Modern din anlayışı ile ilgili yukarıda verilen bilgilerin hepsi doğrudur.

Ekümenizm, dinlerin kendi aralarındaki mezhep veya meşrep farklılaşmalarını hatta ulusal dağınıklıklarını aşarak bir birlik oluşturma eğilimine verilen isimdir. Farklı mezheplere ayrışmış olan dinlerin kendi içlerinde bu ulusallık ötesi birlik arayışı özellikle Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyetin en belirgin özelliğidir. İstanbul Ortodoks Patrikhanesinin ekümenlik iddiasında olması zaman zaman Türkiye’de farklı değerlendirmelere konu olmaktadır.

Sosyoloji literatüründe cemaat, üyelerinin ortaklaşa paylaştıkları bir şeye, genellikle de ortak bir kimlik duygusuna dayanan ve özel olarak oluşturulmuş bir toplumsal ilişkiler bütünüdür.

İslam’ın mesajının Hz. Muhammed tarafından sunulduğu anda Kureyşlilerin kendilerine karşı en önemli direnme gerekçelerinden birisi bu mesajın atalarının mirasına, geleneklerine aykırı olduğu idi. Bu gerekçe geleneklerin, yani ataların akıl ve kültür mirasının bir şeyin doğruluğu veya yanlışlığının ölçüsü olarak alınmasını gerektiriyordu.

Ortodokslar, Modern Ortodoks, Haredi de denilen Ultra Ortodoks ve Laik Ortodoks gibi mezheplere ayrılmıştır. Bunlar arasında, ortodoksluğu en uç noktada yaşayanlar Haredilerdir.

Ferdinand Tönnies (1855- 1936), Gemeinschaft (cemaat) ile Gesellschaft (cemiyet) arasında yaptığı ayrımla tanınan ünlü Alman sosyologudur.

Ferdinand de Tönnies’e göre geleneksel toplum Gemeinschaft olarak nitelenmiştir. Bu toplumda din cemaat yapısına dinsel bir içerik kazandırarak onu kutsallaştırır ve insanların toplumla ilişkileri kendine özgü bir kozmolojinin içinde metafizik bir anlam kazanır?

Söz konusu edilen bütün dinî gelişmeler için 70’li yıllar parlama dönemi oldu ve hareketler hemen dünyanın her yerinde etkin hale geldi ifadeleri doğrudur. Gelişmeler sadece cemaatleşme düzeyinde kaldı ifadesinin doğru şekli ise; gelişmeler sadece cemaatleşme düzeyinde kalmadı, pek çok şey dinin bu yükseliş trendinden payını aldı şeklinde olacaktır.

Toplumsal miras bireyin içinde bulunduğu ortamdan etkilenerek kazandığı bileşen ve unsurlardır. Dolayısıyla kendi iradesi ile edindiği kimlik bu kavramı tanımlamaz.

Ona göre, “din kutsalın tecrübesidir”. Bu tanımlama dinin deneyim boyutuna vurgu yapmaktadır. Hiç kuşkusuz bu tanımlama biçimi, kendine ancak laik ve seküler bir dünya tasavvuru içinde yer bulmaya çalışan kutsal kavramı üzerinden dine bakmaktadır.

Ferdinand de Tönnies’e göre geleneksel toplum Gemeinschaft olarak nitelenmiştir. Bu toplumda din cemaat yapısına dinsel bir içerik kazandırarak onu kutsallaştırır ve insanların toplumla ilişkileri kendine özgü bir kozmolojinin içinde metafizik bir anlam kazanır?

Din ve dünya ilişkisini anlatmada kullanılan Sekülerlik ve Laiklik kavramlarının tarihî M.S. 4. yüzyıla kadar inmektedir. Bu tarihlerde Katolik mezhebine göre tüm insanlar müminler ve paganlar olmak üzere ikiye ayrılıyordu. Müminler Hıristiyanlığa inanan herkesti, paganlar ise Hıristiyanlığa inanmayanlardır. Ayrıca müminler kendi arasında da Klerje ve laikler olmak üzere ikiye ayrılıyordu. Klerje, din adamı ruhban demekti ki işi din ve mabet hizmetleri olan, kendini Tanrıya adamış kimselerdir. Laikler ise din adamı olmayan bütün müminlerdi.

Hindistan’da yaşanan biçimiyle kast sistemi, bir inanç sistemi hâlinde örgütlenmiştir. Bu sistemde farklı kastlarda yaşanan kişilerin sadece hiyerarşik düzendeki yerleri değil, bütün bir hayat tarzları ve inançları önceden belirlenmiştir. Kastlar arasında inanç olarak geçişkenlikler mümkün iken toplumsal olarak mümkün değildir. Dolayısıyla kastlar, kendi durumlarını ve toplum içindeki eşitsiz ve farklılaşmış konumlarını doğal karşılarlar.

Sosyolojik olarak en az üç kuşak aktarılan din belli bir geleneği oluşturur. Yani, din başlangıçta bir gelenek değildir, zamanla geleneksel bir hal alabilir. Bu sebeple İslam dini ile İslam geleneği aynı şey değildir. İslam hiçbir zaman sosyolojik olarak gelenek olarak algılanmamıştır. Ancak kavramsal olarak religion kelimesi gelenek anlamını temsil etmektedir.

İşin içine daha fazla toplumsallığın katılması, Kısmen ideojileşmiş olmaları, Bir sosyal güç birikimini hedeşemeleri ve Dinin deruniliğinin yitirilip işin eylemden çok söyleme dönüşmesi modern kültürden alınmış etkilerdendir. Bilgisellikten çok eylemde yoğunlaşmış olmaları ise; eylemden çok bilgisellikte yoğunlaşmış olmaları şeklinde düzeltilmelidir.

Weber, toplumsal yapıda birbirlerinden farklılaşan ve eşitsizlik temelinde oluşan “sınıflar”ın varlığını kabul eder. Ne var ki Weber’e göre “sınıflar”, Marx’taki gibi çatışmacı bir temelde değil, aynı ekonomik karakteristikleri taşıyan toplumsal gruplar olarak tanımlanır. 

Ali Şeriati’ye göre başta geleneksel ulema sınıfı olmak üzere geleneksel din anlayışı toptan değiştirilmelidir. Ancak bu fikir içerisinde tüm dinlerin birleştirilmesi, dinin tam anlamıyla sekülerleşmesi fikirleri yoktur.