Osmanlı sultanlarından II. Abdülhamid, dönemindeki dünya konjonktürü ve içkarşıklıklar sonucu, halifeliğe en fazla önem veren, onu Osmanlı Devleti’ni kurtaracak yegâne dinî ve siyasî unsur gören sultan olmuştur.

İslâm medeniyetinin özü genel anlamda İslâmdır. Özel anlamda da İslâm’ın da özü olan tevhiddir. Bunda hiç tereddüt yoktur. Bunu biraz daha açalım: İslâm dininin olduğu gibi İslâm medeniyetinin de bilinebilir ve analiz edilebilir veya tarif edilebilir özü tevhiddir. Çünkü tevhid, hem İslâm dininin hem de İslâm medeniyetinin ilk belirleyici prensibidir. Ahenkli bütününe medeniyet adını verdiğimiz her unsur bir şekilde tevhide yönelik bir anlam ve bir simge taşır. Çünkü İslâm inancında, kendisinden başka hiçbir ilâh olmayan Allah’ı hoşnut etmeye yönelik her girişim ve davranış ibadet olarak kabul edilmiştir.

Kaşgarlı Mahmud tarafından 1073-77 yılları arasında Bağdat’ta yazılan ve Abbasi halifesi Muktedî Billah’a (1074-1094) sunulan Divânu Lügati’t-Türk, Türkçe’nin güzelliklerini, yabancılara özellikle Araplara göstermek için kaleme alınan bu eserde, Karahanlı devri Türk tarihi, kültürü, coğrafyası, folkloru, siyasî ve sosyal hayatı ile inançları hakkında önemli bilgiler bulunmaktadır.

Kurumsal ve güçlü bir ekonomik yapı, şehirleşme, göç/hicret/yer değiştirme, değerler sistemi, istikrarlı bir siyasi^ sistem, sağlıklı eğitim, sanat, dil, hukuk, iletişim, sağlık ve güvenlik kurumları vb. medeniyetlerin doğuşlarını etkileyen önemli unsurlardır. Bunlar genel kabulü sağlamış faktörlerdir. Ancak bu faktörlerin etki dereceleri elbette birbirinden farklıdır.

Karahanlılar döneminde Türkler arasında sadece İslâm kültürü gelişmemiş, Türk kültürü de buna paralel olarak önemli bir seviyeye ulaşmıştır. Türkçe eserler yazılarak, Türk-İslâm edebiyatının ilk ürünleri de bu dönemde ortaya çıkmıştır.

Osmanlılarda kuruluştan itibâren var olan vezirlik, bütün kurumsal özellikleriyle, doğal olarak Selçukluların devamı niteliğindedir. Kuruluş dönemi olan Orhan Gazi (1324-1362) zamanında sadece bir vezir vardı. Divan, hükümdar, vezir ve kadıdan teşekkül ediyordu. Osmanlı’nın ilk veziri, ulemâ sınıfından gelmiş olan Alâeddin Paşa’dır. Daha sonra sırayla, Ahmed Paşa b. Mahmud, Hacı Paşa ve Sinaneddin Yusuf Paşa’dır. Kara Halil Paşa da ilk vezirlerdendir, ancak onun görev zamanı pek bilinmemektedir.

İslâm’ın hoşgörü anlayışı ve ötekine karşı olan insanî tutumu İslâm coğrafyasının en batı ucunda bulunan Endülüs’te de devam etmişti. Gerçekten çok dinli ve çok kültürlü bir yapıda bulunan Endülüs’te yaklaşık sekiz asır süren İslâm hâkimiyeti (711-1492) sırasında Müslümanlar, Hristiyanlar ve Yahudiler aynı ülke içinde bir arada ciddi problemlerle karşılaşmadan yaşıyorlardı. Endülüs’te Hristiyanlar ile Yahudiler dinî inanç, kurum, hukuk, âdet ve geleneklerini sürdürme konusunda bir baskıyla karşı karşıya kalmıyorlardı.

Uzak Doğu bölgesinin en büyüğü olan Çin merkezli medeniyet alanında şekillenen dinî yapı Konfüçyanizm ağırlıklı idi. Hayatta iken ülke yönetimine çağırılmadığı için erdemin ancak iktidar ve sorumluluk ile ortaya konabileceğine inanan Konfüçyüs (M.Ö. 551-479) Çin’in yönetiminde bizzat rol üstlenemedi, ama mirası öğrencileri vasıtasıyla onun adına ülkeyi yönetti. Konfüçyüs’ün boş bıraktığı, “insanın duygu dünyasının derinlikleri ve tabiatın sırları” ile ilgili alanı dolduran Taoizm, Konfüçyüscülüğe bir denge kazandırdı. Birbirlerini tamamlayan bu iki din Konfüçyüs’ün yaşadığı dönemden günümüze kadar varlıklarını sürdürdüler.

Temelini “yeniden doğuş” kavramının oluşturduğu Hinduizm’de, halk tanrılara armağanlar sunmakla bir sonraki yeniden doğuşlarında daha üstün doğacaklarına inanmakta idi. 320’li yıllarda Hindistan’da büyük fetihlerin sahibi olan Gupta kralları, yeniden ihya edilmiş Hinduizm’in koruyuculuğunu yaptılar. Ayrıca Hinduizm’in bir parçası olan, en yüksek otorite kaynağının Vedalar olduğunu söyleyen, Hindu hukuk anlayışını da benimsediler. Yedinci yüzyıla gelindiğinde Hinduizm, Hindistan’da sosyo-kültürel yaşamın her alanında varlığını en etkin biçimde devam ettirmekteydi.

