözlemler veya özgün gereç ölçümlerine bağlı olarak yapılan değerlendirme yöntemlerine verilen genel bir isimdir. Tanı testleri yardımıyla hasta ve sağlıklı bireylerin ayrımlarının, çeşitli teşhis yöntemlerinden ve laboratuvar testlerinin sonuçlarından yararlanılarak yapılması amaçlanmaktadır.

Bir testin hastalık teşhisi ile ilgili olarak gerçek durumu (altın standart, gold standart, referans) ne kadar yansıttığını ölçen bazı ölçütler/oranlar bulunmaktadır. Bu oranlar duyarlılık, özgüllük, doğruluk, pozitif kestirim, negatif kestirim, yalancı pozitiflik, yalancı negatiflik gibi oranlardır.

Gerçekte hasta olan (G(H+)) bireylerin test tarafından hangi oranda saptanabildiğini belirten bir olasılıktır. Testin gerçek hastaları belirlemede ne kadar duyarlı olduğunu ortaya koyar. Hastalık etkeni var iken testin, bu etkeni kesin olarak tanıyabilme yeteneğini ölçer.

Bir tanı testinin gerçekten hasta olmayanları ayırabilme yeteneğini belirleyen orandır. Bir birey değerlendirilen hastalığa yakalanmamış¸ ise bu bireyi tanı testinin kesin olarak ayırabilme yeteneğini gösterir. Diğer bir ifade ile testin, gerçek sağlamlar içinden sağlamları ayırma yeteneğidir.

Bir testin hasta diye nitelediği kişilerin gerçekte ne kadarının hasta olduklarını gösteren bir orandır.

Bir testin hasta olmadığını belirlediği kişilerin, gerçekte hangi oranda sağlam olduklarını gösteren bir orandır. Testin hastalık fenomeninin olmadığını gerçekten ortaya çıkarabilme yeteneğini (P(NB)) belirten orandır.

Bir testin gerçekte hasta olan kişileri sağlam olarak gösterme oranıdır. Testin, hastalık fenomeni varken onu algılayamama ya da belirleyememe, yanlış¸ bildirme oranıdır. Özellikle erken tanı ve tedavisi gerekli kronik hastalıklarda yalancı pozitiflik oranının düşük olması gerekir.

Bir testin gerçekte sağlam olan kişileri hasta olarak gösterme oranıdır. Testin, hastalık fenomeni yokken varmış¸ gibi algılama ya da belirleme, yanlış¸ hastalık bildirme oranıdır. Özellikle kişilerin psikolojik yönden yıkımına sebep olan tedavi olasılığı düşük ya da beklenen yasam olasılığının düşük olduğu hastalıklarda (kanser vb.) testin yalancı pozitiflik oranı çok düşük olmalıdır.

Duyarlılık ve özgüllük oranlarından yararlanılarak tek bir ölçü elde edilmek istendiğinde kullanılan ölçülerden biri de doğru test sonucu olasılığıdır. Gerçekte testin hasta ve sağlam olarak toplam doğru tanı oranına “doğruluk (accuracy)” denir. Diğer bir ifade ile belirli bir hastalığa ilişkin bir medikal testin, bir bireyi gerçekte hasta ise test sonucu hasta ya da gerçekte hasta değilse test sonucu da hasta olmadığını tanımlama oranıdır. Testin doğruluk oranı, test sonuçlarının tanı amacıyla ne kadar güvenle kullanılabileceğini gösterir.

Tanımlanmış¸ belli bir aralıkta değerler alan sürekli değişkenin hastalığın tanısının konulmasında etkin bir biçimde kullanımı amaçlanmaktadır.

Testin ayırt etme gücü belirlenir. Çeşitli testlerin etkinlikleri birbirleri ile karşılaştırılır. Uygun pozitiflik eşiği belirlenir. Laboratuvar sonuçlarının kalitesi izlenir. Uygulayıcının zaman içerisindeki gelişimi belirlenir ve farklı uygulayıcıların etkinlikleri birbirleri karşılaştırılır. ROC analizi, çeşitli klinik durumlarda optimum eşik değerini ve yapısında var olan değerlendirme dışı bırakılacak değerleri (duyarlılık ve özgüllük arasında yer alan sayısal değerleri) belirlemektedir. ROC eğrisinin grafiksel yaklaşımı yardımıyla ölçümlerin duyarlılığı ve özgüllüğü arasındaki ilişkilerin kavranması ve anlaşılması kolaylaşmaktadır.

