XVI. YÜZYIL SONLARINDAN XVIII. YÜZYIL BAŞLARINA ISLAHAT ÖNERİLERİ

XVII. yüzyılda ana hatlarıyla gelenekçi bir söyleme sahip ıslahatçılar arasında Kâtip Çelebi’nin ayrı ve önemli bir mevki işgal ettiği bilinen bir husustur. Genel olarak eski Doğu-İslam telâkkilerini benimsemekle beraber Kâtip Çelebi’de İbn Haldun’dan gelen farklı bir taraf da bulunmaktadır. Düsturü’l-amel adlı eserinde, toplum görüşünü ortaya koyduktan sonra, Celâlîlerin çıkışıyla birlikte vergi veren köylü halkın yoksullaşması meselesini ele alan yazar, tarımdaki çöküntüyü vergilerin fazlaca arttırılmasına bağlar.

Vakıf mülkü, alınıp satılamaz; bir başkasına devredilemez; tekrar kişilerin mülkü hâline getirilemez; faydalananlar bulunduğu ve vakıf hukukunca çerçevesi çizilen şartlara tecavüz edilmediği sürece, tahsis edildiği cihetten başka bir cihete yönlendirilemez. Diğer bir deyişle, vakıf, ne tür hizmetlerin ve kimlerin faydalanması için gerçekleştirilmiş ise, ancak onlar için kullanılabilir vakfa konu olan mülk, vakfedenin mülkiyetinden çıkarak Allah’ın mülkü hâline gelmiş ve kanun dışı müdahalelerden korunmuş sayılır.

Vakıf (vakf), Arapça bir kelimedir. Sözlükte durdurmak, alıkoymak, hapsetmek mânâlarına gelir. Terim olarak, İslâm’ın ilk dönemlerinden XX. yüzyılın başlarına kadar İslâm ülkelerinin sosyal ve ekonomik hayâtında önemli roller oynayan dînî ve hayrî müesseselerin adı olarak kullanılmıştır.

Bir bölgenin tahririne karar verildiği zaman tahrir işlemini yürütecek bir tahrir emîni tayin edilirdi. Mübâşir, il yazıcısı, muharrir gibi isimlerle de zikr edilen eminin yanına bir de kâtip atanırdı. Kadı görev almazdı.

B şıkkındaki önerme yanlıştır. Vakıf yalnızca hayır için kurulur; gelir beklentisi olmaz.

Bu araziler, Hıristiyanlardan feth olunmuş ve rakabesi yani çıplak mülkiyeti devlete ait olan topraklardır. Fakat bunların tasarruf hakkı tapu resmi denilen peşin
bir kira bedeli alındıktan sonra, daimî ve irsî bir nevi kiracılık sözleşmesiyle onları
işleyecek olan köylülere (reâyâ) bırakılmıştır.

Osmanlı döneminde vakıf kurma geleneği, devlet henüz bir beylik durumunda iken başlamıştı. Beyliğin sınırlarının genişleyip bir devlet hâline dönüşmesi
sürecinde, imkânların da genişlemesiyle, Osmanlı topraklarına katılan şehirlerde
peşpeşe vakıf müesseseler kurulmaya başlandı. Osmanlı sultanlarından ilk defa
vakıf kuran Orhan Bey (öl. 1362) olmuştur.

XV.yy.da Osmanlılar da Oğuz geleneğini canlandırdılar; bir yandan gazi ön-derler olarak dini yayma misyonunu meşruiyetlerinin temel vasıtası olarak kullanırken öte yandan da Türkiye Selçuklularının meşru varisleri olduklarını öne sür-düler. Fatih Sultan Mehmed’in şahsında Osmanlı hükümdarı sultan, hakan ve kayser unvanlarını birleştirmişti. Bu üç meşruiyet kaynağının yanında Osmanlıların sünnî İslâm dünyasının lideri konumuna gelmeleriyle XVI. yüzyılda evrensel hâkimiyet iddiaları somut bir temele dayandı.

Sancakbeyi, sancağındaki timarlı sipâhilerin ve zâimlerin tabii komutanıdır. Kendi kapu halkı ve sancağındaki zâim, sipâhi ve cebelüler ile birlikte emredilen seferlere katılmak zorundadır. Bu onun asli görevidir. İdârî görevi ise, reâyâ’nın rahat ve huzur içerisinde yaşaması için sancağın düzenini ve emniyetini sağlamak, bunun için tedbirler almaktır. Ayrıca sancak merkezi olan şehrin asayişini temin etmek, adaletin uygulanmasını gözetmek de onun görevleri arasındadır. O, kanuna aykırı durumları önlemek hususunda daima kadı ile birlikte hareket etmektedir. Sancakbeyinin diğer bir görevi de, mukataa gelirlerinin toplanmasıdır. Bu onun asli görevi olmayıp, zaman zaman ortaya çıkan arızî bir durum olmakla beraber, bazı dönemlerde asıl görevi olan sefere gitmenin önüne geçtiği, yani temel vazifesi haline geldiği görülmektedir. Mukataa gelirlerini toplamak sancakbeyinin asli görevi olmadığından doğru cevap E’dir.

Divan-ı Hümâyun kalemlerinden birisi olan Âmedî kalemi XVIII. yüzyılda kurulmuş, sadrazam birçok yazışmasını bu kalem aracılığıyla yapmıştır. Daimî elçiliklerin kurulmasından sonra elçilere ait raporları kaydetmek, şifreleri çözmek ve elçilerle yazışmaları sağlamak bu kalem tarafından yürütülmüştür. XVIII. yüzyıl başlarında teşkil edilen bir başka divan kalemi de vakanüvislik olmuştur.

Osmanlı devletinde genellikle halkın ürettiği mahsûllerden, bilhassa hubûbâttan alınan vergiye verilen isimdir.

Buna göre doğru cevap A (Öşür) şıkkıdır.

Hepsi Osmanlı Devleti'nin Klasik Dönemden sonra girdiği değişim sürecinin sebeplerinden biridir.

Divan-ı Hümâyun kalemlerinden birisi olan Âmedî kalemi XVIII. yüzyılda kurulmuş, sadrazam birçok yazışmasını bu kalem aracılığıyla yapmıştır.

III. Selim zamanında

Orhan Bey, ayrıca vakıf sistemi çerçevesinde İznik’te bir medrese kurmuş, bu ilk Osmanlı medresesinin giderlerinin karşılanması için yeterli miktarda gayr-i menkul vakfetmişti. Doğru cevap A'dır.

Mücerred, bekâr fakat başkasına muhtaç olmadan kendi geçimini temin edebilen Müslüman erkeklere denilmektedir. Kısaca mücerred kabul edilen kişinin Müslüman olması ve “atalarına hidmet ider olmayup... kendü kârlarında...” olması temel şarttır.

Buna göre doğru cevap B (Mücerred Resmi) şıkkıdır.

İslâm’In ilk dönemlerinden XX. yüzyIlIn başlarIna kadar İslâm ülkelerinin sosyal ve ekonomik hayatında önemli roller oynayan dînî ve hayrî müesseselere Vakıf adı verilir.