Ekümenizm, dinlerin kendi aralarındaki mezhep veya meşrep farklılaşmalarını hatta ulusal dağınıklıklarını aşarak bir birlik oluşturma eğilimine verilen isimdir. Farklı mezheplere ayrışmış olan dinlerin kendi içlerinde bu ulusallık ötesi birlik arayışı özellikle Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyetin en belirgin özelliğidir. İstanbul Ortodoks Patrikhanesinin ekümenlik iddiasında olması zaman zaman Türkiye’de farklı değerlendirmelere konu olmaktadır.

Bir dönem “Asrı Saadete Dönüş” adıyla da anılan, sözlük anlamı itibarıyla daha öncekilerin yolunu izlemek anlamına gelen ve tarihsel birikimi atlayarak dinî ilk uygulamalardan alıp getirmeyi teklif eden dini anlayış Selefiyecilik’tir.

Cami, Müslümanların ibadet mahallerine toplu olarak verilen addır. Tekke, zaviye ve dergah ise tasavvuf kültürü için anlam kazanmış olan dini/mistik mekanlardır. Osmanlı Devleti’nde Cuma namazı kılınmayan ve içinde minber bulunmayan ibadet mekânlarına mescit adı verilmiştir.

Ortaya konulan modernleşme teorileri genellikle ilerlemeci ve evrimci bir yaklaşıma sahip bir tarih nosyonuyla çalışırlar. Söz konusu tarih nosyonu moderleşmeyle birlikte geleneğe özgü kabul edilen bütün kurumların zamanla yok olup gideceğini öngörmektedir. Bu öngörüye uygun olarak modernleşme sosyolojisi, geleneği bidat, hurafe, din, milliyetçilik, ırkçılık gibi daha ziyade kültürel kurumlarla karakterize eder.

Ulus-devlet, modernizmin özelliklerindendir.

Semavi dinler dışında kalan ve insanlar tarafından ortaya çıkartılan dinler beşeri dinlerdir. Totemizm, Brahmanizm, Budizm gibi inanışlar beşeri dinler kategorisinde yer almaktadır.

Protestan kültürü Avrupa’da laikliğin de fikri temellerinin oluşmasını sağlamıştı. Laikliğin asıl siyasi nedeni din savaşlarına karşı devleti tarafsız kılma ihtiyacı idiyse de kültürel temelleri de bu düzeyde takip edilebilir.

Kur’an’da belirtilen ümmet fikri ümmet-i vahide olarak isimlendirilmiştir.

Tönnies, cemaat ile cemiyeti kelimelere yüklenen anlamlar üzerinden tartışmıştır. Tönnies’e göre cemaat, daha birincil ve duygusal ilişkilerin dünyasına aitken cemiyet, parçalanmış, bireyselleşmiş ilişkilerin dünyasını yansıtmaktadır.

Fıkıh, seküler hukuğa göre çağdaş hukuk konuları içermesi bakımından daha kapsamlıdır. Fıkıh, ibadet, muamelat, ahval-i şahsiye, siyaset-i şer’iyye, ukubat, siyer ve adab olmak üzere yedi ana dalla ilgilenen kapsamlı bir disiplindir.

Rudolf Otto Ünlü Alman dinler tarihçisidir. Dinleri ahlaki ve akılcı açıklamalar yerine kutsallık duygusuyla açıklamaya çalışmıştır. Elmalılı Hamdi Yazır ise geçtiğimiz yüzyılın en önemli, Cumhuriyet Dönemi’nin saygın din âlimlerinden Kur’an müfessirleri arasında yer almaktadır. “Hak Dinî Kur’an Dili” adlı tefsiri TBMM tarafından kendisinden talep edilen bir çalışmadır. Ferdinand Tönnies, Gemeinschaft (cemaat) ile Gesellschaft (cemiyet) arasında yaptığı ayrımla tanınan ünlü Alman sosyologudur. Ebu Said el-Harraz, Cüneyd el Bağdadi, Haris el-Muhasibi, Serrac, Kelabazi, Kufleyri ve Gazzali gibi öncüler tasavvufun genel İslam söylemiyle mutabık bir çizgide gelişmesi için gayret göstermişlerdi. Gazzali: İmam Gazzali olarak da bilinir. İslam âlimi, mutasavvıf ve müderris olarak ün yapan Gazzali Orta Çağ İslam dünyasının en saygın isimleri arasında yer almaktadır. İslam dünyasında ilgiyle takip edilen “İhya-yı Ulumi’d-din” ile “Kimya-yı Saadet” adlı eserlerinin yanında ünlü felsefe eleştirisi “Tehafitü’l-Felasife”si de onun dünya ölçeğinde tanınmasını sağlamıştır.

A. Comte’a göre başından bu güne toplumlar dinsel, metafiziksel aşamalardan geçerek bir pozitif döneme ulaşmışlardır.

Tarih boyunca genelde dinin, toplumların kendi ürettiği ve toplum üstü bir kaynağa dayanan iki tipi var olagelmiştir. Hıristiyanlık dini ise kaynağı toplum üstü bir güç olan ilahi güç tarafından meydana getirilmiştir.

İslam dünyasında geleneğe farklı uçlarda yaklaşımlar vardır. Mesela Ali Şeriati “Gelenek alt edilmeden İslami hiçbir sorun çözülmez” derken, S. H. Nasr “Geleneğin dışında istikametimizi gösterecek hiçbir şey yoktur” demektedir. İlkece ikisi de doğru olmakla birlikte, birisi pratikten hareketle yapıya, diğeri teoriden çıkışla değersel işleve bakmakta ve tek yönlü kalmaktadırlar.