ROC eğrisi, tanı koymak amacıyla kullanılan bir değişkenin değişim aralığı içerisinde aldığı tüm değerlerin sırasıyla kesim noktası kabul edilmesiyle hesaplanacak duyarlılık değerlerinin, testin yanlış¸ pozitif oranına (1-özgüllük) karsı noktalanması ile elde edilir. Hesaplanan değerler yardımıyla ROC eğrisine ait grafik çizilir. ROC eğrisinin oluşturulacağı koordinat sisteminde, Y ekseninde tanı testinin gerçek pozitif değeri (duyarlılık), X ekseninde ise yanlış¸ pozitif değeri (1-özgüllük) yer alır. Her kesim noktasındaki doğru pozitif ve yanlış¸ pozitife karşılık gelen noktalar birleştirilerek ROC eğrisi çizilir.

Toplumda yaşayan bireylerin sağlığının korunması, hastalıkların önlenmesi için verilen hizmetler ile yapılan düzenlemelere koruyucu sağlık hizmetleri denilmektedir.

Toplum sağlığını koruyucu önlemler başlıca üç düzeyde ele alınmaktadır. Primer koruma; kişisel ya da toplumsal düzeyde sağlığı geliştirmek amacıyla aşılanma, dengeli beslenme, çevrenin güvenli hale getirilmesi, fiziksel ve duygusal yönden iyi durumda olmak için gereken önlemlerin alınmasıdır. Sekonder koruma; sağlığın bozulma olasılığı karşısında erken tanı ve tedavi önlemlerinin kişisel ve toplumsal düzeyde alınmasıdır. Tersiyer koruma; hastalığa bağlı olarak gelişebilecek sakatlık ve kalıcı bozuklukların en aza indirilmesi, hastanın içinde bulunduğu yeni duruma uyumunun sağla- narak yaşam kalitesinin arttırılması için alınması gereken önlemlerdir. Bir anlamda rehabilite edici hizmetlerin alanına girmektedir.

Koruyucu sağlık hizmetleri için hesaplanan istatistikler; aile planlaması hizmetleri istatistikleri, gebe-lohusa bakım ve takip hizmetleri istatistikleri, bebek ve çocuk bakım, takip, aşılama hizmetleri istatistikleri, kronik hastalıkların bakım ve takip hizmetleri istatistikleri, çevre sağlığı hizmetleri istatistikleridir.

Sağlık kurumu tarafından belirli bir bölge içerisindeki hedef topluma sunulan hizmetlerin başarılı olup olmadığını saptamada kullanılan birçok istatistik geliştirilmiştir. Sağlık kuruluşu ya da ülke için düşünüldüğünde sağlık düzeyi göstergeleri olarak adlandırılan bu istatistikler aynı zamanda kurumlar, bölgeler ve ülkeler arası karşılaştırmalar içinde sıklıkla kullanılmaktadır. Bu göstergeler kurumların, bölgelerin ve ülkelerin zaman içerisinde kendilerini değerlendirmelerine de olanak sağlamaktadır. Bu nedenle kullanılan verilerin ve bu verilerden hesaplanan göstergelerin karşılaştırmalara olanak sağlayacak şekilde standart olması gerekmektedir.

Belirli bir yaş grubuna giren bireylerin sahip oldukları ölüm risklerini, ölüm istatistikleri aracılığı ile değerlendiren ve bireylerin beklenen yaşam sürelerini belirlemeyi hedefleyen tablolar, yaşam tabloları olarak adlandırılmaktadır.

Genellikle 0, 1-4, 5-9, 10-14, ..., 80-84, 85+ yaş gruplarına göre hazırlanan bu tablolar yardımıyla her bir yaş grubundaki bireylerin tahmini olarak kaç yıl yaşam süresinin kaldığını göstermektedir. Cinsiyete, belli meslek gruplarına, bekar, evli, dul, kalma sürelerine, sağlıklı ya da hastalıklı yaşam süresine, tedavi sonrasında hastanın kaç yıl yaşayacağına göre farklı alanlarda yaşam tabloları da hesaplanabilmektedir. Yaşam tabloları aslında ortalama yaşam zamanını hesaplamak için kullanılır. Ancak farklı alanlarda uzmanlar tarafından farklı amaçlarda da yaşam tabloları hesaplanabilmektedir. Kamuda bulunan sağlık çalışanları, demograflar ve aktüerya alanında çalışan uzmanlar yaşam tablolarını, yaşam süresinin uzunluğu, doğurganlık, göç ve nüfusun büyümesi, nüfus tahminini yapmada, dul, yetim ve evlilik süresi, çalışma yaşamının uzunluğu, maluliyet olmadan geçen sürenin uzunluğu ve sigortacılık gibi alanlarda sıklıkla kullanmaktadırlar.

