Milattan sonra IV yy sonunda Hunlar Balkanlara inerek bu bölgenin kaderinde önemli rol oynadılar. 378 yılında bu günkü Makedonya topraklarını geçerek Edirne dolaylarında Bizanslılarla yaptıkları savaşta gelip geldiler. Daha sonra da diğer Türk boylarından Avarlar, Bulgarlar, Kumanlar, Peçenekler ve Uz Türkleri dalga, dalga Balkanlara gelip yerleştiler ve küçük devletçikler kurdular.

Tarihi süreç içinde Bulgaristan Türklerinin edebiyatını üç büyük döneme ayırıyoruz.
Birinci dönem 1878-1944 (Bulgar Krallığı Dönemi)
İkinci dönem 1944-1989 (Bulgaristan Halk Cumhuriyeti Dönemi)
Üçüncü Dönem 1989’dan günümüze kadar (Bulgaristan Cumhuriyeti)

Manas Destanı Kırgız sözlü edebiyatının şaheseri ve aynı zamanda dünya edebiyatının en uzun destanıdır.

Bugünkü Uygur Türkçesi, Eski Uygur, Karahanlı ve Çağatay Türkçesinden gelişmiştir. Yeni Uygur Türkçesi, 15. yüzyılın başlarından 20. yüzyılın başlarına kadar devam eden Çağatay Türkçesinin modern devamı niteliğindedir.

Kırgız akınlarının en ünlü ve büyüğü olan Toktogul Satılganov 1864’de Ketmentöbö ilinde Kuşçusuu köyünde doğdu. Onun akın olmasında kendi yaşadığı zor dönem, sözün değerini bilen anne-babasından işittikleri ve kendisinden önceki sanat adamlarının örnekleri etkili oldu. Sanatçılığının ilk dönemlerinde kendi yaşadıklarını anlatan “Alımkan”, “Nasılkan” gibi aşk şiirleri, toplumdaki olumsuzlukları eleştiren “Beş kaman”, “Arzımatka” şiirleri, insan hayatını açıklayan felsefi şiirleri, “Emne Kızık” yani “Ne ilginç” şiiri, “Güldöp al” yani “Eğlen, hayatın tadını çıkar” gibi şiirleri vardır. Satılganov, Ekim ihtilalinden sonra yeni dönemi öven şiirler de yazmıştır.

Türkistan’daki Cedit hareketinin rehber ve öncülerinden olan Mahmudhoca Behbudî (1874–1919) ilkokulu ve medrese eğitimini Semerkant’ta alır.

Mayimhan romanında Uygur halkının kahraman kızı Mayimhan tipini, 1930’lu yıllarda
ilk defa Kumul’da başlayıp daha sonra bütün Doğu Türkistan’a yayılan bağımsızlık hareketinin öncüsü Hocaniyaz Hacı ile özdeşleştirir. Yazar, eserinde tarihî olaylara bağlı
kalır; ancak, onları basit bir naturalizmle ya da olayı tasvirden ibaret bir şekilde yazmaz.Roman, ayaklananların yenilgiye uğraması ve Mayimhan’ın ölüm cezasına çarptırılması ile son bulmasına rağmen okuyucu, karamsarlığa kapılmaz. Aksine, halkın hiçbir zaman teslim olmayacağı ve hürriyet için daima mücadele edeceği inancıyla güçlenir.

Yukarıda bahsi geçen romanın yazarı olan Uygur edebiyatı sanatçısı Ziya Semediy'dir.

Hürriyet Dönemi’nde (1905-1920 arası) kitap basımı işi de gelişti. 1862-1900 yılları arasında 70 civarında Kazak kitabı basıldı. 1900-1917 arasında ise basılan kitap sayısı 200’e ulaştı. Yine yüzyılın basında gazete ve dergiler de çıkmaya başladı.

Marifetçilik: 19. yüzyılın 2. yarısı ve 20. yüzyılın başlarında halkı aydınlatmaya yönelik idealist, didaktik görüşler ve bu çerçevedeki fikrî-edebî hareket için kullanılmaktadır.

Makedonya’da yayımlanan ilk Türkçe antoloji eserinin adı Makedonya Genç Türk Yazarlarının Eserleri isimli kitaptır.

Öncüllerde bulunan eserlerin hepsi Uygur destanlarıdır.

Birlik haricindeki seçenekler aynı dönemlerde yayımlanan dergilerdir.

Uygur Türkleri yüzyıllardır kullandıkları Arap alfabesinden vazgeçmemişler; Arap alfabesi üzerinde bazı değişiklikler yapmak suretiyle 1983’te Arap esaslı Uygur alfabesini kabul etmişlerdir. Bugün Doğu Türkistan/Şincan Uygur Özerk Bölgesi’nde Yeni Uygurcanın fonetik özelliğine göre geliştirilen Arap harfli esaslı Uygur-Arap alfabesi kullanılmaktadır.

Mukimi ve Furkat Özbek edebiyatının, Mahtumkulu ve Albay ise Türkmen edebiyatının önde gelen isimleridir.

Türkler Balkanlarda hâkim unsur olarak varlıklarını 1912 Balkan savaşlarına kadar sürdürmüşlerdir.

Türkçenin köklü olarak bu topraklarda kalıp yaşaması Osmanlı Türklerinin 14 yy. Balkanları fethi ile gerçekleşmiştir.

Doğu Türkistan’da en yaygın din, İslamiyettir. Bu bölgede yaşayan Uygur, Kırgız, Kazak, Döngen, Tacik, Özbek, Tatar, Salar halkları İslam dinine mensuptur. Bunun yanında Lamaizm, Budizm, Hristiyanlık ve Şamanizm gibi dinler de mevcuttur.

En önemli romanları: Mayimhan (1965), Jillar Siri I-II. (1967, 1969), Ehmet Ependi (1995). Bazı hikâyeleri: Bir Tal Papiros “Bir Dal Sigara” (1970), Örük Gülligen Çağda “Erik Çiçek Açtığında” (1976), Geni Batur (1978).

A. Nizariy, 1841-1844 yıllarında meşhur Uygur şairleri T. Geribiy ve N. Ziyayiy ile birlikte 18 kıssa ve 24 hikâyeden oluşan Muhebbet Dastanliri diğer adıyla Geripler Hekayiti adlı eseri meyda- na getirir.

Cumbaklara tabiattaki canlı cansız her şey girer. Bunlardan halkın dünya görüşünü, edebî seviyesini öğrenmek mümkündür. Eski zamanlarda Kazakistan’da cumbak yani bulmacalar çoktu ve cumbak söylemek çok yaygındı. Hatta cumbak söyleyip, cumbaklara cevap bulamayan adamları öldürüyorlardı. İnsanların akıllı olup olmadıklarına cumbak söylemesine ve cumbaklara cevap bulmasına bakarak karar veriyorlardı. Mesela birisi kız almak istediğinde de düğünü başlatmak için cumbak söylerdi. Düğün esnasında da cumbak bulamayan kişiye “tuzlu su” içirilir ve ayıplanırdı.