Fıkhü’l-hadîs, “hadislerin mana ve maksadını anlamak ve hadislerden hareketle Hz. Peygamber’in gayesini kavramak" manasına gelir. Hadislerin anlaşılmasını ve onlardan hüküm çıkarılmasını konu edinen bu ilim dalı, Hâkim Nîsâbûrî (v. 405/1014) tarafından “Fıkhü’l-hadîs, bu ilimlerin semeresidir. Dinin, varlığını devam ettirebilmesi de fıkhü’l-hadîse bağlıdır” diye nitelendirilir.

Allah Resûlü Kur’ân’ın sadece tebliğ edicisi/ulaştırıcısı değil aynı zamanda beyân edicisi  (mübeyyin), açıklayıcısıdır.   

 Muvatta, Mâlik b. Enes’in hadis kitabıdır.

Bir disiplin olarak münâzara, hakikatin ortaya çıkması için yapılan tartışmaların esaslarını inceler. Bilgi ve bilinç seviyesi, hakikati tesbit fikrinde olmak, konuşmayı kısa tutup muhâtaba söz hakkı vermek, muhâtaba değer vererek saygılı davranmak, gülme, alay, öfke, hiddet ve hakaret gibi olumsuz tutum ve davranışlardan sakınmak, bu esasları teşkil eder.

Yöneticiler karşısında dahi bildiği şekliyle sünneti uygulamaktan vazgeçmemenin başka bir örneğini ise Hz. Ali, Hz. Osmân’ın halîfeliği döneminde hacc-ı  temettu  ve  hacc-ı  kırâna  izin  vermemesi  kendisine  sorulunca  “Biz kimsenin sözüne dayanarak, Peygamber’in (s.a.v.) sözünü bırakacak değiliz” diyerek sergilemiştir.  

Abdullâh b. Mugaffel naklettiği hadise muhalif hareket etmekte ısrar ettiğini gördüğü yakınına “Sana Allah Resûlü’nün bu yaptığın şeyi yasakladığını naklediyorum ve sen hâlâ yapmaya devam ediyorsun. Seninle asla konuşmayacağım'' demiştir.

1907 tarihli “İlahiyatçı” isimli yağlıboya tablo Osman Hamdi Bey'e aittir.

Hadis âlimi el-A’meş (v. 148/765), İmam Ebû Hanîfe’ye (veya Ebû Yûsuf’a) şöyle hitap eder: “Sizler doktorsunuz, bizler ise eczacıyız!”. Bu sözden yola çıkarak mutlak anlamda fakihlerin birer doktor, hadisçilerin de birer eczacı oldukları söylenmemelidir. Hadis tarihi, doktor vasfına sahip hadisçi örnekleriyle doludur. Burada verilen mesaj, daha ziyade, ictihad ve istinbat melekesi olmadığından hıfzettiği hadisler üzerinde düşünmeyen, kendini yalnız râvi ve nakilci olarak gören hadisçiye yöneliktir. Böyle bir hadisçi, nasıl fıkıh/dirâyet açısından zayıf kalıyorsa, rivâyet bakımından güçlü altyapısı olmayan bir fakihin de aynı şekilde zayıf kalması kaçınılmazdır. Ebû Arûbe el-Harrânî (v. 318/930), “Fakih, hadis sahibi olmadığı zaman topal olur” derken bu noktayı vurgular.

Allah, Kur’ân-ı Kerîm’i de tek başına kullarına göndermemiş onu hayata geçirecek ve nasıl uygulanacağını bizatihî kendi tatbikâtıyla gösterecek bir peygambere; Hz. Muhammed’e (s.a.v.) vahyetmiştir. Bu durum, mü’minler için büyük bir kolaylık sağladığı gibi, vahyin uygulanabilir olmasını göstermesi açısından da önemlidir.