Ülkeler arasındaki sınırların kalktığı, insanların oldukça kolay bir şekilde ülkeler arasında yolculuk yaptığı dünyamızda hastalıklara ve ölüm nedenlerine her geçen gün yenileri eklenmekte ve bu kadar çok hastalığın tek tek incelenmesi oldukça zor hâle gelmektedir. Bilgisayar ve bilgi teknolojilerindeki gelişmeler yardımıyla artık sağlık alanındaki veriler kayıt altına kolayca alınabilmekte, çok büyük veri setleri çok kısa sürede analiz edilmektedir. Gelişen dünyada, günümüz koşullarında hastalık ve ölüm nedenlerinin belirli bir sistematik içerisinde incelenmesi gerekmektedir. Bu nedenle hastalıkları sınırlandırmak, belirli alt baslıklara indirgeyerek incelemek bir zorunluluk hâline gelmiştir. Ayrıca hastalık ve ölüm nedenlerinin kayıt altına alınması, planlamaların bu veriler yardımıyla yapılması, bölgeler arası karşılaştırmaların sağlıklı bir şekilde zamanında yapılabilmesi her geçen zaman diliminde daha önem kazanmaktadır. Bu nedenle Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) belli zamanlarda hastalık ve ölüm nedenlerini sınırlama yoluna gitmiştir.

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’nün hastalık ve ölüm nedenlerinin uluslararası sınıflandırmasının 1989 yılında yapılan düzenleme ICD-10 (International Classification of Diseases-10) olarak adlandırılmıştır. Ülkemizde bu amaçla sağlık kurumlarında ICD-10 kullanılmaktadır. Ülkemizde yapılan birçok çalışmada ve hazırlanan dokümanlarda sağlık hizmetlerinin yönetilmesi için kaliteli, güvenilir ve doğru sağlık enformasyonuna ihtiyaç olduğu, bu sağlık enformasyon ununda toplanabilmesi için ICD-10’un kullanılması gerektiği savunulmuştur. Ayrıca, ülkemizin sağlık açısından dünyada bulunduğu yeri saptamak amacıyla belli standartlarda verilerin toplanması gereklidir. Bu nedenle sağlık sistemimiz belirli standartlar üzerine inşa edilmekte, hastalıklar ve ölüm nedenlerine ilişkin veriler ICD-10’a göre derlenmektedir. ICD-10’u uygulamak için öncelikle çok iyi eğitimli bir personele, iyi bir otomasyon sistemine (donanım ve yazılımların yeterli olması) ihtiyaç vardır. Hastanın hastaneye başvurmasından itibaren ayakta ya da yatarak tedavi olmasına kadar, taburcu olup faturalanmasına kadar tüm aşamalarda bu kodlama sistemlerinden yararlanılmaktadır. ICD-10 düzenlenmesinde hem alfabetik hem de sayısal kodlama sistemlerinden yararlanılmaktadır.

Sağlık planlayıcıları ve yöneticileri ICD-10 yardımıyla aynı zamanda bölge ya da ülke hastanelerinin birbirleriyle de karşılaştırılmasını yapabilmektedirler. Buradan elde edilen veriler değerlendirilerek bölge ya da ülkenin sağlık politikaları düzenlenebilmekte, olası en iyi şekilde sağlık alanındaki planlamaları yapılabilmektedir. Sağlık hizmetleri belli bir sistematik içerisinde yürütülmekte, bu hizmetlerin her aşaması kontrol edilebilmektedir. En alt sağlık birimleri olan polikliniklerden başlayarak bakanlığa kadar, sağlık örgütünün planlanmasında standartlarla çalışmak, aynı dili konuşmak açısından oldukça önemlidir. Kurum bazında ele alınacak olursa yöneticilerinin, personele belli aralıklarla eğitim vermesi, bilgilendirmesi kurumun iyi bir şekilde yönetilmesi, zarar etmemesi bilgilerin doğru ve güvenilir olarak toplanması açısından çok önemlidir. Ayrıca kurum yöneticileri belirli aralıklarla kendi kurumunu, bölgedeki diğer kurumlarla karşılaştırabilmeli ve yeniliklere açık olmalıdır. Verilerin en alt birimlerde toplanması, doğru olarak veri bankasına aktarılması her açıdan sağlık alanında önem taşımaktadır. Unutmayalım ki doğru bilgi, doğru veriden elde edilmektedir.

