Monarşinin karşıtı olan, devlet başkanlığı makamının veraset dışında bir yolla el değiştirdiği sistemlere cumhuriyet denir. Bir devletin cumhuriyet esasına dayanması, devlet başkanlığı makamının veraset dışında bir yolla, yaygın olarak ise seçimle belirlenmesine bağlıdır. Bu nedenle, monarşilerle cumhuriyetler arasında gerçek bir zıtlık mevcuttur. Cumhuriyet esasına dayanan yönetimlerde, devlet başkanının seçimle belirlenmesi, bu makama demokratik meşruiyet kazandırmakta; bu ise, cumhuriyetlerle demokrasi arasında bir bağ olduğu izlenimini uyandırmaktadır. Böyle olmakla beraber, bir devletin monarşi esasına dayanması veya cumhuriyet olmasıyla onun demokratik olup olmaması arasında bir ilişki mevcut değildir. Diğer bir deyişle, gerek monarşiler gerekse cumhuriyet esasına dayanan sistemler, demokratik olabileceği gibi demokratik olmayan bir özellik de sergileyebilirler.

Kısacası, ne devlet başkanının seçimle belirlenmesi, demokrasiyi garanti etmekte; ne de devlet başkanlığı makamının veraset yoluyla el değiştirmesi, demokratik olmayan bir rejim modeli yaratmaktadır. Nitekim monarşi esasına dayanan demokratik sistemler olabileceği gibi, cumhuriyet esasına dayanan demokratik olmayan rejimler de mevcuttur. İngiltere, İsveç, İspanya gibi örnekler, meşrutî monarşi esasına dayandıkları hâlde, demokratik sistemler arasında yer almaktadır. Buna karşılık, 1990’ların başında dağılan SSCB ile İran ve Irak’ta bugün mevcut olan rejimler, cumhuriyet esasına dayandıkları hâlde demokratik olmayan yönetimlerin örneklerini oluşturmaktadır.