II. Hakem döneminde, Kuzey Afrika’da Fatımi yanlısı Idrisiler, Hasan b. Gannun idaresinde Endülüs’e karşı faaliyet gösteriyorlardı. Art arda yapılan iki seferle Gannun yenilgiye uğratıldı.

Hz. Ali’nin 658’de Kays b. Sa’d’in Mısır valili¤inden alarak yerine Muhammed b. Ebû Bekir’i atamasından sonra burada işler karıştı. Mısır’daki Hz. Osman taraftarları onun kanını dava iddiasıyla yönetime karşı savaş ilan ettiler. Mevcut durumu fırsat bilen Amr b. Âs, Mısır üzerine yürüyerek burayı ele geçirdi (658). Muâviye, Mısır’ın ardından Hz. Ali’nin hâkimiyetindeki Irak, el-Cezîre, Hicaz ve Yemen bölgelerine birlikler sevk etti. Bu saldırılarda istediği sonucu alamasa da, Hz. Ali’yi bunaltmayı başardı.

Endülüs’te müslüman varlığı 1492 tarihine kadar devam etmiştir.

Süleyman b. Abdülmelik, işbaşına gelir gelmez çoğu Haccac’ın ekibinden olan vali ve komutanları görevlerinden alarak yerlerine yenilerini atamış, bunlardan kendisinin tahta varis olmasını engelleme teşebbüsüne katılarak ağabeyi Velid’i destekleyenleri cezalandırmıştır. Kurbanların başında Muhammed b. Kasım es-Sekafi, Kuteybe b. Müslim ve Musa b. Nusayr gibi bir önceki dönemin başarılı kumandan ve valileri geliyordu.

Yıllar itibariyle baktığımızda, Murabıtlar Dönemi, 1091-1147; Muvahhidler Dönemi, 1147-1229; Nasriler Dönemi, 1232-1492; Endülüs Müslümanları, 1492-1614 yılarına tekabül etmektedir. Mülükü’t tavaif dönemi ise 1031- 1091 yılarına tekabül eder.

Aile içi mücadele sonunda iktidarı ele geçiren Yezid b. Velid, biat törenindeki konuşmasında Ömer b. Abdülaziz’i örnek aldığını, yönetim tarzını ve politikasını buna göre belirleyeceğini ilan etmiştir. Beş aydan biraz fazla iktidarda kalan Yezid, II. Velid’in bozduğu bütçe dengelerini sağlayabilmek adına maaşlarda kesintiye gittiği için halk arasında eksilten, azaltan anlamında ‘Yezid en-Nakıs’ adıyla anılıyordu.

Başta Velid’in kardeşi Mesleme b. Abdülmelik olmak üzere Kuteybe b. Müslim, Muhammed b. Kasım es-Sekafî, Musa b. Nusayr ve Tarık b. Ziyâd gibi İslâm tarihinin ünlü komutanları Emevî Devleti’ni en geniş sınırlara ulaştırdılar.

Hz. Osman’ın şikâyet konusu uygulamaları şöyle sıralanabilir:

1. Valilikler başta olmak üzere önemli devlet görevlerine sadece akrabalarını tayin etmesi, onlara ve diğer akrabalarına büyük miktarlarda bağışlarda bulunması.
2. Kendisini eleştiren Ebû Zer el-Gifârî ve Ammâr b. Yâsir gibi ileri gelen sahabeleri çeşitli şekillerde cezalandırması ve onlardan bazılarının maaşlarını kesmesi veya azaltması.
3. Kendisinden önceki halifelerin aksine, Kureyş ileri gelenlerinin Medine’den ayrılıp fethedilen bölgelerdeki şehirlere yerleşmelerine ve oralarda çok miktarda mal mülk edinmelerine göz yumması ve bazı sahabelere fethedilen şehirlerde ikta araziler tahsis etmesi.
4. Hz. Peygamber tarafından Tâif’e sürgüne göderilen amcası Hakem b. Ebü’l Âs’ın Medine’ye dönmesine izin verip onun oğlu Mervan’ı devlet kâtibi olarak görevlendirmesi.
5. Valilerinin hatalı icraatlarına göz yumarak cezalandırmaktan kaçınması.
6. Medine civarındaki bazı arazileri beytülmal develeri için koruluk haline getirmesi.
7. Kur’an-ı Kerim’i istinsah ettirdikten sonra, önceki nüsha ve bazı sahâbilerin ellerinde bulunan şahsî nüshaların tamamını imha ettirmesi.
8. Mescid-i Nebevî’yi genişletirken önceden kullanılmayan bazı yapı malzemeleri kullandırması.
9. Hz. Peygamber’den intikal eden hilâfet mührünü Erîs Kuyusu’na düşürmesi. Doğru cevap E’dir.