Bireyler sağlık hizmeti aldıkları kurumlardan etkin, yeterli ve ucuz hizmet vermesini beklemektedir. Sadece tedavi hizmetleri değil, otelcilik hizmetleri, yemek hizmetleri gibi birçok alanda da sağlık kurumlarından beklentiler üst seviyededir. Bu nedenle sağlık kurumu yöneticisi, kurumunu faaliyet gösterdiği her alanda ve her birimde sürekli denetlemeli, yönetmeli, idealde olması gereken en iyi sağlık hizmetini bölge halkına sunmalıdır. Hastanelerde mevcut ya da yeni açılacak servisin personel, teçhizat ve yatak sayılarına karar vermede en önemli faktörlerden biri ilgili hastalıkların çeşidi ve görülme sıklığıdır. Yöneticinin elinde bu konu ile ilgili olarak yeterli bilgi olmalıdır. Bu ise bölgenin demografik yapısını bilmekle, hastalık ile ilgili doğru ve güvenilir bir veri yapısının olması ile mümkündür.

Belirli bir süre içerisinde hastanede ölenlerin toplamının, taburcu edilen (ölenler dâhil olmak üzere) toplam hasta sayısına bölünmesiyle elde edilir. Hastane için kaba ölüm hızı istenildiğinde belli yaş gruplarına göre, hastanenin farklı kliniklerine göre ayrı ayrı da hesaplanabilmektedir. Kurumlar arası karşılaştırmalarda kullanılan en önemli ölçütlerden biridir.

Bu hızda, hastaneye yatış¸ sonrasındaki ilk 48 saat dikkate alınmamakta ve bu zaman dilimdeki ölümler hesaplamada kullanılmamaktadır. Hastaneye yatan hastanın laboratuvar tetkiklerinin yapılması, tanının konulması, gerekli olan tedaviye başlanması ve tedavinin etkinliğinin görülmesi için belli bir zamana ihtiyaç vardır. Bu nedenle ilk 48 saatlik süredeki ölümler net ölüm hızında hesaplamaya katılmamaktadır. ABD standartlarına göre NÖH’nın %2,5-3’ü geçmemesi beklenmektedir.

Yatak sayısı dikkate alındığında doluluk oranı, belirli bir zaman diliminde kullanılan toplam yatak gün sayısının, kurumun toplam yatak sayısına oranıdır. Bu oran hastanenin performansının değerlendirilmesinde ve maliyetlerin izlenmesinde, kapasite kullanım düzeyi hakkında hastane yöneticilerine önemli bilgiler vermektedir.

Kuruma ait bir yatağın yılda kaç hasta tarafından kullanıldığını belirten bir istatistiktir. Bir yıl içerisinde yatan hasta sayısı toplamının, yatak sayısına bölünmesi ile elde edilir.

İki yatış¸ arasında yatağın ortalama kaç gün boş kaldığını gösteren bir ölçüttür. Yatak devir aralığı hesaplanırken “kullanılmayan toplam hasta bakım gün sayısı”, toplam taburcu edilen (ölenler dâhil) hasta sayısına bölünür. Gün olarak hesaplanır. Hastanelerde bir hasta yatağının ne kadar boş kaldığını gösterir.

Hastaneye yatan hastaların ortalama olarak hastanede kaldığı gün sayısını belirtmektedir. Belli bir dönemde hastaneden taburcu olan hastaların (ölenler dâhil) toplam yattıkları gün sayısının, aynı dönemde hastaneden taburcu olan hastaların (ölenler dâhil) toplam sayısına bölümü ile elde edilir.

Bir hastanede belirli bir süre içinde ameliyat esnasında anesteziye bağlı ölüm sayısının toplam ameliyat sayısına bölünmesi ile bulunur. Hasta bakım kalitesini gösteren önemli hızlardan biridir. ABD standartlarına göre 10.000 ameliyatta iki anestezik ölüm olayı normal olarak kabul edilmektedir.

Bir konuda doğru kararlar verebilmek amacıyla derlenen ham materyal (kayıt, gözlem,
belge, görüş vb.) olarak tanımlanabilir. Fakat ham materyal olarak tanımladığımız veri
belirli işlemlerden geçirilmeden fazla bir anlam taşımayabilir. Verinin belirli işlemlerden
geçirilmesine veri işlem ve işlemden geçirildikten sonra elde edilen ürüne ise enformasyon adı verilmektedir.

