Başka bir grup ayette de, yeryüzünde halife kılınan insandan, hak ile hükmetmesi, nefsinin isteklerinin peşinden gitmemesi, her zaman Allah’a kul olma bilinci ve davranışı içinde bulunması istenir. Bu sebeple yeryüzünün halifesi olduğu öne çıkarılır (Âraf, 7/69,74; Yunus, 10/14; Nur, 24/55; Sa’d, 38/26).

İslâm öncesi yakın dönemde Bereketli Hilâl bölgesine biri Bizans diğeri de Sâsânî devleti olmak üzere iki süper güç hâkimdi. Dolayısıyla Bereketli Hilâlin Bizans İmparatorluğu sınırları dışında kalan kısmında bölgenin lider devleti Sâsânîler’di. Mezopotamya Sâsânî hâkimiyetindeydi. Zerdüşt inançlarının/Mecûsiliğin hakim olduğu ülkede Sâsânî hükümranlığı ile birlikte, Mardin doğumlu olan Mani (215-275), peygamber olduğunu ilan etmiştir. “Âlemin ve içindeki her şeyin aslının, nur ve zulmet olmak üzere iki asıldan olduğunu söyleyen” Mani dini, bölgenin birçok kentinde kabul görmüştür. Ancak Mani dininin bu yeni peygamberi Zerdüşt din adamlarını çok kızdırmış ve Sâsânî imparatoru I. Şapur’un ölümüyle korumadan yoksun kalan Mani, derisi yüzülerek öldürülmüştür. Sâsânîlerde din adamları, bürokratlar, askerler ve halk olmak üzere dört sınıf vardır.

Ebu Müslim Horasânî’nin Abbasoğulları adına başlatmış olduğu ihtilal başarıyla sonuçlandı ve Ebu’l-Abbas Kûfe Camii’nde halktan biat alarak ilk Abbasi halifesi oldu (750). Biat merasiminin arkasından verdiği ilk hutbesinde kendilerinden önceki halifeler sürecinin bir değerlendirmesini yapan Ebu’l-Abbas, bir anlamda ihtilal sonrası meşruiyet bildirisi yayınlamıştır. Bu bildiride kendi hakları olan hilâfeti vaktiyle Emevilerin zorla aldıklarını, ancak bu gün hakkın yerini bulduğunu dile getirmiş ve Emevi hilâfetinin gayrimeşru olduğunu, halifeliği gasbettiklerini, meşru olanın kendileri olduğunu, Allah’ın bâtıl olan Emevi hilâfetini kendileri ile yok ettiğini anlatmıştır. Ebu’l-Abbas iktidarında rahatlamıştı. Çok kan döktüğü için “Seffah” adını almış olan Ebu’l-Abbas 754 yılında genç yaşta vefat etti. Veliaht tayin ettiği kardeşi Cafer el-Mansur halife oldu.

Kur’ân-ı Kerim’in, “Rabbinin yoluna, hikmetle, güzel öğütle davet et. Onlarla mücadeleni en güzel tarik (yol, şekil) hangisi ise onunla yap” (Nahl,16/125). Keza, “Dinde zorlama yoktur” (Bakara, 2/256) ayetleri, İslâm’ın başka din, anlayış ve felsefelere sahip olan insanlara hoşgörülü bakış açısını ortaya koymaktadır. Bunun içindir ki, İslâm tarihinde zorla İslâmlaştırma gibi bir harekete rastlanmaz.

İlme önem veren ve ilmî gelişmelere açık olan İslâm sayesinde Müslümanlar kısa sürede damgalarını vurdukları bir medeniyet meydana getirdiler. Bu medeniyet, kısa bir zaman diliminde Cebel-i Tarık Boğazı’ndan Çin Seddi’ne kadar olan geniş bir sahayı kapladı. Müslümanlar, bu bölgelerde yaşayan halka şefkat ve merhamet gösterdiler. Gerek inanç, gerekse yaşayış bakımından onları zorlamadılar. Böyle bir uygulamadan dolayı bölge insanlarıyla problemsiz şekilde bir arada yaşamayı hayata geçirdiler. İslâm medeniyeti, İslâm dinini kabul eden milletlerin elbirliği ile meydana getirdikleri ortak bir medeniyetin adıdır. Hz. Peygamberle başlayan bu medeniyetin kuruluş ve gelişmesinde Araplar, İranlılar ve Türklerin büyük payları olduğu bir gerçektir. İslam medeniyeti hiç bir zaman istilacı ve yağmacı bir medeniyet olmamıştır.

Doğuşu ve gelişmesi esnasında İslâm, birbirinden tamamen farkla dört medeniyet ve kültür alanı ile karşılaşmıştır: Roma (Bizans), İran, Hint ve Çin’ dir. Afrika bunlardan birisi değildir.

Divânü’l-Müsâdere: Devletin el koyduğu malları yöneten divandır.

Hadislerde hilâfet, halife, emir ve imam kelimeleri hem devlet başkanlığı hem de devlet başkanı anlamlarında çokça geçer. Bu hadislerde; devlet başkanının adil olması, zalim olmaması, vatandaşlarının her türlü hak ve güvenliklerinden sorumlu olduğu ve günahı emretmedikçe devlet başkanına itaat etmek gerektiği uyarıları yapılır.

Gazneliler döneminde (936-1187) devletin resmi^ dili Farsça idi. Buna karşılık Arapça, eğitim dili olarak kullanılıyor; saray, ordu ve halk arasında ise Türkçe konuşuluyordu.