Hadis-fıkıh ilişkisinde kurulması gereken denklemin ve problemlere çözüm yolu gösteren yöntemin altını çizen bu tesbit Râmhürmüzî’ye aittir. O, hadis usûl ilminin ilk sistematik mahsüllerinde sayılan el-Muhaddisü’l-fâsıl adlı eserinin hemen girişinde, yaşadığı coğrafyada ehl-i hadis ile ehl-i fıkhı karşı karşıya getiren dengesizliği, yani bazı râvilerin dirâyetten kopuk salt bir rivâyet, bazı fakihlerin de rivâyetten uzak salt bir dirâyet anlayışını eleştirerek söz konusu çözüm yolunu önerir.

Müsteşriklerin sık sık düştüğü bir diğer hata da Hz. Peygamber’in (s.a.v.) sünnetinin  bağlayıcılığı  konusunu  araştırırken,  hadis  kaynaklarında  sadece “Nebevî  sünnet”  terkibini  aramaları,  bir  nevi  kelime  arkeolojisi  üzerinden neticeye varmaya çalışmalarıdır. Hâlbuki terim, tasavvur, kavram arasındaki ayrımın  farkında  olanların  da  teslim  edeceği  üzere,  Hz.  Peygamber’e doğrudan  atıfların  bulunması  şart  koşulmaksızın,  haberlerin  tamamı  bütüncül/küllî  bir  bakışla  okunduğunda  Resûlullah’ın  (s.a.v.)  sünneti  ifadesinin kullanılmadığı  durumlarda  dahi  kastedilen  mananın  Nebevî  sünnet  olduğu anlaşılacaktır.  

Vicâde,  hadis öğrenme  (tahammül)  yollarından  birisidir  ve  bir  râvinin  herhangi  bir musannif  veya  hocanın  kendi  el  yazısıyla  yazılmış  kitabını  veya  bazı hadislerini  ihtiva  eden  mecmuasını  bulup  ele  geçirmesi  manasına  gelir. Ayrıca, vicâde kelimesinin sıfatı olarak zikredilen ve “güzel” diye çevrilen “ceyyid” kelimesi de sahih ve makbül anlamında teknik bir terimdir.

Ebû Ca’fer Tahâvî’nin (v. 321/933) Şerhu ma‘âni’l-âsâr, İbn Hazm’ın (v. 456/1063) el-Muhallâ, İbn Abdilberr’in (v. 463/1070) et-Temhîd, Şâh Veliyyullah ed-Dihlevî’nin (v. 1176/1762) Huccetullâhi’l-bâliğa adlı eserleri, fikhü’l-hadîs ilmine yönelik çalışmalar arasındadır.

boşluğa bize miras bıraktığı sünnete uymakla cümlesi ile doldurulmalıdır.

Çok hadis rivâyet eden sahâbîlerin (Muksirûnun) her birinin hadis öğrenme iştiyâkını açıkça ortaya koyan ve kaynaklarda defalarca geçen hâdiseler mevcuttur. Bu rivâyetlerin ortak noktası, sahâbenin hadisle meşguliyetinin tesadüfî olmadığını, bilâkis hadis taleplerinin bilinçli olduğunu açıkça ifade etmesidir.

Abdullah b. Ömer’in, Kur’ân’da mukimken kılınan namaz ile korku namazını bulup da seferî namazını bulamadığından yakınan bir şahsa verdiği  cevap  sahâbe  gözünde  Hz.  Peygamber’in  (s.a.v.)  konumunu  ve algısını göstermesi bakımından önemlidir: “Ey  kardeşim!  Biz  hiçbir  şey bilmiyorken Allah bize Muhammed’i -sallallâhü aleyhi vesellem- gönderdi. O ne yaptıysa biz de aynısını yapıyoruz”.

boşluğa usule kavramı getirilmelidir.

Hz. Peygamber’in (s.a.v.) sünneti ve hadisleri söz konusu olduğunda etrafındaki insanların da aynı hassasiyeti göstermelerini talep etmişlerdir. Abdullâh b. Ömer’in (r.anhümâ), Hz. Peygamber’in hanımların mescide gitmekten men edilmemesine dair emrine itiraz eden oğluna “Ben sana Resûlullâh’tan hadis naklediyorum, sen hâlâ men edeceğini söylüyorsun” diyerek kızdığı ve ağır sözlerle  azarladığı  bilinmektedir.