İyi nitelikli bir enformasyon ise aşağıdaki özelliklerin tamamını taşımalıdır.
• Doğru
• Tam
• Güvenilir
• Kullanılabilir
• Ekonomik
• Yararlı
• Basit
• Güncel
• Zamanında
• Denetlenebilir

Sağlık kayıtları genelde; nüfus, ölüm, doğum, çevre koşulları, sağlık kurumları, sağlık personeli, hastalıklar ya da hastalıklarla ilgili rutin kayıtlar olarak tanımlanabilmektedir.

Sağlık alanında kullanılan özel istatistiksel yöntemlerin temel amacı;
• Ülkenin ve bölgenin uzun, orta ve kısa vadede sağlık problemlerine ilişkin hizmet
planlamasını yapmak,
• Sağlık kurumlarındaki tedavi hizmetlerinin aksamadan yürümesini sağlamak,
doktor ve personel sayısını düzenlemek,
• Sağlık kurumlarındaki hastaların bakım ve tedavi hizmetlerinin sürekliliğini sağlamak, toplum dinamiklerine göre yeniden düzenlemek ve değerlendirmek,
• Sağlık kurumlarında verilen hizmetin kalitesini arttırmak,
• Belirli aralıklarla doktor, yardımcı sağlık personeli, hasta ve hasta yakınlarının bilgi, tutum ve davranışlarını araştırarak sağlık hizmetlerinin en iyi şekilde yürütülmesini sağlamak,
• Yapılacak olan bilimsel çalışmalara en doğru veri ve enformasyonu sağlamak, bu
çalışmalara yol göstermek,
• Sağlık çalışanlarının, kendi alanlarında yayımlanan güncel bilimsel çalışmaları değerlendirebilmesini sağlamaktır.

Toplumda görülen hastalıkların iyi bir şekilde tanımlanması ve değerlendirilmesi birçok
yönden sağlık yöneticisine ve personeline, sağlık alanındaki planlamaların daha etkin biçimde yapılması için çok büyük avantajlar sağlamaktadır.

İncelenen süreden önce başlayan (çalışmanın başladığı tarihten önce) ve incelenen süre içerisinde yeni ortaya çıkan hastaların toplamını kullanan bir istatistiğe prevalans hızı denir. İnceleme süresi (period) içinde mevcut hasta sayısının (eski ve yeni olgular dahil olmak üzere) risk altındaki nüfusa bölünmesiyle elde edilen bir hastalık hızıdır. Risk altındaki nüfus, o hastalığa karşı risk taşıyan ya da hastalığa duyarlı olan nüfustur. Bu hız, bir hastalığın o toplumda görülme sıklığı olarakta ifade edilir. Prevalans hızı, genellikle kronik hastalıkların görülme sıklıklarını ifade etmede kullanılmaktadır.

Nokta Prevalans Hızı: Belirli bir anda (günde) mevcut eski ve yeni olguların risk altındaki topluma oranının yüzle çarpımıdır.

Süre Prevalans Hızı: Belirli bir süre içerisinde (ayda, mevsimde, yılda, belirli iki tarih
arasında) mevcut eski ve yeni olguların risk altındaki topluma oranının yüzde çarpımıdır.

Ortalama Prevalans Hızı: Belirli bir süre içindeki ortalama günlük eski ve yeni olguların risk altındaki topluma oranının yüzde çarpımıdır.

İncelenen zaman aralığı içerisinde yeni gözlenen hasta sayısının risk altındaki nüfusa bölünmesiyle elde edilen, yeni olgu gözlenme hızıdır. Daha çok akut, sosyal ve bulaşıcı hastalıkların değerlendirilmesinde kullanılmaktadır.

Belirli bir hastalıktan ölenlerin o hastalığa yakalananların sayısına oranlanması ile elde
edilir. Belirli bir zaman dilimi içinde X hastalığına yakalananların bu süre içinde %, ‰, …(k) kaçının öldüğünü ifade etmek için kullanılır.

