Temel Türler: Betimleyici söylem Anlatısal söylem Açıklayıcı söylem Savlayıcı söylem Öğretici-bilgilendirici söylem

Odak yeni bilgi taşıdığı için soru tümcelerindeki soru sözcükleri ve onlara verilen yanıt odak ögeleridir (Gundel, 1998; Büring, 1997:44). Aşağıdaki örneklerde odak büyük harflerle gösterilmiştir:

Ayşe: Bu pastayı KİM yedi?
Serap: Pastayı CAN yedi.

Dizge Tümceleri

• Tümceler kendileriyle sınırlandırılmış yapısal birimlerdir. • Tümceler içindeki varlıklar ve olaylar için bilindiklik ve tanıdıklıktan söz edilemez. • Tümceler üreteninin kim olduğu, nerede ve ne zaman üretildiği ve hangi amaçla üretildiği gib

Anlatı metinleri, kendine özgü kurucu parçaları olan ve geçmiş deneyimlerin ya da daha genel bir söyleyişle bitmişlik taşıyan olayların oluş sırasına göre anlatıldığı metinlerdir (Labov, 1972).

Söylem Topluluğu: Dil kullanımı işlevsel bir davranıştır. Dil temel toplumsallaşma sürecinden ayrıdır. Söylem topluluğuna katılım irade ve istekle gerçekleştirilen ve topluluk üyelerince kabulü öngören aşamalı bir süreçtir. Söylem topluluğunun paylaştığı ortak amaçlarla biçimlenir.

Belirteç öbeklerinde olduğu gibi belirteç
tümcecikleri de tümceyi ya da eylemi niteler. Niteleyiciler
zorunlu öge değil de eklenti oldukları için tümceden
atılmaları mümkündür. Yani bunlar seçimlik ögedir. Ad
tümcecikleri özne ve nesne gibi zorunlu ögelerdir ama
özellikle genişleyici ortaçlar ve belirteç tümcecikleri
seçimliktir. Ortaçlar adları, belirteç tümcecikleri ise
eylem ve tümceleri niteler. Belirteç tümceciklerindeki
özneler diğer yan tümcecik özneleri gibi adcıl değillerdir.
Bir başka deyişle, özne tamlayan eki değil, yalın ek alır.

Araç: Bir işi yapabilmek için kullanılacak alettir. Kılıcı: Özne, tümcedeki eylemde gösterilen işi yapan kişi olarak tanımlanabilir. Yine evrensel olarak tipik bir özne genelde bir Ad Öbeği’dir. Bir işi bilerek ve isteyerek yapan kişiye kılıcı denir. Etkilenen: Yapılan iş ya da olaydan etkilenen kişi ya da varlığa verilen anlamsal rol. Yanulamlama: Bazı sözcükler öbek oluşturmak için başka ögelere gerek duyarlar. Bir sözcük—örneğin bir eylem geçişli ise mutlaka bir nesne alır. Öyleyse geçişli eylemler Ad Öbeği ya da yan tümcecik olan nesneleri seçerler ya da yanulamlar. Deneyimleyen: Psikolojik durum deneyimleyen ögedir.

Gönderim, ardışık metin tümcelerindeki sözcükler arasında kurulan ve bu tümceler boyunca aynı metin varlığının (örneğin Ali) farklı dil öğeleriyle doğrudan ya da dolaylı olarak yinelenmesini sağlayan bağıntıdır. 

Bütünüyle biçimlenmiş tipik bir anlatı metni aşağıdaki kurucu öğeleri içerir: Özet, yönlendirme, karmaşık olay dizisi, değerlendirme, güçlendiriciler, karşılaştırıcılar, bağıntılayıcılar, açımlayıcılar, sonuç(lar) ve bitiş şeklindedir.

Hem anlatılan olayların yeri, zamanı ve gerçekleşme koşulları hem de anlatıda geçen kişilerin kimlikleri ve davranış biçimleri hakkındaki bilgileri içerir. Anlatının önplanını kuran karmaşık olaylar dizisiyle aktarılan anlatı öyküsünün, arkaplanını oluşturarak metin alıcısının olaylar, durumlar, kişiler arasında ilişkiler kurabilmesine yardımcı olur. Bu durum yönlendirmeyi ifade eder.

Değiştirme, örneğin “öyle” gibi işlevsel metin
öğelerini, metinde kendinden önce geçen adlar, eylemler
ya da bir metin bölümünün tamamının yerine
kullanmaktır.