Bölgesinde dönemin en büyük, en renkli ve çok sayıda inanç ve kültürün iç içe yaşadığı Hindistan’da Jainizm ve Budizm dinleri yaygındı. Jainizm Mahavira tarafından kurulmuş veya yeniden şekillendirilmiştir. Budizm ise, daha doğumunda gizemli rüyalara ve çocukluğunda dindar figürlere sahip olduğu rivayet edilen Prens Gautama tarafından şekillendirilmiştir. Prens Gautama, bilgeliği ve aydın olmayı ifade eden “Buda”dır.

İslâm ülkelerindeki ilmî hayatın gelişmesinin ikinci dönemi diyebileceğimiz XI. yüzyılın müstesna bir yeri vardır. Bu asırdan itibaren, sistemli bir eğitim ve öğretim yeri olarak medreseler, halkın dinî, medenî, sosyal ve kültürel gelişmesinde faal bir rol oynamaya başladılar.

Kaynaklar bir vezirin özelliklerini, başka bir ifadeyle, vezirde bulunması gereken şartları genellikle şöyle sıralarlar:
1-İçtihat yapabilecek bir ilme sahip olacak.
2-İdâre, siyaset ve harp sanatlarını bilecek.
3-Emanet ehli olacak, asla hıyanet etmeyecek.
4-Doğru-dürüst, kendisine güvenilir olacak.
5-Kanaatkâr olacak.
6-Bedenen sağlam ve cesaretli olacak.
7-Kuvvetli bir hafızaya sahip olacak.
8-Zeki ve ferâsetli olacak.
9-Adil ve erdemli olacak.
10-Tecrübe ve ihtisas sahibi olacak
11-Ergin, Müslüman ve erkek olacak
12-Halk ile arasında düşmanlık olmayacak
13-Kötü alışkanlıkları olmayacak.

Ziya Gökalp’e göre; o, millî kültürü meydana getiren din, ahlâk, hukuk, rasyonel faaliyetler, estetik, dil, ekonomi ve teknik gibi unsurların değişik milletlerin ortak hayatında aldığı şekle medeniyet diyor.

Müslüman Araplar 711 senesinde İslâmiyet’i İspanya’ya sokmuşlardı. 1502 senesinde ise Ferdinand ve İsabella tarafından duyurulan bir ferman ile bütün İspanya kraliyeti dâhilinde İslâm dini yasaklandı. Hâlbuki bu iki tarih arasında geçen yüzyıllar süresince Müslüman İspanya’da Ortaçağın en parlak tarih sayfalarından biri yazılmıştır.

Huntington medeniyetlerin çatışması teziyle medeniyetlere, hizmet ettirmeyi kurguladığı amaca yönelik politik malzeme olarak yaklaşmıştır.

İslâmî ilimlerin gelişmesi Abbasilerle birlikte İslâm medeniyetinin genişleyip yayılmasından sonra da giderek artmıştır. İran’ın doğusundaki geniş araziye adını veren Horasan bölgesi, Mâverâünnehr’i de içine alarak geniş bir bölgeye ad olmuştur. Nişabur, Merv, Herat, Belh gibi önemli şehirlerin bu bölgede X-XII. asırlar arasında önemli bir ilmî faaliyete sahne oldukları görülmektedir.

Uzak Doğu bölgesinin en büyüğü olan C¸in merkezli medeniyet alanında şekillenen dini^ yapı Konfüçyanizm ağırlıklı idi. Hayatta iken ülke yönetimine çağırılmadığı için erdemin ancak iktidar ve sorumluluk ile ortaya konabileceğine inanan Konfüçyüs (M.O¨. 551-479) C¸in’in yönetiminde bizzat rol üstlenemedi, ama mirası öğrencileri vasıtasıyla onun adına ülkeyi yönetti.

Kültür öğrenilmiş davranışlar topluluğudur: Sosyal mirasın tümü olarak değerlendirilebilecek olan kültür, içgüdüsel ve biyolojik kalıtım sonucu kazanılmış bir değer olmayıp her ferdin doğumundan sonraki hayatı içinde kazandığı alışkanlıklardır, yani davranış ve tepki eğilimleridir.