Hastalıkların ortaya çıkmasında risk faktörleri önemli bir yer tutmaktadır. Bir hastalığın ortaya çıkmasında kesin etkisinin olup olmadığı bilinmeyen ancak hastalığın ortaya
çıkmasında birçok faktör arasında yer alan ve varlığında ise hastalığın gözlenme oranını
arttırdığı saptanan değişkenlere risk faktörü adı verilir. Örneğin; sigara içme alışkanlığı
akciğer kanserinin bir risk faktörüdür. Alkol kullanımı karaciğer hastalıklarının önemli
risk faktörlerindendir. Yaş, cinsiyet, sigara ve alkol kullanımı, kolesterol düzeyi, hipertansiyon, stres gibi faktörler de kalp hastalıklarında birer risk faktörüdür.

T zaman diliminde toplumda gözlenen bir hastalığın gözlenme oranı P(H) ve gözlenmeme oranı Q(H) olarak tanımlanabilir. Hastalığın gözlenme oranının, gözlenmeme oranına bölünmesine ise odds adı verilir. Risk faktörünün olduğu durumda hastalık görülme oranının, risk faktörü olmadığı durumdaki hastalık görülme oranına bölümü odds oranı olarak ifade edilmektedir.

Risk faktörü var iken hastalığın görülme sıklığının, risk faktörü yok iken hastalığın görülme sıklığına oranına Göreli Risk Oranı adı verilmektedir.

Tanı testi, bir hastalığın nedenini belirlemek amacı ile kullanılan laboratuvar tekniklerine, klinik gözlemler veya özgün gereç ölçümlerine bağlı olarak yapılan değerlendirme yöntemlerine verilen genel bir isimdir. Tanı testleri yardımıyla hasta ve sağlıklı bireylerin  ayrımlarının, çeşitli teşhis yöntemlerinden ve laboratuvar testlerinin sonuçlarından yararlanılarak yapılması amaçlanmaktadır.

Güvenilir bir medikal testin, gerçekte hastalık var ise hastalığı tanıması, hastalık yok
ise de hastalığın olmadığını belirtmesi beklenmektedir. Tanı testi, bir hastalık nedenine ait (faktör, risk faktörü) herhangi bir değeri ölçüyor ise hasta ile sağlam kişilerdeki ayrımı tam olarak ortaya koyacak değerleri ortaya koymalıdır.

Gerçekte hasta olan (G(H+)) bireylerin test tarafından hangi oranda saptanabildiğini belirten bir olasılıktır. Testin gerçek hastaları belirlemede ne kadar duyarlı olduğunu ortaya koyar. Hastalık etkeni var iken testin, bu etkeni kesin olarak tanıyabilme yeteneğini ölçer.

Bir tanı testinin gerçekten hasta olmayanları ayırabilme yeteneğini belirleyen orandır. Bir birey değerlendirilen hastalığa yakalanmamış ise bu bireyi tanı testinin kesin olarak ayırabilme yeteneğini gösterir. Diğer bir ifade ile testin, gerçek sağlamlar içinden sağlamları ayırma yeteneğidir.

Pozitif Belirleyicilik Oranı (Positive Predictivity, P(PB)) Bir testin hasta diye nitelediği kişilerin gerçekte ne kadarının hasta olduklarını gösteren bir orandır.

Negatif Belirleyicilik Oranı (Negative Predictivity, P(NB)) Bir testin hasta olmadığını belirlediği kişilerin, gerçekte hangi oranda sağlam olduklarını gösteren bir orandır. Testin hastalık fenomeninin olmadığını gerçekten ortaya çıkarabilme yeteneğini (P(NB)) belirten orandır.

Bir testin gerçekte hasta olan kişileri sağlam olarak gösterme oranıdır. Testin, hastalık fenomeni varken onu algılayamama ya da belirleyememe, yanlış bildirme oranıdır. Özellikle erken tanı ve tedavisi gerekli kronik hastalıklarda yalancı pozitiflik oranının düşük olması gerekir. 

Bir testin gerçekte sağlam olan kişileri hasta olarak gösterme oranıdır. Testin, hastalık fenomeni yokken varmış gibi algılama ya da belirleme, yanlış hastalık bildirme oranıdır.
Özellikle kişilerin psikolojik yönden yıkımına sebep olan tedavi olasılığı düşük ya da beklenen yaşam olasılığının düşük olduğu hastalıklarda (kanser vb.) testin yalancı pozitiflik oranı çok düşük olmalıdır. 

