Gazzali’ye gore filozofların dini ilkelerle çeliştikleri ve hataya düştükleri alan Metafizik alanıdır.

Felsefe, matematik ve astronomi başta olmak üzere birçok alanda eser veren Esîrüddin Ebherî tarafından kaleme alınan Hidâyetü’l-hikme esas itibariyle mantık, fizik ve metafizik olmak üzere üç kısımdan oluşmaktadır.

Burada görmekteyiz ki öğrencisinin anlattığı ışığında filozofumuzun pek çok farklı disiplinde pek çok eser bıraktığı göz önüne alındığında ne kadar üretken ve çok yönlü olduğu aşikardır. Bununla birlikte sorgulamayı ve okumayı, bilime ve ilime olan merakını hayatı boyunca devam ettirdiğini anlıyoruz.

İbn Sina’ya gore psikolojinin konusu nefsin yapısı, niteliği ve güçleridir.

Madde I ile başlayıp diğerleriyle devam eden maddeler göstermektedir ki bütün bu farklı bilimlerle ilgilenmesi keskin bir zeka ve hafıza gerektirir. Aynı şekilde belirtildiği üzere pek çok farklı ilim dalında tahsil görmesi ve onlara ilgi duyması çok yönlü bir ilim insanı olduğunun göstergesidir. Madde II’de belirtildiği gibi insani ilimlerle ilgilenmiş ve bir yandan da Madde III’te belirtildiği gibi pozitif bilimlerle de ilgili olmuştur. Madde IV’te görüyoruz ki saray hekimliğine getirilmesi onun saray kütüphanesindeki değerli bilimsel koleksiyonlara daha rahat ulaşabilmesini sağlamıştır.

Bir bütün olarak bakıldığında İbn Rüşd’ün kendi düşünce sistemini “insan gerçeği” ekseninde temellendirdiği görülür. Ona göre her varolanın (mevcûd) mahiyetini belirleyip onu başka varolanlardan ayıran bir özel işlevi (fiil) ile gaye-sebebi bulunmaktadır.

Gazzali teorik olarak bilgi edinmeye de çok fazla önem vermektedir.

“Kelam-tasavvuf-felsefe” Osmanlıdaki düşünce hareketinin doğduğu alanlardır.

Görme dış idrak duyusudur.

İbn Rüşd’ün din ilimleri, metafizik, mantık, tabiat ilimleri, zooloji, psikoloji, astronomi, tıp, siyaset ve ahlak gibi ilgilendiği her alanda kaleme aldığı ve çoğu Latince ve İbranîceye de tercüme edilen ölümsüz eserlerinin sayısı tam olarak bilinmemektedir.

İbn Rüşd’ün ‘’sütkardeş’’ ‘’arkadaş’’ ve ‘’hakikat’’ olarak nitelediği felsefe ile dini hiçbir şekilde birbiriyle ‘’özdeş’’ saymadığını söyleyebiliriz.

"Filozoflar ahlak ve siyasete dair görüşlerinde peygamberler ile sufîlerin öğretilerinden yararlanmışlardır." önermesinin doğru bir önerme olduğunu göreceksiniz.

Gazzâlî’nin, metafizik alanda aklın yetersiz ve yetkisiz olup bu konuda sözün vahye/dine bırakılması gerektiğine ilişkin teziyle felsefe-kelâm-tasavvuf ilişki ve etkileşiminde köklü dönüşümlere yol açması ikinci önemli sonuç olmuştur. Bu bağlamda dikkate değer bir başka husus da Gazzâlî’nin din açısından felsefeyi değerlendirip kritik ederken, Batılı filozoflardan birkaç yüz yıl önce felsefe ile bilim arasında çok net bir ayırıma gitmiş olmasıdır.

İbn Rüşd, neliği, İbn Sînâ gibi zihinde ve tümel olanda değil, Aristoteles gibi dış dünyada ve tikel olanda görür; varlık-nelik ayırımının ontolojik değil, sadece epistemolojik ve mantıkî bir değeri bulunduğunu savunur.

Gazzali teorik olarak bilgi edinmeye de çok fazla önem vermektedir.

Bütün doğal varlık ve olaylar arasındaki kurulan sebep-sonuç ilişkisi, doğal varlık ve olayların kendi özündeki bir özelliğin zorunlu neticesi olmayıp Allah’ın irade, takdir ve yaratmasının bir sonucudur. Çünkü ateş,su, ilaç gibi doğal şeylerin hiçbiri gerçek anlamda sebep ve fail olamaz. Mucize denilen olaylarda görüldüğü üzere ateş gibi bir sebep bulunduğu ve etkisini göstermesi için bütün şartlar hazır olduğu halde Allah istemedikçe beklenen sonuç doğmayabildiği gibi hiç beklenmeyen ve tahmin bile edilemeyen neticeler de ortaya çıkabilir.