Gelişme teorisi, evrimci bir yaklaşımla oluşturulmuştur. Biyolojik evrimin kültüre uygulanmasını ifade eder. Bu teoriye göre medeniyet, vahşet devirlerinden günümüze kadar sürekli bir ilerleme gösteren insan kültürünün eseridir. Bu ilerleme ya tek bir istikamet izlemiş (doğrusal evrim), ya aynı şartlar altında paralel ilerlemeler görülmüş (paralelci evrim) veya zaman zaman duraklamaların yaşandığı bir ilerleme olmuştur (basamaklı evrim).

Hz. Muhammed’in (as) vefatıyla birlikte peygamberlik de sona ermişti. Ancak Peygamber’in siyasî liderliği, siyasî haleflerince sürdürülecek ve İslâm dini korunacaktı. Sahabe bu konuda hiç tereddüt göstermedi ve daha Resûlullah’ın defin işlemleri bile tamamlanmadan O’nun siyasî temsilcisini seçti. İslâm dini, hayatı, din ve dünyanın ayrılmazlığı ilkesine göre düzenliyordu. Bu düzenleme, idarî ve siyasî kurumların, doğal olarak, bu temel ilke çerçevesinde şekillenmesini sağladı

Ayak Divanı, çok önemli, acil veya fevkalâde haller dolayısıyla ya da padişahın isteği ile kurulan divandır. Bu divanda padişahtan başka herkes ayakta durduğu için bu adı almıştır.

İsla^m a^leminde ilmi^ faaliyetler, ilk fetihlerden hemen sonra, Irak, Suriye ve Mısır’ın fethedildiği ilk üç halife (632-656) döneminde başlamıştır. İlk Emevi halifeleri devrinden başlayarak, gelişen İsla^mi^ ilimler yanında, akli^ ilimler de tercüme faaliyetleriyle birlikte ilgi alanları arasında yer almışlardır.

R. Thurnwald: Kültür, bir toplulukta örf ve âdetlerden, davranış tarzlarından, teşkilât ve tesislerden kurulu âhenkli bir bütündür.

Kaynaklar bir vezirin özelliklerini, başka bir ifadeyle, vezirde bulunması gereken şartları genellikle şöyle sıralarlar: 1. İçtihat yapabilecek bir ilme sahip olacak. 2. İdâre, siyaset ve harp sanatlarını bilecek. 3. Emanet ehli olacak, asla hıyanet etmeyecek. 4. Doğru-dürüst, kendisine güvenilir olacak. 5. Kanaatkâr olacak. 6. Bedenen sağlam ve cesaretli olacak. 7. Kuvvetli bir hafızaya sahip olacak. 8. Zeki ve ferâsetli olacak. 9. Adil ve erdemli olacak. 10. Tecrübe ve ihtisas sahibi olacak 11. Ergin, Müslüman ve erkek olacak. 12. Halk ile arasında düşmanlık olmayacak. 13. Kötü alışkanlıkları olmayacak.

Osmanlı döneminin XV ve XVI. asırlarında müsbet ve dini^ ilimlerin her alanı ile meşgul olan bilginlerin meydana getirdikleri eserler sebebiyle bu asırlara “Türk Asırları” denilmektedir. 

Medeniyetin doğuşuyla ilgili çeşitli tartışmalar yapılmış ve sonunda bazı teoriler ortaya çıkmıştır. Bunlar arasında en çok benimsenen iki görüş, Gelişme ve Yayılma teorileridir. kültür tarihçilerinin ortaya attığı Yüksek Kültür ve Ana Kültür Kalıbı gibi başka teoriler de vardır. Ayrıca Medeniyetin doğuşunu vahye dayandıranların görüşü vardır.

Gerçekten çok dinli ve çok kültürlü bir yapıda bulunan Endülüs’te yaklaşık sekiz asır süren İsla^m ha^kimiyeti (711-1492) sırasında Müslümanlar, Hristiyanlar ve Yahudiler aynı ülke içinde bir arada ciddi problemlerle karşılaşmadan yaşıyorlardı.

Anadolu’da kurulan ilk eğitim müesseselerinden medreseler, II. Kılıç Arslan (1153-1192) döneminde görülmeye başlamıştır. Daha önce sadece Danişmendli hükümdarı Yağı Basan’ın (1142-1164) Tokat’ta ve Niksar’da yaptırmış olduğu medreseler (1157-58) ile Diyarbakır’daki Zinciriye (1198) ve Mesudiye (1198) medreselerinin mevcudiyeti bilinmektedir. II. Kılıç Arslan, biri Konya, diğeri Aksaray’da iki, emirlerinden Altun Aba da yine Konya’da bir medrese yaptırmıştır (1196’dan önce). Daha sonra Konya’da Sırçalı (1242-1243), Karatay (1251), Atabekiyye (1251), İnce Minareli (1252); Kayseri’de Hunad Hatun (1237-38), Sâhibiye (1267-68), Sivas’ta Gökmedrese (1271), Bürûciye (1271-72), Çifte Minare (1271), Kırşehir’de Cacaoğlu (1271) medreseleri tesis olunmuştur. Nizamiye Medreseleri ise Büyük Selçuklu Dönemi’nde Anadolu dışında kurulan eğitim kurumlarıdır. 

Vezirlik kurumsal kimliğine ilk olarak Abbasiler döneminde kavuşmuştur. Abbasilerin kurucu halifesi olan Ebu’l-Abbas, Horasanlıların da telkinleriyle bu kurumu İslâm dünyasına taşımıştır. İlk vezir olarak da Hemedanlı Ebu Seleme Hafs b. Süleyman el-Hallâl’i görevlendirmiştir. Böylece İslam idârî sistemi hilâfetten sonra ikinci kurumuna da kavuşmuştur.