Hz. Peygamber döneminden başlayıp devam eden İslâm medeniyeti, Kur’ân ve Sünnet’ten aldığı ilhamla insanî birçok değer ortaya koymuştur.

II. Abdülhamid devrinde hazırlanan Kanun-i Esasiye gore kız ve erkek çocuklarına ilköğretim mecburi hale gelmiş ve böylece çocukların eşit şekilde eğitim imkanlarından yararlanması hukuken sağlanmıştır.

Mahkemelerde, çeşitli konularda kadılara vekâlet eden ve kadılar tarafından geçici veya daimi olarak belirli bir iş için görevlendirilen nâibler vardı.

İslâm medeniyetinde müesseseleri böyle iç içe ve girift olmakla birlikte biz İslâm medeniyetinde varlığını devam ettiren iktisadî kurumları bir tasnife tabi tutabiliriz: Beytülmal, Divan, İhtisab, Vakıf, Ahilik.

Sosyal dayanışma müesseselerinin başında aile müessesesi gelir. Aile kurumu, bilindiği gibi, toplumun en küçük birimini oluşturur. Bunun ilk yapısı evlilik ile kurulur.

Mahkemede, davacılarla davalıları mahkemeye çağıran ve duruşma sırasında hazır bulunmalarını sağlayan muhzır adındaki bir görevli vardı. Birden çok muhzırın bulunduğu yerde amire de muhzırbaşı deniliyordu.

İslâm dünyasında, Halife Hz. Ömer’in fey gelirlerini dağıtmak için kurduğu divan teşkilâtı ile birlikte yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanan divan tabiri, Emeviler ve bilhassa Abbasiler zamanında başta askerî ve mali sahalar olmak üzere çeşitli devlet hizmetlerine bakan kurumlara isim olarak verilmişti.

Şuhûd mahkeme başkanının verdiği kararın hukuka uygunluğunu tespit eden ve aynı zamanda bilgilerine müracaat edilen kimselerdir.

Eşyanın karşılıklı haberliliği temeline dayanan ilişkiye sosyal ilişki denir. Toplum, sosyal varlıkların, birbirinin varlığını tanımalarıyla ortaya çıkmış usullerle karşılıklı davranışlarda bulundukları yerde vardır.

Kadı yardımcısına nâib denilirdi.

İlk defa Çin’de keşfedildiği bilinen barut, XIII. yüzyılın ortalarından itibaren Çin, Endülüs ve Ortadoğu İslâm devletlerinde kullanılıyordu. Selçuklu ordusunda barutçular, nakkab denilen kale delicileri vardı. Baruta bağlı ateşli silâhların etkin hâle gelmesi ise ancak XIV. yüzyılda oldu. Top kullanımı hızla yayıldı. Özellikle Fatih Sultan Mehmet zamanında Osmanlı topçuluğu ciddi bir ilerleme gösterdi.

Bu süvariler Talia ya da Mukaddeme adıyla anılırdı.

İlk donanma I. Kılıçarslan hükümdarlığında Çaka Bey tarafından kurulmuştur.

Bu dönemde zekât gelirlerini toplamak, muhtaçlara dağıtmak, ziraî ürünlerin miktarlarını tahmin ve zekâtını belirlemek üzere çok sayıda kişi görevlendirilmişti. Zekât âmili (Zekât toplama memuru) olan bu kimseler de bir anlamda beytülmal görevlisi sayılmalıdır. Beytülmalın bu yapısı ve işleyişi, Hz. Ebu Bekir’in kısa süren halifeliği zamanında fazla bir değişikliğe uğramadan devam etmişti.

Kazaskerlik bugünkü Milli Eğitim ve Adalet bakanlıklarına karşılık gelen bir teşkilâttı.

Bazı devlet kurumları başta olmak üzere birçok konuda Selçuklulara ve Abbasilere mirasçı olan Osmanlılarda divan teşkilâtı değişik isim ve şekillerde devlet idaresindeki görevine etkili bir şekilde devam etmiştir. Divan teşkilâtının Osmanlılarda daha başlangıçtan itibaren yani Osman Gazi ile birlikte var olduğu söylenmekle birlikte kurum olarak Orhan Bey zamanında başladığı daha yaygın ve tereddütsüzdür. Selçuklulardaki büyük divan’ın yerini Osmanlılarda bir anlamda “Divân-ı Hümâyun” almıştır. Divân-ı Hümâyun’a geçiş II. Murad döneminde başlayan ve Fatih döneminde tamamlanan bir süreçte gerçekleşmiştir.

Tımarlı sipahilerin önemli illerdeki komutanlarına sipahi değil subaşı denir.

Kur’ân, bütün toplumun dayanışması yolunda müminleri uyarmaktadır. Komşusu aç iken tok yatan kişinin, bunu bile bile yapması durumunda, müminliğin niteliklerinden uzak bir davranış içinde bulunacağını belirten İslâm Peygamberi, Müslümanların, kendisi için arzu ettiğini başkaları hakkında da arzu etmesi, kendisinin hoşlanmayacağı bir şey hakkında diğer insanlar için de razı olmaması gerektiği prensibini koymuş, böylece toplumun huzur ve barışını temin eden çok önemli bir ölçüyü hayata geçirmiştir.

Mahkemelerde görülen davaların deftere, tarafların iddia ve savunmalarını, şahitlerin beyanını tam ve doğru bir şekilde kaydetmekle görevli kişilere de kâtib denirdi.

Abbasiler döneminde “kadı”nın başlıca görevleri; davalara bakmak, yetimleri, mecnunları ve henüz erginlik çağına ulaşmamış çocukları koruyup gözetmek, bunlara veli ve vasi tayin etmek, vakıflarla ilgilenmek ve şer’î kanunları ihlâl edenleri cezalandırmaktan ibaretti.