Cahiliye dönemi Arap aile yapısında erkek kendisine özgü imtiyazlı bir yere sahipti. Ailenin tüm sorumluluğu erkeğe aitti. O ailenin reisi, her türlü maddi ihtiyaçlarının sorumlusu, her çeşit tehlike ve saldırıya karşı güvenlik görevlisiydi. Siyasî, sosyal, ekonomik ve idarî sorumlulukların bütününe o muhatap olur ve ailede her üyenin yararını o düşünürdü. İstediği kadar evlenebilirdi. Kısaca cahiliye döneminde erkek, hem genel anlamda hayat tarzının hem de aile yapısının yegâne düzenleyicisi idi. Kız çocuklarının daha doğar doğmaz öldürülmelerinin sadece toplumun bir takım insanları tarafından gerçekleştirildiğini düşünmemiz daha doğru olur.

Abbasilerin ilk dönemine bakıldığında İslâm kültür ve medeniyetinin, ilim, kültür, sanat alanları ile bunların kurumlaşması bakımından ciddi gelişmeler ortaya koyduğu görülür. Bilhassa matematik ve astronomi alanında görülen Hint tesiri, el-Harezmî gibi ünlü bir astronomun yetişmesine zemin hazırlamıştır.

Kültür dışarıdan aldığı unsurlar konusunda seçicidir: İki kültür temasa geçtiği zaman karşılıklı olarak birbirine etki ederler ve bu sırada birbirinden bazı kültür unsurları alırlar. Fakat bu alışta bir seçme söz konusudur. Seçicilik özelliği kültürlere kendi iç bütünlüklerini koruma, kültür muhtevasını bozulmadan devam ettirme imkânı verir.

Hz. Ömer’den kendisinden sonrası için bir halife önermesini istediler. Bunu yapmakta tereddüt edince oğlu Abdullah’ı teklif ettiler, o bunu hemen reddetti ve onlara altı aday önerdi. Bunlar kendi aralarından birini üç gün içinde halife seçeceklerdi. Bu usule sonraki dönemlerde Ehlü’l-Hal’ ve’l-Akd seçimi denildi ve bu şekilde seçilen halifeye meşruiyet kaynağı sağladı.

İslâm âleminde ilmî faaliyetler, ilk fetihlerden hemen sonra, Irak, Suriye ve Mısır’ın fethedildiği ilk üç halife (632-656) döneminde başlamıştır.

İslâm bilimi, felsefesi ve kültürünün Batı’ya geçiş yollarını yukarıdaki izahlar ışığında şu şekilde özetlenebilir:
-Endülüs İslâm medreseleri (Kurtuba, Sevilla, Toledo, Gırnata),
-Sicilya Müslümanları,
-Yahudi tercümanlar,
-Hint ticaret yollarının aranması (coğrafya kitaplarının tercümesiyle),
-Haçlı seferleri,
-Balkanlara yerleşen Osmanlı müesseseleri vb.

Osmanlı dünyasında, günümüzün ifadesiyle sivil toplum örgütü diye isimlendirebileceğimiz bir müessese vardır ki, o da şu veya bu sebepten dolayı sıkıntıya düşen insanların haklarını korumak ve onlara yardım etmek üzere teşkilatlanmış olan vakıftır.

Hz. Peygamber, halifelik için bir kimse belirlememekle, kendilerini yönetecek olan halifelerini seçme işini Müslümanlara bırakmıştı.

Medeniyetlerin doğuşunda etkili olan birtakım faktörler vardır. Bunların başında insan unsuru gelir. Toplumu ile bilinçli bir iletişime sahip, girişimci, tecrübeli ve üretken, onları yönlendirebilen bir aydın kesim bulunacaktır. Medeniyetlerin doğuşunda etkili olan faktörlerden ikincisi coğrafyadır. Başka faktörleri de şöylece sıralayabiliriz: Kurumsal ve güçlü bir ekonomik yapı, şehirleşme, göç/hicret/yer değiştirme, değerler sistemi, istikrarlı bir siyasî sistem, sağlıklı eğitim, sanat, dil, hukuk, iletişim, sağlık ve güvenlik kurumları vb. medeniyetlerin doğuşlarını etkileyen önemli unsurlardır. Bunlar genel kabulü sağlamış faktörlerdir. Ancak bu faktörlerin etki dereceleri elbette birbirinden farklıdır. Zayıf değil güçlü bir ekonomik sistemin olması gerekmektedir.

Hz. Ali’nin defnedilmesinden sonra Kûfeliler Hz. Hasan’a biat ettiler. Muaviye’ye bağlı olan Şam ve Mısır eyaletlerinin dışındaki bölgeler ise kısa zamanda Hz. Hasan’a biat ettiklerini açıkladılar. Hz. Ali döneminde “Şam Emiri” sıfatını kullanan Muaviye, “Emiru’l-Müminîn” olduğunu ilan etmişti. Bu Hz. Hasan’la birlikte ikinci halifelik ilanı oldu. Artık İslâm dünyasının biri Şam’da diğeri Kûfe’de olmak üzere iki halifesi olmuştu.