Hadislerde hilâfet, halife, emir ve imam kelimeleri hem devlet başkanlığı hem de devlet başkanı anlamlarında çokça geçer. Bu hadislerde; devlet başkanının adil olması, zalim olmaması, vatandaşlarının her türlü hak ve güvenliklerinden sorumlu olduğu ve günahı emretmedikçe devlet başkanına itaat etmek gerektiği uyarıları yapılır.

İslâm medeniyetinin doğuş sürecinde iki temel kaynağı vardı. Bunların biri vahiy, diğeri vahyi hayata aktaran Hz. Peygamber’di; başka bir ifadeyle Kur’ân ve Sünnet idi. Gelişme sürecinde bu temel kaynağa doğal olarak, yazılı kaynaklar, sanat eserleri, diğer medeniyetlerin yaşayan unsurları ve onlardan yapılan tercümeler gibi daha başka kaynaklar da eklenmişti.

İslâmî anlayışa göre ilim ve ibadet, birbirinden ayrılmayan iki unsurdur. Bu sebeple Müslümanlar, İslâm’ın ilk asırlarından itibaren çeşitli ilimleri araştırmaya başladılar.

İsla^m medeniyetinin doğuş sürecinde iki temel kaynağı vardı. Bunların biri vahiy, diğeri vahyi hayata aktaran Hz. Peygamber’di; başka bir ifadeyle Kur’a^n ve Sünnet idi. Gelişme sürecinde bu temel kaynağa doğal olarak, yazılı kaynaklar, sanat eserleri, diğer medeniyetlerin yaşayan unsurları ve onlardan yapılan tercümeler gibi daha başka kaynaklar da eklenmişti.

Emeviler döneminde (661-750), Hz. Peygamber zamanından itibaren şifâhî olarak nakledilen bilgiler tedvin ve tasnif edilmeye başlanmıştır. Bu çalışmalar neticesinde bugünkü ilk kaynaklarımız olan eserler vücuda getirilmiştir. Mesela, lügatte Halil b. Ahmed; nesirde Câhız; hadiste Buhâri; fıkıhta İmâm-ı Azam; tarih ve tabakatta Vâkidî ve İbn Sa’d gibi.

Divânü’d-Dıyâ’; Devlet arazilerinden şahıslara verilen arazilerin öşrünü toplardı. Abbasiler tarafından Emevilerin kullandığı divanlara eklenmiştir.

Günümüze geldiğimizde iki medeniyet bölgesinin ağırlık kazandığı görülmektedir. Bunlardan biri, Hristiyanlık, Yahudilik ve diğer sistemlerin tesirinde bulunan Batı medeniyeti, diğeri de İslâm dininin yayıldığı bölgelerde hâlâ etkisini sürdüren İslâm medeniyetidir. Doğuşu ve gelişmesi esnasında İslâm, birbirinden tamamen farkla dört medeniyet ve kültür alanı ile karşılaştı. Bunlar: Roma (Bizans) İran Hint Çin.

Kanunî Sultan Süleyman dönemiyle beraber “vezir-i âzam” yerine “sadr-ı âzam” (sadrazam) ismi kullanılmaya başlanmıştır. Osmanlı Devleti’nin son sadrazamı Tevfik Paşa’nın istifası ile yaklaşık 1170 yıldır varlığını sürdüren bu kurum da ortadan kalkmıştır.

Kültür; sadece bir grubun değil, bir topluluğun yaşama tarzıdır.

İlk Selçuklu medresesi, Tuğrul Bey döneminde Nişabur’da kurulmuştur. Başkent Rey’de de bir medrese vardı. Fakat Selçuklular döneminde ülkenin her tarafında medreselerin kurulması Alp Arslan dönemininde (1064-1072) gerçekleşmiştir.

Arapça’da umrân ve hadâret kelimeleri medeniyet karşılığında kullanılmıştır. Umrân sözcüğü, “a-me-ra” kökünden türemiş, bir yeri mâmur etmek, bir yerde iskân ve ikâmet etmek, yapı yapmak gibi anlamları taşımaktadır. Bu kökten türeyen “i‘mâr”; bir yeri mâmur kılmak, mâmur bulmak, bayındır hale getirmek, şenlendirmek gibi anlamlara gelmektedir. Modern Arapça’da yaygın olarak kullanılan hadâret sözcüğü de, “ha-dara” kökünden olup, şehirde ikâmet etmek, şehirli olmak, medenî olmak, medeniyet gibi anlamlara gelmektedir.