Osmanlı Yenileşme Hareketleri (1703-1876) Ara 9. Deneme Sınavı

II. Mahmud birçok yeni nezaret kurmasına karşın Osmanlı devletinde Sevfiye (askeri) çok daha önce kurulmuştu. 

Sadrazam, devlet işlerini padişah adına yürüten ve hiyerarşide ondan sonra gelen en yetkili kişiydi. Görevinin sembolü olarak padişahın altın mührünü taşırdı. Yüzyıllardan beri sürdürdüğü bu güçlü konumunu 1838 yılına kadar korudu. II. Mahmud döneminde sadrazamın yetkilerinin önemli bir kısmı kurulan yeni nezaretlerce üstlenildi. Hâl böyle olunca, II. Mahmud, 30 Mart 1838’de yaptığı bir düzenlemeyle bütün vekillerin başı olmak üzere sadareti başvekâlete dönüştürdü; müstakil bir makam olma konumuna da son vererek duruma göre hangi nezaret uygun olursa ona eklenmek suretiyle idare edilmesini kararlaştırdı. 

II. Mahmud, 15 Haziran 1826’da yeniçeriliği ortadan kaldırarak muhalif güçlerin önde geleni olan askeri bürokrasiyi etkisizleştirdi. 1826 Ekiminin başında yaptığı diğer bir düzenlemeyle, daha önce bağımsız olan ve mütevellilerin elinde bulunan vakıfların idaresini merkezîleştirmek amacıyla Evkaf-ı Hümayun Nezareti’ni kurarak vakıfları yavaş yavaş nezaretin denetimine aldı. Böylece bir diğer alternatif güç olan ulemayı da devlete bağlayarak etkisizleştirmeyi amaçladı. 

İbrahim Müteferrika’nın eseri Usûlü’l Hikem fi Nizami’l-Ümem’dir. Bu eserde Osmanlı Devleti’nin bozulmasının, Avrupa Devletlerinin güçlenmelerinin nedenleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca kalkınmak için Osmanlı Devleti’nin neler öğrenmesi ve alması gerektiği belirtilmiştir. (s. 8).

Doğru cevap D olacaktır. Sayfa 58-59  da Şûra-yı Devlet konu başlığındaki açıklamalarda ilk paragrafta   " Meclis-i Vâlâ ile başlayıp Meclis-i Tanzimat ve Meclis-i Ahkâm-ı Adliyye ile devam eden gelenek üzerine oturan Şûra-yı Devlet, Danıştay’ın temelini oluşturur. " şeklinde konu anlatılmıştır.

II. Mahmud’un yerine tahta geçen oğlu Sultan Abdülmecid’in saltanatının (1839-1861) hemen başında, 3 Kasım 1839’da ilân edilen Gülhane Hatt-ı Hümayunu veya Tanzimat Fermanı olarak bilinen siyasi belge ile, padişah, bürokrasi ve halk arasındaki ilişkiler hukuk çerçevesinde yeniden ele alındı.

III. Selim’in programı, humbaracı, lağımcı ve topçu ocaklarında, yani askeriyenin tamamında ıslahat yapılmasını öngörüyordu. 

Rüştiyeler (ortaokullar) II. Mahmud döneminden itibaren açılmaya başladı

II. Mahmud, 30 Mart 1838’de yaptığı bir düzenlemeyle bütün vekillerin başı olmak üzere sadareti başvekâlete dönüştürdü. Başvekil başkanlığındaki hükümetin kolektif sorumluluğu, yani, hükümet olarak icraatın tamamından nazırların birlikte sorumlu olma durumu yoktu; zira, hükümet üyeleri (nazırlar) başvekil tarafından değil, padişahça atanmaktaydı. Doğru yanıt “B” şıkkıdır.

Gülhane Hatt­ı Hümayunuyla Müslümanlarla teorik olarak eşitlenen gayrimüslimler, 1856 Islahat Fermanı’yla birlikte devlet memuru olma hakkını elde etti ve bu tarihten sonra bürokrasideki sayıları hızla arttı. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

Yirmisekiz Mehmed Çelebi, klasik Osmanlı tarihyazımında, kendinden önce Av­ rupa’ya gönderilen Osmanlı sefirlerinden ayrı tutulur ve onun diplomatik ya da  askeri bir nedenle değil, Avrupa mede­ niyetini ve eğitimini izlemesi için Da­ mad İbrahim Paşa tarafından özel bir misyonla Paris’e gönderildiği ileri sürü­ lür. Oysa, dönemin kaynaklarında İb­ rahim Paşa’nın bu tür bir emir verdiği­ ne dair henüz bir veri tespit edilemedi. Mehmed Çelebi, padişahın Kudüs’teki Kutsal Lahit Kilisesi’ni (Saint­Sépulcre) onarmaları için Fransızlara izin verdi­ ğini bildirmek, Fransa’ya verilmiş olan kapitülasyonların yenilenmesi konu­ sunu görüşmek, Osmanlı yönetimini Fransız siyasetinden haberdar etmek,Osmanlı­Fransız münasebetlerini güç­lendirmek üzere Paris’e gönderilmişti.

15 Haziran 1826’da Yeniçeri Ocağının kaldırılması üzerine yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediyye ordusu kuruldu. 