Duyarlılık ve özgüllük oranlarından yararlanılarak tek bir ölçü elde edilmek istendiğinde kullanılan ölçülerden biri de doğru test sonucu olasılığıdır. Gerçekte testin hasta ve
sağlam olarak toplam doğru tanı oranına “doğruluk (accuracy)” denir. Diğer bir ifade ile
belirli bir hastalığa ilişkin bir medikal testin, bir bireyi gerçekte hasta ise test sonucu hasta ya da gerçekte hasta değilse test sonucu da hasta olmadığını tanımlama oranıdır. Testin doğruluk oranı, test sonuçlarının tanı amacıyla ne kadar güvenle kullanılabileceğini gösterir. P(A) ile gösterilir.

Medikal testlerde sonuçlar her zaman hastalık var (H+) ya da hastalık yok (H–) ya da bir hastalığın ortaya çıkmasında etken var (EP) ya da etken yok (EN) biçiminde ortaya çıkmamaktadır. Sağlık alanında pek çok değişkenin değeri sağlıklı bireylerde normal sınırlarda seyrederken bu değerlerdeki yükselme ya da düşüşlere bağlı olarak hastalık yavaş yavaş ortaya çıkabilmektedir. ROC eğrisi yönteminde, tanımlanmış belli bir aralıkta değerler alan sürekli değişkenin hastalığın tanısının konulmasında etkin bir biçimde kullanımı amaçlanmaktadır.

ROC eğrisi yöntemi yardımıyla
• Testin ayırt etme gücü belirlenir.
• Çeşitli testlerin etkinlikleri birbirleri ile karşılaştırılır.
• Uygun pozitiflik eşiği belirlenir.
• Laboratuar sonuçlarının kalitesi izlenir.
• Uygulayıcının zaman içerisindeki gelişimi belirlenir ve
• Farklı uygulayıcıların etkinlikleri birbirleri karşılaştırılır.

Gerçek Pozitiflik oranı ile Yanlış Pozitiflik oranının birbirlerine oranı olan bir değerdir.

H+ iken Negatif test olasılığı ile H– olduğunda negatif test sonuçları olasılığının oranıdır.

Toplumda yaşayan bireylerin sağlığının korunması, hastalıkların önlenmesi için verilen
hizmetler ile yapılan düzenlemelere koruyucu sağlık hizmetleri denilmektedir. Toplum
sağlığını koruyucu önlemler başlıca üç düzeyde ele alınmaktadır.
1. Primer Koruma: Kişisel ya da toplumsal düzeyde sağlığı geliştirmek amacıyla aşılanma, dengeli beslenme, çevrenin güvenli hale getirilmesi, fiziksel ve duygusal
yönden iyi durumda olmak için gereken önlemlerin alınmasıdır.
2. Sekonder Koruma: Sağlığın bozulma olasılığı karşısında erken tanı ve tedavi önlemlerinin kişisel ve toplumsal düzeyde alınmasıdır.
3. Tersiyer Koruma: Hastalığa bağlı olarak gelişebilecek sakatlık ve kalıcı bozuklukların en aza indirilmesi, hastanın içinde bulunduğu yeni duruma uyumunun sağlanarak yaşam kalitesinin arttırılması için alınması gereken önlemlerdir. Bir anlamda rehabilite edici hizmetlerin alanına girmektedir.

Koruyucu sağlık hizmetleri için hesaplanan istatistikler aşağıda verilen ana başlıklar altında sıralanabilmektedir.
• Aile planlaması hizmetleri istatistikleri
• Gebe-Lohusa bakım ve takip hizmetleri istatistikleri
• Bebek ve çocuk bakım, takip, aşılama hizmetleri istatistikleri
• Kronik hastalıkların bakım ve takip hizmetleri istatistikleri
• Çevre sağlığı hizmetleri istatistikleri

Belirli bir yaş grubuna giren bireylerin sahip oldukları ölüm risklerini, ölüm istatistikleri aracılığı ile değerlendiren ve bireylerin beklenen yaşam sürelerini belirlemeyi hedefleyen tablolar, yaşam tabloları olarak adlandırılmaktadır. Yaşam tabloları belli bir yaşa sağ olarak ulaşan bir kişinin, ortalama daha kaç yıl yaşayacağına ilişkin hesaplamaların yapıldığı bir tablodur. Genellikle 0, 1-4, 5-9, 10-14, …, 80-84, 85+ yaş gruplarına göre hazırlanan bu tablolar yardımıyla her bir yaş grubundaki bireylerin tahmini olarak kaç yıl yaşam süresinin kaldığını göstermektedir. Cinsiyete, belli
meslek gruplarına, bekar, evli, dul, kalma sürelerine, sağlıklı ya da hastalıklı yaşam süresine, tedavi sonrasında hastanın kaç yıl yaşayacağına göre farklı alanlarda yaşam tabloları da hesaplanabilmektedir.

