İlmiye teşkilâtının dışında tamamen bağımsız vakıf üniteler olan mekteplerde, berat alan muallimler hemen göreve başlar, eğitim-öğretimin aksamasına fırsat vermezlerdi. Mektep muallimlerinin bu göreve gelmek için, bir ölçüde günümüzün orta dereceli öğretimini karşılayan İbtidâ-i Hâric ve Hareket-i Hâric medreselerinden mezun olmaları yeterliydi.

Sağlık kurumlarının İslâm dünyasında çeşitli adlar aldıkları görülmektedir. Bunlar arasında en yaygın olanı dârüşşifâdır. Sağlık yurdu demek olan dârüşşifâdan başka, aynı manada kullanılan diğer isimleri şöyle sıralayabiliriz: Dâru’s- Sıhha, Dâru’l-Âfiye, Dâru’r-Râha, Dâru’t-Tıb, Mâristan, Bîmârhâne, Tâbhâne, Şifâiye vb. Hastaların tedavi edildikleri ilaçların yapıldığı bu yerlere günümüzde hastahane denilmektedir.

Zekâttan hisse ayrılarak kendilerine pay verileceklerden bir grup da “müellefetü’l-kulûb”dur. a) Müslüman olmadığı halde, Müslümanlığa meyilleri ve İslâmiyet’i kabulleri umulan ya da Müslümanlara eza ve cefa etmelerinden korkulup yapacakları eziyet ve kötülüklerin önlenmesi düşünülen kişiler bu kapsama girer. Böylece Müslüman olmayanlara karşı Müslümanların güçlenmesine katkısı bulunacak olanların kaplerinin kazanılarak İslâm’a ısındırılmaları düşünülenler bu grubun birinci sınıfını teşkil eder.
1-Kalplerindeki imân tam anlamıyla yerleşmemiş imanı zayıf kişiler,
2-Herhangi bir kabilenin ileri gelenlerinden Müslüman olup da Müslüman olmayan dostları ile kendi kabileleri içindeki nüfuz sahibi kişilerin İslâmiyet’e rağbetlerini artıracağı umularak, bu kabilenin Müslüman olan büyükleri,
3-Yahudi ve Hristiyanlardan Müslümanlığı kabul edenlerin hem İslâm’a bağlılıklarını artırmak, hem de diğer Yahudi ve Hristiyanların ilgilerini çekmek üzere Müslüman olanlar,
4-Ayrıca hudut boylarında ve stratejik ehemmiyeti olan tehlikeli bölgelerde düşman hücumlarına karşı kendilerini savunmak durumunda bulunan Müslümanlar da zekâtın müellefetü’l-kulûb fonundan yararlandırılması gerekenler sınıfından kabul edilmişlerdir.

I. Murat zamanında (1362-1389) kurulan Yeniçeri Ocağı, Fatih devrinde son şeklini aldı.

İslâm dünyasında, başka görevleri de olmakla birlikte en önemli vazifesi ekonomik hayatın tanzimi ile ilgili olan kurumlardan biri de hisbe veya ihtisab denilen müessesedir. Hz. Peygamber’in Medine’ye olan hicreti döneminden itibaren varlığı bilinen hisbe, Hz. Ömer’in halifeliği döneminde tam teşkilâtlı bir müessese haline geldi.

İslam medeniyetinde iktisadi kurumlarından “Mal evi” manasına gelen kurumun adı  Beytülmal’dır.

Abbasiler, arîf 10 askere, halîfe 50 askere, nakîb 100 askere, kâid 1.000 askere, emîr 10.000 askere komuta ediyordu.  

Emniyet teşkilâtının vazifelerini yürütmekle beraber ceza hukuku alanında kaza yetkisiyle de donatılan şurta, devletin güvenliği ve kamu düzeniyle ilgili suçlarla ilgilenmiştir.

E seçeneğinde verilen “Ma^hi’n- Nuku^ş” duvar yazılarını temizleyici anlamına gelmektedir.

Zekât, nisaba malik olan Müslümanlar üzerinde malî bir vecibedir. Yerine getirilmesi gerekli bir ibadettir. Yerine getirilmediğinde büyük günah, inkâr edildiğinde ise, İslâm’dan çıkmış saydıracak kadar önem taşıyan bir tür ruhî vergidir.

