Aynı zamanda sosyal bir müessesenin adı olan vakıf, çeşitli şekillerde târif edilmiştir. Bu târif­leri kısaca şu şekilde toparlamak mümkündür: Vakıf, kişinin, sâhip olduğu bir malı, diğer insanların faydalanmaları maksadıyla ve Allâh’ın rızâsını gö­ zeterek ebediyyen tahsîs etmesidir.

Vakıf kurucusu (vâkıf) tarafından hazırlanan ve aynı zamanda hukukî belge niteliği taşıyan nizâm-nâmelere vakfiye denir.

IV. Mehmed, 6,5 yaşında pâdişah olmuştu. Bu sebeple, iktidârının ilk yıllarında, iktidar gücü görünüşte Kösem Sultan’ın, gerçekte ise yeniçeri subaylarının eline geçmişti.

Osmanlı tarihçilerinin birçoğu, Osmanlı İmparatorluğunun yayılışının doğal sınırlara ulaştığı ve aşamayacağı siyasi-coğrafi engellerle karşılaştığı kanaatindedirler. Buna göre Osmanlılar hem denizde, hem de karada oldukça güçlü rakiplerle karşı karşıya kaldılar. Buna göre Osmanlılar için hayati önemi haiz fetih politikasının sona erdiğinin işaretleri verilmiştir. Komşu ülkelerle saldırmazlık anlaşmalarının imzalanması fetihlerin durmasıyla ilgisi yoktur.

Daha ayrıntılı bir dönemlendirme öneren Karpat’a göre Osmanlı tarihi şu dö- nemler çerçevesinde ele alınabilir:

a) Hudut boyları: Uç beyleri, 1299-1402

b) Merkezî yarı-feodal dönem, 1421-1596

c) Taşrada Özerklik ve Ayanlar, 1603-1789

d) Ulus Devlet Olma Dönemi: Modern Bürokrasi ve Aydınlar, 1808-1918.

Bahsedilen yazar Katip Çelebi'dir.

Devlete ait vergi ve gelir kaynaklarına mukataa denir.

Sosyal hizmetleri îfâ eden vakıf­lar: Hastahaneler, dâru’ş-şifâlar, kervansaraylar, imâretler (aş-evleri), dâru’l-acezeler (yaşlı ve kimsesizlerin sığındıkları yerler), kör evleri, çocuk emzirme yurtları, cüzamlı yurtları ve benzerleri bu tür vakıf­lar tarafından kurulmuştu.

ultanlar tarafından kurulan vakıf­ların nâzır ve mütevellî ismiyle bilinen iki üst yönetici bulunurdu. Ancak, vakfın fiilî idâresi mütevellî tarafından yürütülür, nâzır ise mütevellînin de üzerinde yer alarak, bir tür üst kontrol vazîfesi görürdü. Kâtip, câbî (tahsildar), mu’temed gibi vakfın büyüklüğüne göre sayıları değişen hizmetliler, vakfın idârî ve mâlî işlerinin yürütülmesinde mütevellîye yardımcı olurlardı. Vakıf­ların idâresi konusunda mütevellî, yüzyıllar boyunca ismi ve rolü değişmeyen tek yönetici olmuştur. Bu umûmî yapı, 1826’da Evkâf Nezâreti’nin kurulmasına kadar devam etmiştir.

Öşür bu kategoriye girmemektedir.

Hepsi tımar sisteminin bozulma sebeplerinden biridir.

Osmanlı ıslahat eserlerinde bu durum şiddetle eleştirilmiş, savaşta fiilen bulunan kişilerin hakkı olan timarların büyük devlet adamlarının denetimine girmesi, onların da bu dirlikleri keyfî olarak kendi adamlarına tahsis etmesi düzenin bozulmasının bir sebebi olarak yorumlanmıştır. Ateşli silahların yaygınlaşması ve piyadenin öneminin artışına paralel olarak devletin ücretli asker sayısını arttırması ve dirlik olarak tahsis edilen gelirleri nakdî vergilere dönüştürme çabaları sonucunda timar sistemi zayıflamaya başlamıştır. Bu nedenle doğru seçenek A’dır.

Hayrat; vakıf yoluyla kurulan ve topluma hizmet sunan müesseselere, İslam dünyasında ve bilhassa Osmanlı kaynaklarında hayrat denilmiştir. Hayrat, hayır işlemek ve karşılığında Allah’ın rızasını, dolayısıyla sevap kazanma düşüncesiyle kurulan müsseselerin tamamının ortak adı olmuştur.

Ayrıca padişahın annesi başta olmak üzere, kız kardeşi, kızları ve haseki denilen padişahtan çocuğu olmuş saray kadınlarına da paşmaklık denilen haslar tevcih
olunurdu.

Osmanlı Tarihi için ayrıntılı bir dönemlendirme öneren Karpat’a göre Osmanlı tarihi şu dönemler çerçevesinde ele alınabilir:
a) Hudut boyları: Uç beyleri, 1299-1402
b) Merkezî yarı-feodal dönem, 1421-1596
c) Taşrada Özerklik ve Ayanlar, 1603-1789
d) Ulus Devlet Olma Dönemi: Modern Bürokrasi ve Aydınlar, 1808-1918.

Orhan Bey, ayrıca vakıf sistemi çerçevesinde İznik’te bir medrese kurmuş, bu ilk Osmanlı medresesinin giderlerinin karşılanması için yeterli miktarda gayr-i menkul vakfetmişti.

Vakıf, kişinin, sahip olduğu bir malı, diğer insanların faydalanmaları maksadıyla ve Alla^h’ın rızasını gözeterek ebediyyen tahsis etmesidir. Hasenat, güzel ve hayırlı iş demektir. Zekat, sahip olunan mal ve paranın kırkda birinin her yıl sadaka olarak dağıtılmasıdır. İmece, kırsal toplumlarda ailelerin bir araya gelip bir kişinin tarlasını sürmek, harmanını kaldırmak gibi işlerini yapmasıdır.

Bazı Osmanlı tarihçileri, Osmanlı İmparatorluğu’nun XVI. yüzyılda yayılışının doğal sınırlarına ulaştığı ve aşamayacağı siyasî-coğrafî engellerle karşılaştığı kanaatindedirler. Buna göre Osmanlılar hem denizde, hem de karada oldukça kuvvetli rakiplerle karşı karşıya kaldılar. Batıda Viyana önlerinde Habsburglar tarafından durdurulurken, doğuda İran platosu ve Safevîler, Osmanlı ilerlemesine set çekiyordu. Afrika’da çöl, Hint Okyanusu’nda Portekizliler ve kuzeyde Ruslar, Osmanlılar için hayatî önemi haiz fetih politikasının sona erdiğinin işaretlerini vermekteydiler.