Osmanlı toplumunda ortaya çıkan kurumlardan biri de Encümen-i Dâniş’tir. Başta Ahmed Cevdet Paşa olmak üzere devrin Osmanlı aydınlarının öncülüğünü yaptığı bu encümen, Abdülmecid’in iradesiyle Fransız ilimler akademisi örneğinde oluşturulmuş Osmanlı’nın ilk ilimler akademisidir.

Mekteb-i Hukûk-ı Şâhâne: Batı modelinde açılan mahkemelere hâkim yetiştirmek maksadıyla açılmış mekteptir. 1870’de Dâru’l-funûn-i Osmanî içinde bir şube olarak İlm-i Hukuk şubesi ve l874’te Galatasaray Mekteb-i Sultanisi bünyesinde İlm-i Hukuk Mektebi açılmıştı.

Yeniçeriler, üç ayda bir ulûfe adı verilen maaş alıyorlardı.

Müslüman ilim adamlarına göre ilk vakıf İbrahim (as) tarafından Kâbe-i Muazzamanın vakfedilmesiyle başlar.

XV., XVI. asırlardaki ilmi^ gelişmelere hizmeti geçen bilginleri tanımak için Taşköprülü İsameddin Ahmed Efendi’nin eş-S¸akaiku’n-Numaniye ile daha sonra yapılan zeyilleri, Süleyman Saadeddin Efendi’nin Devhatü’l-Meşayih’i, Bursalı Mehmed Tahir’in Osmanlı Müellifleri, Osman S¸evki’nin Beşbuçuk Asırlık Türk Tababeti Tarihi, Mahmut Karakaş’ın Müsbet İlimde Müslüman A^limler, Franz Babinger’ in Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri gibi kaynaklara bakılabilir.

Mahkemelerde görülen davaların deftere, tarafların iddia ve savunmalarını, şahitlerin beyanını tam ve doğru bir şekilde kaydetmekle görevli kişilere Katib denir. 

Da^rüşşifa^’ların ilk büyük örneğini oluşturan da^rüşşifa^ 875 yılında Mısır’da Tolunoğlu Ahmed tarafından inşa edilmiştir.

Tarih boyunca önemli bir fonksiyon icra eden divan teşkilatı, gerçek manasıyla ilk defa halife Hz. Ömer  döneminde kullanılmıştır.   

Fütüvvetnâmelere göre teşkilât mensuplarınıda bulunması gereken vasıflar, vefa, doğruluk, emniyet, cömertlik, tevazu, nasihat, doğru yola sevketme, affedici olma ve tevbe idi.

Orhan Gâzi Bursa’da yaptırdığı cami ve zâviyenin idaresini Sinan Paşa’ya vermişti. Böylece Sinan Paşa’yı Osmanlı döneminin ilk evkaf nâzırı sayabiliriz.

İslam dünyasında, ekonomik hayatın tanzimi ile ilgili olan kurum İhtisab’dır. 

Emeviler devrinde kadılık görevini yürütenler halkın seçkinlerinden olup Allah’dan korkar ve insanlar arasında adaletle hükmederlerdi. Kadıların kararlarında tamamen bağımsız olmalarına rağmen halife, onların verdiği kararlarla ilgilenir, onlardan adaletten sapanları azlederdi. Bu dönemde muhakeme işleri iki yönüyle öne çıkar:
I-Kadı, içtihadının gerektirdiği doğrultuda bizzat kendisi karar verirdi. Kadıların uymak zorunda oldukları dört mezhep o sırada yoktu. Bu mezhepler daha sonra oluşmuştu.
II-Kadılar, kararlarında bağımsızdılar, yargı siyasetten etkilenmiyordu. Tasarruflarında mutlak yetki sahibi idiler, kararları valiler ve vergi âmilleri hakkında da geçerliydi. Kısacası yargı, siyasetten etkilenmiyordu.

Mekteb-i Mülkiye-i Şâhâne: Osmanlıda açılan ilk sivil yüksek okuldur. Kaymakamlık, müdürlük gibi mülkiyede istihdam olunacak elemanları yetiştirmek üzere l859’da İstanbul’da açıldı.

Naiblerin görevi kadı adına keşif yapar veya mahkemenin yetki alanındaki davaları görürlerdi.  

Mühendishane-i Berrî-i Hümâyun: Kara Mühendishanesi de denilen bu yüksekokulda Topçu zabiti ve kurmayı yetiştirilmiştir. 1796’da Mühendishane-i Bahrî-i Hümayun’un genişletilmesiyle tesis olunmuştur.

Osmanlı sıbyan mekteplerinin en önemli öğesi olan öğrenciler, bu kurumlara 5-6 yaşlarında başlar ve en az 3-4 yıl süreyle eğitim-öğretim alırlardı. Kız ve erkek öğrenciler mekteplerde beraber ders yaparlardı.

Osmanlıların ilk müderrisi Davud-ı Kayserî önde gelen bir Türk bilim adamı ve düşünürüdür. İlk tahsilini Karaman beldesinde yaptıktan sonra Kahire’ye gitmiş ve orada hadis, tefsir ve fıkıh usûlü ilimlerini öğrenmiştir. Mısır’da ancak bir kaç sene kalmış, Anadolu’ya gelişinde bir müddet Bursa’da ikamet etmiştir. Tasavvuf üzerine geniş bilgisi olan Davud-ı Kayserî, Muhyiddin İbn Arabî’nin Fusûsu’l-Hikem adlı ünlü eserine geniş bir şerh yazmış ve bu şerhin başına bir de mukaddime eklemiştir. Bu eserde tasavvuf ilminin esaslarını açıklamıştır. 1351 yılında vefat etmiş olup kabri İznik’tedir. Hadis, tefsir, fıkıh ve tasavvuf ilimlerine dair yirmiyi aşkın eseri vardır.

Osmanlı medreseleri başlangıcından son yüzyıla kadar genelde umumi statüde olmakla birlikte, ihtisas adı verilen ve belli uzmanlık alanlarına göre de sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırmada yer alan Darülkurra: İslâm dininin kutsal kitabı Kur’ân-ı Kerim ve onunla ilgili ilimlerin öğretildiği medreselerdir.

Kur’a^n-ı Kerim’de yirmi sekiz yerde zeka^t kelimesi müstakil olarak, altı ayette de namazla birlikte; “Namazı kılın, zeka^tı verin” tarzında yer almaktadır. Namaz ve oruç, her Müslümana farz olan bedeni^ ve ruhi^ ibadetlerdendir.

İlk zamanlar vezîr-i âzama hükümdar tarafından “ulu vezir” denilir ve üzerinde sultânın ismi bulunan ve “mühr-i hümâyun” denilen mühür, divit takımı ve üç tuğ verilir, hilât giydirilirdi. Padişahın mührünü taşıdığı için vezîr-i âzama sâhib-i mühür de denirdi. Seferlerde vezîr-i âzama ayrı sancak verilir ve ayrı çadır kurulurdu. Vezîr-i âzam ve diğer vezirler, berat veya menşur ile tayin edilirdi. Tayin menşuru bizzat reîsülküttab tarafından vezirin konağına götürülür, tayin belgesinde görev ve yetkileri açıklanırdı.