Destan: Sovyet döneminde gelişen manzum hikâye türü, Özbek edebiyatında destan olarak adlandırılır. Bu destanlar halk destanlarından içerik ve yapı bakımından farklılık göstermektedir. Destan Rus edebiyatındaki poéma terimine karşılık olarak kullanılmaktadır.

Türkiye, Irak, İran, Pakistan ve İngiltere’nin üye olduğu pakta ABD gözlemci üye olmuştur. Bağdat Paktı’nın kurulmasındaki esas amaç Orta Doğu bölgesine komünist sızmalarını önlemektir.

Bu dönemde Özbek yazarları, bir kısmı cephede diğer kısmı çalışma sahasında olmak üzere iki alanda savaş verdiler. Sultan Cora, Alim Şerefiddinov, Hasan Said, Nazir Safarov, İbrâhim Rahim, İlyâs Muslim, Perde Tursun, Zinnet Fathullin, Mamarasul Babayev, Mirzakelân İsmâilî, Mumtaz Muhamedov, Nazarmat, Adham Rahmat, Şuhrat, Sunnatulla Anarbayev, Cumaniyaz Şeripov, Düşen Feyzî, Adil Yakubov gibi elliden fazla Özbek şair ve yazarları doğrudan cephelerde savaştılar. Onlar bazen silah ile bazen de keskin kalemle düşmana karşı savaştılar.

Anonim olarak ortaya çıkan ve halk sözlü geleneği çerçevesinde gelişen añız-ertegiler, rivayet, efsane, masal olarak değerlendirilebilir. Masal ve efsaneler, bilindiği gibi bir halkın hayatını, düşünce dünyasını, hayat tarzını, hayal dünyasını ve en mühimi de duygu dün- yasını edebî bir dille anlatırlar. Kazak edebiyatı añız-ertegiler bakımından çok zengindir.

Kazak edebiyatı bugünkü Kazakistan coğrafyasına yerleşen halkların meydana getirdiği zengin ruhani hazinenin ürünüdür. Asırlar boyunca bu zengin mirastan ilham alır ve eski geleneklerin de devamıyla gelişir. Yazılı edebiyat ürünleri olarak bilinen şecirlerin varlığı bilinse de bunların çoğu kaybolmuştur. Kadırgali Celayir’in Camiut-tevarih adlı eseri bugüne kadar gelenlerdendir.

İbray Altınsarin ilk Kazak eğitimcisidir. İbray, zamanının en büyük pedagoji âlimlerinden birisiydi. Kazak çocuklarının skolâstik yani dinî eğitimlerinin yanında fen derslerini almaları için yeni usulde mektepler açtı. “Kazak elin karangılık bugavınan alıp sıgıp, közin asıp, kökiregin oyatuvdı közdegen halık kamkorsısı” yani “Kazak yurdunu karanlık zincirinden kurtarıp, gözünü açıp fikrini uyandırmak için uğraşan bir halk aydını” (Süyinsaliyev, 1997: 836) olarak bilinen İbray, folklorla yakından ilgilendi.

Özbek dil ve edebiyatında Cedit devri müstesna bir yere sahiptir. Modern Özbek dilinin temelleri ve kuruluşu bu dönemde gerçekleşmiştir. Roman, hikâye, drama, tiyatro gibi pek çok edebî tür Özbek edebiyatında bu dönemde ortaya çıkmıştır.Eğitimde reformlar uygulamak ve eğitime destek veren vakıfları çoğaltmek önemli stratejilerdendir.

Kazak edebî dilinin başlangıcı 19. yüzyılın ortalarına rastlar. Bu edebî dil, halkın en çok kullandığı şiveye dayanır. Çokan Velihanov (1837-1865), Abay Kunanbayev (1845-1904) ve İbray Altınsarın (1841-1882) gibi büyük Kazak aydınları bu dili kullandılar.

Kazak edebiyatında Şeşendik sözler veciz sözleri, Batırlar kahramanlık şiirlerini, Arnav kaside/methiye gibi türleri, Aytıs ise atışma türlerinin isimleridir. Turmıs cırları ise efsane değil gelenek-görenek gibi günlük yaşamın anlatıldığı edebi türlerdir.

“Marifetçilik Edebiyatı” olarak adlandırılan bu dönemde Özbek edebiyatına toplumsal yaşamla ilgili ve sıradan insana özgü imgeler, duygular halkın konuştuğu dille ifade edilen konular girmiştir. Bu konular özellikle Hokand, Buhara ve Hive edebî muhitlerinde daha etkin bir şekilde ele alınmaya başlandı. Bu dönemde eskiden mevcut olan mektubât türünün yeniden canlandığı görülmektedir.