Belirli bir süre içerisinde hastanede ölenlerin toplamının, taburcu edilen (ölenler dâhil
olmak üzere) toplam hasta sayısına bölünmesiyle elde edilir.

Bu hızda, hastaneye yatış sonrasındaki ilk 48 saat dikkate alınmamakta ve bu zaman dilimdeki ölümler hesaplamada kullanılmamaktadır. Hastaneye yatan hastanın laboratuvar  tetkiklerinin yapılması, tanının konulması, gerekli olan tedaviye başlanması ve tedavinin etkinliğinin görülmesi için belli bir zamana ihtiyaç vardır. Bu nedenle ilk 48 saatlik süredeki ölümler net ölüm hızında hesaplamaya katılmamaktadır. ABD standartlarına göre  NÖH’nın %2,5-3’ü geçmemesi beklenmektedir.

Bu oran yardımıyla bölge halkı tarafından hastane yataklarının ne oranda kullanıldığı belirlenmektedir. Hastanenin, kendi hizmet potansiyelini yani kapasitesini ne ölçüde
kullandığını gösteren önemli bir ölçüdür. Yatak sayısı dikkate alındığında doluluk (yatak
işgal) oranı, belirli bir zaman diliminde kullanılan toplam yatak gün sayısının, kurumun
toplam yatak sayısına oranıdır. Bu oran hastanenin performansının değerlendirilmesinde ve maliyetlerin izlenmesinde, kapasite kullanım düzeyi hakkında hastane yöneticilerine önemli bilgiler vermektedir. Ayrıca yatak doluluk oranı; toplumun hastane kullanımını gösteren ve sağlık planlayıcıları için yataklı tedavi kurumlarının yatak ihtiyaçlarının belirlenmesinde bilinmesi gereken temel ölçütlerdendir. Yatak kapasitesinin altında ya da çok üstünde çalışan hastanelerde, bu sayıların azaltılmasında ya da arttırılmasında kullanılan en önemli istatistiklerdendir. Belirli bir dönemde, yatan hastalara verilen toplam hasta bakımı gün sayısının, maksimum hasta bakım gün sayısına (Yatak sayısı x 365) bölünmesi ve sonucun 100 ile çarpılması ile bulunur.

Kuruma ait bir yatağın yılda kaç hasta tarafından kullanıldığını belirten bir istatistiktir.
Bir yıl içerisinde yatan hasta sayısı toplamının, yatak sayısına bölünmesi ile elde edilir

İki yatış arasında yatağın ortalama kaç gün boş kaldığını gösteren bir ölçüttür. Yatak devir  aralığı hesaplanırken “kullanılmayan toplam hasta bakım gün sayısı”, toplam taburcu edilen (ölenler dâhil) hasta sayısına bölünür. Gün olarak hesaplanır. Hastanelerde bir hasta  yatağının ne kadar boş kaldığını gösterir.

Hastaneye yatan hastaların ortalama olarak hastanede kaldığı gün sayısını belirtmektedir.  Belli bir dönemde hastaneden taburcu olan hastaların (ölenler dâhil) toplam yattıkları  gün sayısının, aynı dönemde hastaneden taburcu olan hastaların (ölenler dâhil) toplam  sayısına bölümü ile elde edilir.

Yatan Hasta Oranı:Belli bir dönemde hastaneye yatan toplam hasta sayısının, acil servis ve polikliniklerden hastaneye başvuran toplam hasta sayısına bölünmesi ve bu sonucun 100 ile çarpımı ile hesaplanır. Kurum yöneticisi bu istatistik ile hem kendi kurumunu zaman içerisinde değerlendirebilir, hemde diğer sağlık kurumları ile karşılaştırma imkânı bulur.

Belirli bir bölgedeki hastanelerin toplam yatak sayısının, bölge nüfusuna bölümünün
10.000 ile çarpılması ile elde edilir. Her 10.000 kişiye düşen hastane yatağı sayısının belirlenmesinde kullanılır.

Bir hastanede belirli bir süre içinde ameliyat esnasında anesteziye bağlı ölüm sayısının
toplam ameliyat sayısına bölünmesi ile bulunur. Hasta bakım kalitesini gösteren önemli
hızlardan biridir. ABD standartlarına göre 10.000 ameliyatta iki anestezik ölüm olayı normal olarak kabul edilmektedir.