Endülüsteki Müslümanların ellerindeki toprakları geri almak için fırsat kollayan kuzeydeki Kastilya, Aragon, Leon ve Navar Krallıkları ile Katalonya Kontluğu’nun Endülüs’ü Müslümanlardan geri alma fikrine Reconquista denir. Doğru cevap C'dir. 

Hişam b. Abdülmelik hem fetihlerin hem iç karışıklıkların çok yoğunlaştığı bir dönemde Şubat 724 tahta çıktı.

Valiler dönemi Endülüs’te yerleşme ve kökleşmenin gerçekleştiği bir zaman dilimiydi, fakat Müslümanlar arasındaki mücadele ve anlaşmazlıklar Hristiyanlara toplanma ve güçlenme imkanı sağladı İspanya’nın kuzey tarafında bulunan Asturias ve Galicia bölgesindeki Hristiyanlar güçlerini birleştirerek Reconqusita hareketinin öncüsü sayılan I. Alfonso yönetiminde Asturias krallığını kurarak Müslümanlara yönelik akınlara başladılar.

Bu dönemde fetihler Hazar ülkesi, Orta Asya ve Hindistan, Kuzey Afrika ve İspanya ile Anadolu üzerinde yoğunlaştı.

Harre Savaşı(683)

Medineliler ile başında tecrübeli komutan Müslim b. Ukbe’nin bulunduğu
Emevîlerin düzenli ordusu arasındaki savaş 26 Ağustos 683'te Medineliler’in yenilgisiyle sonuçlandı. Abdullah b. Hanzale ve çok sayıda meşhur şahsiyet öldürüldü. Yezid’in emri doğrultusunda Emevî ordusu Medine’yi üç gün boyunca yağmaladı.

Yıllar itibariyle baktığımızda Hudiler, 1039-1146; Nasriler, 1232-1492; Abbadier, 1023-1091; Eftasiler, 1022-1095 yıllarına tekabül eder. Zünnuniler ise 1037- 1146 yıllarına tekabül eder.

Arapça’nın divanda kullanılması için ilk teşebbüs Haccâc tarafından yapılmıştır. Haccâc’ın İranlı kâtibi Zâdenferrûh b. Pîrî’nin yardımcısı Sâlih b. Abdurrahman hesapların Arapça tutulmasını teklif etti ve bu işi üzerine aldı. Kısa bir süre sonra da Abdülmelik Dımaşk’ta da Arapça’nın kullanılmasını emretti.

Emevi halifelerinin altıncısı olan Velid’in babası Abdülmelik b. Mervan, Velid’in yanından ayrılmasını istememiş, Arapça dil kurallarını ve gramer inceliklerini öğrenmesi, eğitim ve öğretimini sarayda alması için çaba göstermiştir. Açık ve düzgün konuşamayan Velid halife olunca Arapça gramer hocası tutarak bu eksikliğini gidermeye çalışmıştır.

Mevali; ilk İslam fetihlerinin ardından kendi istekleriyle Müslüman olan, çoğunluğunu doğuda İranlılar ve Türklerin, Kuzey Afrika ve Endülüs’te Berberilerin, Mısır’da Kıbtilerin oluşturduğu Arap olmayan Müslümanları ifade etmek için kullanılan terimdir. Emevi halifesi Ömer b. Abdülaziz, İslam’ı kabul ettiği halde ikinci sınıf vatandaş muamelesi gören mevaliyi Arap asıllı Müslümanlarla eşit kabul etmiştir.

Hz. Muaviye’ nin babasının adı Abdülmelik b. Mervan’dır.

Endülüs, 756 yılında I. Abdurrahman’ın Endülüs Emevî devletini kurmasıyla siyasi bir teşekkül oldu ve 929 yılına kadar ‘emîr’ adı verilen idareciler tarafından yönetildi. Endülüs’ün ilk emîri Abdurrahman b. Muaviye Emevî Halifesi Hişam’ın torunuydu ve küçük yaşta babasını kaybettiği için dedesi tarafından yetiştirilmişti.