İslam dünyasında geleneğe farklı uçlarda yaklaşımlar vardır. Mesela Ali Şeriati “Gelenek alt edilmeden İslami hiçbir sorun çözülmez” derken, S. H. Nasr “Geleneğin dışında istikametimizi gösterecek hiçbir şey yoktur” demektedir. İlkece ikisi de doğru olmakla birlikte, birisi pratikten hareketle yapıya, diğeri teoriden çıkışla değersel işleve bakmakta ve tek yönlü kalmaktadırlar.

En asgari ama kuşkusuz aynı zamanda en önemli gelenek dildir. İnsanlar bir dilin içinde dünyaya gözlerini açarlar.

Feodalizmin kabaca beşinci-dokuzuncu yüzyıllarda doğduğu, on beşinci ve on altıncı yüzyıllarda ise sona erdiği söylenmektedir.

İskoç felsefeci David Hume (1711-1776), dinler tarihine dair doğrusal bir ilerleme modeli yerine çok daha açıklayıcı bir döngüsel sarkaç modelini önermiştir.

Hinduizm Hint alt kıtasında değişik geleneklerin ortak adı olarak oluşturulan ve İslam ile Hristiyanlıktan sonra dünya üzerinde en çok takipçisi olan dindir.

Genel olarak modern toplum, bireyin yalnızlaşması ve kitleselleşme gibi tek neden değil, kuvvetli bir yatay ve dikey hareketlilik, her sosyal sektörün yüksek derecede örgütlenmesi, dünya görüşü sistemlerinin çoğulculuğu, oturma ve çalışma yerlerinin ayrılması, kentleşme, sosyalleşme, tabiat ve toplumun yönetilebilirliği, kısaca bilinçli olarak yürütülen değişme gibi bir düzineye yakın özellikler taşıyan toplumdur.

Küresel ölçekte yaygın olan dinlerin ulus-devlet sınırlarının önemsizleşmesiyle birlikte çok daha sık buluşma ve kaynaşma yollarını bulmaları şeklinde oldu. Bugün ticari şirketlerin çokuluslu yapıları kadar çok uluslu dini cemaatlerin giderek ekümenik yapılar ortaya koyabildiğine tanık oluyoruz. Doğru cevap, D’dir.

Tasavvuf, İslam’da mü’minin Tanrı’nın doğrudan bilgisine ulaşmasını amaçlayan düşünce, inanç ve yaşam biçimidir. Fıkıh, İslam geleneğinde ibadet ve hukuk alanına ilişkin bilgilerin üretildiği bir disiplini ifade eder. İçtihat, İslam hukukunda Kur’an’da ve Sünnette kesin hüküm bulunmayan konularda kıyas, istihsan ve istihab gibi yöntemlerle yorum yapmaktır. Mütekellim ise kelam alimlerine verilen addır. Kelam, İslam’da inanç esasları etrafında ortaya çıkan tartışmaları disipline eden bir ilim dalıdır.

Sivil Din, ilk olarak Jean Jacques Rousseau tarafından bahsedilmiş daha sonra Alexis de Tocqueville’nin Amerikan bağlamında işaret ettiği ama Robert Bellah’ın modellemeye çalıştığı, modern toplumlarda sekülerleşmenin etkisiyle kaybolan milli birlik ve dayanışma örüntülerinin yerine milliyetçi bir işlevi yerine getirecek bir dinsellik biçimi. Bir bakıma siyasetin hizmetinde, siyasetin toplumsal huzuru ve güveni sağlamak üzere araçsallaştırdığı bir din biçimi olarak da anlaşılmıştır. Dinin toplumsal birleştirici, sakinleştirici, suçtan uzaklaştırıcı yönü, ABD’de sivil din üretme çabalarının tipik örnekleridir.

Sosyolojik gelenekte Durheim’ın şehirleşme ve sanayi toplumu analizleri izlendiğinde dinin küreselleşmeyle daha büyük travmalar yaşayacağını söylemek mümkündür. Bilindiği gibi Durkheim, geleneksel toplumun kapalı, ekonomik anlamda olduğu kadar kültürel ve dinsel anlamda da kendine yeten ve kendi dünya algısını mutlak gören özelliklerinin altını çizmiştir. Oysa sanayileşmenin etkisi altında şehirleşmenin gelişmesiyle, hepsi de bu şekilde inandığı halde kültürel olarak birbirinden farklı olan insanların bir araya gelmesiyle birlikte tam bir norm bunalımı, yani anomie ile karakterize edilen durum ortaya çıkar.

Max Weber kapitalizmin doğuşuyla ilgili analizlerini Protestanlıkla ilişkilendirirken, bir yandan da paradoksal olarak Protestanlığın nasıl, yine neredeyse teleolojik bir yolla, dinin sonunu veya gündelik hayatın sekülerleşmesini hazırladığını sergilemeye çalışıyor.

Hollanda örneğinde de görüldüğü gibi, Protestanlar ve Katolikler olmak üzere toplumda iki sütun oluşmuştur. Bu sütunlaşmada dinin etkisinin en net göstergesidir. Din dışı sütunlaşmaya ise liberaller ve sosyal demokratlar örnek olarak gösterilebilir. Bu gruplarda aynı dine mensup olan farklı kişiler olabilir. Söz gelimi, bir sosyal demokrat ta Katolik, bir libarel de Katolik olabilir.

Dinler tarihi dinlerin diğer dinlerle olan ilişkisini, benzer, farklı ve ortak yönlerini karşılaştırmalı olarak ele alan bir bilim dalıdır. Semantik: Anlambilim demektir. Dilbilimsel açıdan semantik, zaman içindeki anlam değişiklikleri ile dilin yapısı, düşünce ve anlam arasındaki karşılıklı bağlantılar üzerinde duran bir dilbilim etkinliğidir. Ritüel: Uygun zamanlarda yerine getirilen ve sembollerin de kullanılabildiği, sık sık tekrarlanan davranış modelleridir. Kutsal: Dini yasaklarla korunan ve tecrit edilen şeylerdir Din dışı: Dini yasakların hedef aldığı ve kutsal olandan ayrı tutulması gereken şeylerdir.

Modernleşme kuşkusuz geleneğe yapılan en şiddetli müdahale olmuştur.

Sosyolojik olarak kurum, sosyal kişilerin temel ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla ortaya çıkmış, süreklilik kazanmış, eşgüdümlenmiş, oldukça onaylanmış ve yaygınlık kazanmış sosyal örüntü, rol ve ilişki yapısıdır. Grup ise herşeyden önce bir insan birlikteliğine tekabül eder ve dolayısıyla somut bir varlığa sahiptir.