Fârâbî varlığı, en yetkin olandan yetkinliğin en alt düzeyinde bulunana doğru inen bir sıradüzeni içinde yorumlar. Buna göre en üstte en mükemmel olan “İlk Sebep” (Tanrı) en altta ise “ilk madde” (heyûlâ) bulunmaktadır. İlk Sebep’ten sonra filozofun “ikinciler” (es- sevânî) ve “maddeden ayrık akıllar” (el-ukûlü’l-müfârıka) adını verdiği, ayrıca ruhanîler ve melekler mertebesinde gördüğü akıllar gelir ki sayıları dokuz gökküresinin (felek) sayısına denk düşer. Varlıklarını Tanrı’dan alan bu dokuz akıl hem gökkürelerinin hem de üçüncü varlık mertebesini oluşturan “faal akıl”ın varlık sebebi olmaktadır. Dördüncü varlık düzeyinde “nefis” bulunmakta olup gök cisimlerinde dairevî hareketi; insan, hayvan ve bitkilerde ise her türlü biyolojik, fizyolojik ve psikolojik aktiviteyi ifade eder. Beşinci düzeyde yer alan “suret” (form) ile altıncı varlık mertebesini oluşturan “madde” yalın (basît) birer varlık olmakla birlikte yetkinlikten uzak olup birbirinden ayrı olarak bulunamazlar.

Râzî’ye göre insanları bir dine bağlanmaya yönelten şey taklit duygusu, atalara ve geleneğe saygı, devletin bünyesinde yer alan din bilginleri ile dinî âyin ve törenlerin halk üzerindeki etkisidir.

Bilgiyi ifade etmek üzere “el-’ilm” ve “el-ma’rife” terimlerini kullanan Kindî, birincisini “varlığın hakikatini bilme” ikincisini de “sarsılmayan görüş” yani şüpheye yer bırakmayan kesin güvenilir bilgi şeklinde tanımlar (Kindî, 2002: 188, 193).

Farabiye göre gerçeğe ulaşmak için fiziki anlamda sağlıklı olmak gerekmez.

XII. yüzyılın sonlarına doğru Şehâbeddin Sühreverdî tarafından kurulan İşrâkiyye ekolü mantıki kanıtlama ve akıl yürütmenin gerçek bilgiye ulaştıramayacağı, hakikatin ancak mistik tecrübe yöntemiyle bilineceğini ileri sürmüştür.

Farabi’nin tanrı-alem ilişkisini ortaya koymak için açıkladığı teoride psikolojik akıllardan söz etmemiştir.

Farabiye göre bir devlet başkanın keskin, güçlü bir zekası olması gerekir ve kendisine söylenen her şeyi doğru bir şekilde anlaması gerekir.

Kelâmcılar için (I) sağlıklı çalışan duyular, (ii) yöntemlice işletilen akıl, ve (iii) nesnesiyle örtüşen/ uyumlu doru haber olmak üzere üç güvenilir bilgi kaynağı bulunmaktadır

Filozofa göre erdemli devletin bir tek şekli bulunurken onun zıtları konumundaki erdemsiz devletler “cahil devlet” , “sapkın devlet”, “fâsık devlet”,“değişebilen devlet” olmak üzere dörde ayrılır.

Kelâm ve tasavvufun ortaya çıkışıyla paralellik gösteren bir diğer gelişme ise “tecüme hareketi”nin başlamasıdır.

Raziye göre, Yaratıcı ve Nefs aktif, ilk madde pasif, boşluk ve mutlak zaman ise ne aktif ne pasiftir.

O, ilme ve bilgiye olan tutkusunu Filozofça Yaşama (es-Sîretü’l-felsefiyye) eserinde anlatmaktadır.

Bu itibarla Kindî’nin nefis yahut ruh anlayışına kısaca bakmak yararlı olacaktır. O, Tarifler Üzerine adlı eserinde, nefsin üç ayrı tanımını verir. Buna göre nefis, (a) canlılık yeteneği bulunan ve organı olan doğal bir cismin tamamlanmış hali; (b) güç halinde canlı olan doğal bir cismin ilk yetkinliği; (c) kendiliğinden hareket eden akli (manevi) bir cevher olup birçok güce sahiptir (Kindî, 2002: 185-186). Bu tanımlardan ilk ikisi Aristoteles’in ruh anlayışını yansıtırken üçüncüsü Pisagor ve Eflâtun’dan bu yana spiritüalistlerin benimsediği bir görüşü ifade etmektedir.

Filozofa göre felsefenin kaynağı aklın verileri, dinin kaynağı ise vahiydir.

Vahiy meleği Cebrail ile özdeş olan Farabi’ye göre Faal Akıldır.

Bir, süreksiz/kesintili (munfasıl) nicelikleri ifade eder.

Aristo’nun Arapça’ya çevrilen kitaplarının yanı sıra onun Yeni Eflâtuncu yorumcuları tarafından yazılan şerhlerinden ve Aristo’ya maledilen sahte eserlerden de önemli ölçüde yararlanmıştır. Eflâtun’un Arapça’ya çevrilmiş olan yedi eserini de kullanan meşşâî filozoflar daima Eflâtun ile Aristo felsefelerini uzlaştırma çabası içinde olmuşlardır. Bunun tek istisnası en büyük Aristo yorumcusu olarak tanınan Ibn Rüşd’dür. Yöntem olarakAristo mantığını benimseyen bu filozoflar, Tanrı-âlem ilişkisini farklı şekillerde yorumlamışlardır.Kindî yoktan yaratmayı savunurken, Fârâbî ve Ibn Sînâ bu ilişkiyi Yeni Eflâtunculuktan esinlenerek sudûr teorisiyle açıklamışlar, Ibn Rüşd ise sürekli yaratma nazariyesini gündeme getirmiştir.