Merkez yönetiminde yapılan reformlardan hedeflenen başarı, bunların taşrada uygulanmasına bağlı olduğu için Tanzimat’la beraber taşra idaresinde de önemli düzenlemeler yapıldı. Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nda iltizam sisteminin halkı zarara uğrattığı belirtilerek kaldırılacağının işareti verildiği gibi, herkesten gelirine göre vergi alınacağı ifadesiyle de, yeni vergi sisteminin esasları belirlendi. 1840’ta iltizam usulü kaldırılarak merkezden taşraya muhassıl-ı emval denilen görevliler gönderilmeye başlandı. Sancağın idari ve mali yöneticisi olan muhassıllar, topladıkları vergileri doğrudan merkezi hazineye göndermekteydi. Vergilerin tespit ve toplanmasında muhasssıllara yardımcı olmak üzere sancak merkezlerinde muhassıllık meclisleri kuruldu. Böylece vali, mütesellim ve diğer yöneticilerin mali sorumluluklar› muhassıllarca üstlenilerek vergi işinin düzene kavuşturulması amaçlandı. 

1869’da neşredilen Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi eğitim sistemini baştan sona yeniden düzenledi. Bu nizamnameyle, İstanbul’da ve vilâyetlerde kurulacak olan maarif sandıklarıyla eğitimin finansmanının sağlanması; sıbyan mekteplerinin ilköğretimi, rüştiyelerin ortaöğretimi, idadi ve sultanilerin liseyi ve Darülmuallimin, Darülmuallimat ve Darülfünun’un da yüksek eğitimi oluşturması; ayrıca, özel okulları n açılması kararlaştırıldı. Aşamalı olarak hayata geçirilen bu düzenleme Osmanlı eğitim sisteminin temelini oluşturdu. 1857’den 1861’e kadar Anadolu’da 13, Rumeli’de 33, İstanbul’da da 10’u erkek, 1’i kız olmak üzere toplam 57 rüştiye açıldı.

Tanzimat Fermanı’nda yer alan bu hükmün hayata geçirilmesi kolay değildi. Çünkü vergi ve askerlik yükümlülüklerinin herkese eşit dağıtılabilmesi için imparatorluğun her yerinde nüfus sayımının yapılması gerekiyordu. Ayrıca nüfusunun büyük bir kısmı kırsal ya da göçebe hayat süren Osmanlı Devleti’nde sadece gayrimüslimler değil, Müslümanlar da uzun süreli askerliğe sıcak bakmıyordu. Tanzimat Fermanı’ndan ancak dört sene sonra beklenen düzenleme yapılabildi. Öncelikle II. Mahmud döneminde verilen “Asâkir-i Mansure-i Muhammediyye” ismi değiştirilerek yerine “Sultanın Düzenli Askerleri” manasına gelen Asâkir-i Nizamiyye-i Şâhâne tercih edildi. 

Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, Yirmi Sekiz Mehmed Çelebi'yi 1720-1721'de Paris'e göndermiştir. Mehmed Çelebi, Padişahın Kudüs’teki Kutsal Lahit Kilisesi’ni
(Saint-Sépulcre) onarmaları için Fransızlara izin verdiğini bildirmek, Fransa’ya
verilmiş olan kapitülasyonların yenilenmesi konusunu görüşmek, Osmanlı yönetimini Fransız siyasetinden haberdar etmek ve Osmanlı- Fransız münasebetlerini güçlendirmek üzere Paris’e gönderilmişti.

Geç Osmanlı askerî tarihinde 1826-1839 arasındaki bu ilk dönemi takip eden ikinci aşama Osmanlı tarihinde Tanzimat dönemi olarak bilinen 1839-1876 arasıdır.

Mahmud, daha önce bağımsız olan ve mütevellilerin elinde bulunan vakıfların idaresini merkezîleştirmek amacıyla Evkaf-I Hümayun Nezaretini kurmuş ve vakıfları yavaş yavaş nezaretin denetimine almıştır. 

Doğru cevap A olacaktır. Sayfa 57  de birinci paragrafta Reformların Dinamosu: Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye  konu başlığındaki açıklamalarda   Devlet yönetiminde meşveret meclislerinin dışında kurumsallaşmış meclis uygulaması olmadığı için ilk zamanlarda zihniyetten kaynaklanan bazı sorunlar ortaya çıktı; üyeler arasındaki rütbe farkları meclislerdeki müzakere ve oylamaları olumsuz etkiledi. Düşük rütbeli üyeler üst rütbelilerin yanında fikirlerini açıklayamadığı için bütün üyeler aynı seviyeye getirildi. Dâr-ı Şûra, faal olmayan bir çalışma hayatının ardından 1839’da lağvedildi. " şeklinde açıklanmaktadır.

Osmanlı vakanüvisleriyle (tarih yazıcıları) dönemin Avrupalı gözlemcilerine göre,Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasının etkileri askerî alanla sınırlı değildi ve en örgütlü muhalif grup olan yeniçerilerin kaldırılması politik sistemin daha otoriter ve merkeziyetçi bir hal almasına sebep olmuştu.
Böylece, devaülasyonlara, yabancılarla yapılan serbest ticaret anlaşmalarına ve yeni vergilere karşı çıkacak organize bir güç kalmamıştı.  Yeniçeri Ocağı Osmanlı Devleti’nde halk müslümanlığının ve savaşçı ruhunun da taşıyıcısıydı. Yüzyıllar içinde askerî açıdan etkinliğini yitirmiş
olsa da, askerliğe ve orduya dair gelenek ve değerler ocak bünyesinde korunup yeni nesillere aktarılırdı. Ocağın hükmi şahsiyetiyle sembollerine karşı yürütülen mücadele, başta İstanbul olmak üzere Müslüman ahalinin savaş, ordu ve devlete bakışında büyük bir manevi boşluk doğuracaktı. Doğru cevap E'dir.