Özellikle Talas savaşı (Temmuz 751) sonrasında, önce Semerkant’ta imal edilmeye başlayan kâğıt, daha sonra bütün İslâm dünyasına yayılmıştır. Türklerin ve diğer Müslümanların dünya medeniyet tarihine kâğıdın yayılmasının sağlanması takdirle karşılanmaktadır. Zira kâğıt daha önceleri kullanılmakta olan ipek, parşömen ve papirüse göre ilmin gelişmesinde ve sonraki nesillere aktarılmasında önemli bir araç olmuştur. İmar faaliyetlerinin yanında idarî ve ilmî alanlarda da gelişmelerin sürdüğü bu dönem, konumuz bakımından da ayrı bir önem taşır.

İslâm topraklarının genişlemesi ve devlet gelirlerinin artması, Hz. Ömer döneminde beytülmalın kurumlaşmasını ve İslâm devletinin mâlî yapısını oluşturacak şekilde teşkilâtlanmasını gerekli hale getirmiştir. Onun döneminde Müslümanlar İran ile Bizans’tan epey yerleri alıp fethetmişlerdi. Bu fetihler sonucunda bir hayli gelir elde edildi.

İslâm dünyasında halk yararına veya vakıf esasına göre kurulan dârüşşifâların yanında sonraları tıp medreseleri de açılmıştır. Abbasiler devrinde başlayan bu kurumların ilk büyük örneğini Tolunoğlu Ahmed’in Mısır’da 875 yılında yaptırdığı dârüşşifâ teşkil etmektedir. Selçuklular döneminde gelişen bu hastahanelerin en önemlileri Şam’da, Bağdat’ta, Mardin ve Musul’da açılan dârüşşifâlardır. Selçuklular ve Osmanlılar döneminde Anadolu’da da yapılmaya devam edilmiştir.

İslâmiyet’ten sonra yeni silâhlar kullanılmaya başlandı ki, mancınık ve arrâde bunlar arasında yer alır. İkisi de atıcı âlettir. Mancınık, İslâm tarihinde ilk defa Hz. Peygamber zamanında kullanılmıştır. Selman-ı Farisî, Taif muhasarasında bu silâhın nasıl kullanılacağını Müslümanlara öğretmişti. Mancınık ile arrâde şehir ve kalelerin kuşatılması esnasında düşman üzerine ağır taş gülleler, yaralayıcı metal parçaları, nefte (petrole) bulanmış ve tutuşturulmuş paçavralar, içi yılan ve akrep gibi panik çıkarıcı zehirli hayvanlarla doldurulmuş çömlekler atmak için kullanılırdı. Daha sonra İslâm ordularında çok yaygınlaşan mancınık ve arrâde özellikle kalelerin kuşatılması ve alınmasında büyük bir rol oynadı. Neft ateşi atmakla görevli askerler, neffatûn denilen ayrı bir birlik oluştururlardı.

Devletin güvenliği ve kamu düzeniyle ilgili suçlarla ilgilenme yetkisi olan kurumun adı Şurtadır.

Soru kökünde verilen tanım sözlükte; durdurma, alıkoyma, ayırma, bağlama gibi manalara gelen, vakıf kelimesi ıstılahta; “bir malı veya mülkü satılmamak kaydıyla bir hayır işine bağışlama, bırakma” anlamına gelen vakıf kelimesinin karşılığıdır.

Karahanlı ordusunun başında subaşı adı verilen bir komutan bulunurdu. Bu devirde subaşı, orduyu sevk ve idare etmek demekti. Askerler düzenli olarak defterlere yazılır ve genellikle şehirlerin dışında çadırların kurulmasıyla oluşturulan ordugâh-şehirlere yerleştirilirdi. Harp sırasında devlete bağlı boylara haber gönderilerek askerî yardımları istenirdi. Sağ-sol, öncü-artçı birliklerle hareket hâlindeki ordunun güvenliği sağlanırdı. Ayrıca daha ilerilere keşif kolları çıkarılırdı. Savaş sırasında Turan taktiğini (sahte ricat) uygularlardı. Onlu sisteme göre kurulan askerî birliklerin başında subaylar bulunurdu. Ok, yay, kılıç, süngü, balta, hançer, topuz, tulga, zırh, kalkan belli başlı silâhlar arasındaydı. İyi ata binme ve isabetle ok kullanma askere güç ve üstünlük sağlıyordu.

Buharî, Müslim, Tirmizî, Neseî gibi sahih hadis kaynaklarında verilen hadisinde Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır:
“Hiçbir gölgenin bulunmadığı bir günde Allah, yedi zümre insanı kendi (arşının) gölgesinde barındırır ki, bunların ilki adaletle hükmeden ve âdil davranan yöneticidir.”