Çağdaş Kazak Edebiyatı, 19. yüzyılda başlar. Çağdaş edebiyat kendi arasında: 1. Hazırlık Dönemi (19. yüzyıl) 2. Hürriyet Dönemi (1905-1920 arası) 3. Sovyet Dönemi (1920’den sonraki devir) olarak üç bölümden oluşmaktadır. Bağımsızlıktan sonraki (1991) edebiyat da ayrı bir dönem olarak değerlendirilebilir.

Aybek romanlarıyla Özbek edebiyatının zenginleşmesine büyük katkı sağladı. Onun
kutlug kân (1940) adlı romanında 1916 yılında Çarlık Rus yönetimine karşı ortaya çıkan halk ayaklanması anlatılmıştır. Bununla birlikte hem ülkenin siyasal, sosyal ve ekonomik durumu, hem halkın hayat şartları etkileyici olay örgüsü ve realist bir bakış açısı ile anlatılmaktadır.

1428 yılında Barak Han öldükten sonra ulusun beyliği Coci’nin küçük oğlu Şeyban’ın torunu olan Abulhayır Han’ın eline geçer. Hanlıktaki siyasi çekişmeler şiddetlenir. Ona karşı çıkanların başında Kerey ve Canıbek Sultanlar vardır. Bu mücadelenin sonunda hanlık ikiye bölünür. 1456 yılında Kerey ve Canıbek kendi yanlarındaki halklar ile birlikte Yedisu’ya göç ederler. Moğolistan’a yakın ve Şu Nehri boyunda Kerey ve Canıbek’in kurduğu yeni hanlık Kazak adı ile anılmaya başlanır. Kazak Hanlığı’nın kurulmasına bağlı olarak halkın kendine has eski edebiyatı gelişir ve şekillenir.

Bu devirde ozanların çalıp söylediği nazım türü olan “cır” yaygınlaşır. “Cırşı” olarak adlanan ozanlar, geçmişteki Türk halklarına ortak edebi eserleri devam ettirip Kazak halkının eski ve yeni edebiyatının oluşmasına ön ayak olurlar.

Şiirin yazarı Nef’tir. Aynı devrin bir başka akını Ümbetey de özellikle “ağıt” tarzında eserler vermiştir. Aktamberdi, savaşlarda gördüğü kahramanlıkları şiirlerine aksettirmiştir. Tetikara, Abılay Han’a danışmanlık yapmıştır ve kendisini zaman zaman eleştiren bir akındır. Akın Buhar, yazdığı siyasi-hicvi şiirleri ile Kazak halkının en değerli akınlarından biri olmuştur.

İbray Altınsarin, hem nesrinde hem de şiirlerinde cehaletle mücadele etti. İlim ile ancak ülkesinin kalkınabileceğine, gelişebileceğine inanmıştı. Yukarıdaki şiiriyle Kazak çocuklarına, gençlerine okuyan adamın karanlıktan kurtulup, dünyanın ışığını yakıp, ilerlediğini duyuruyordu.

18. Yüzyılda Ümbetey de özellikle “ağıt” tarzında eserler vermiştir.
Onun eserlerinde Kazak dilinde “şeşendik sözler” adı verilen “veciz” sözlere sıkça rastlanmaktadır. Mesela Bögembay’ın ölümünü Abılay Han’a hatırlatmak için söylediği şiirinde epik tarzın özelliklerine rastlamak mümkündür. Özellikle hanların ve yöneticilerin hatalarını dile getirdiği “hiciv” tarzı eserleri Nef ’i’nin şiirlerini hatırlatır.

Abay, Batı’nın Spenser, Luis Dreper gibi önde gelen fikir adamlarının yanı sıra Lermontov gibi Rusların meşhur şairlerinin kitaplarını tercümesinden okumuştur. Şiirlerinde Lermontov’dan derin izler bulmak mümkündür.

Şokan Velihanov, Manas Destanı’nı yazıya geçirmenin dışında, Kazak Türklerinin çağdaş dünya ile yüz yüze gelmesi için ortaya koyduğu çabalarla tanındı. Manas destanına ayrı bir ilgi gösteren Şokan Velihanov, onu “büyük bir ansiklopedi” olarak değerlendirdi ve “İliada” destanı ile karşılaştırdı. Manas’ta Kırgız edebiyatının bütün sözlü edebiyat ürünlerinin örneklerinin varlığını gösterdi ve Kazak akınlarından yaptığı derlemelerle Şokan nüshası olarak hazırladı.

Abay şiirlerinin önde gelen özelliği sözün az ve öz olması, arka plandaki anlamının derinliğidir. Hangi konuyu ele alsa onu derinlemesine incelemekte, iç sırrına vakıf olduktan sonra yazmakta olduğu için okuyucuyu anlamaya zorlamaktadır. Yani Abay okuru, onun sözlerini ne kadar sınarsa, şiir de okuyucuyu sınamakta, imtihan etmektedir.