Ünite 4: Tehlike ve Risk Analizi

Giriş

Dünya var olduğundan beri, yerkürenin kendi içsel dinamiği çerçevesinde plaka hareketleri oluşmakta ve bunların bir sonucu olarak depremler, volkanik aktiviteler ve buna benzer çeşitli doğal süreçler yaşanmaktadır. Bununla birlikte, yeryüzü şekillenmekte ve rüzgâr, fırtına, yağmur, kar ve benzeri atmosferik olaylar da süregelmektedir. Gerek jeolojik gerekse atmosferik kökenli olaylar doğal süreçler olup, bunların yaşanması kaçınılmazdır. İnsan hayatındaki değişen koşullar, karşılaşılan ve karşılaşılacak tehlike ve riskler sadece en iyisini ummakla yetinilmemesini, bunun yanında en kötü şartlara da hazırlıklı olunması zorunluluğunu getirmiştir. Tehlike, zarar verme potansiyeli olabilecek bir olayın meydana gelme olasılığı; risk ise tehlikenin oluşması halinde ortaya çıkabilecek kayıpların bir ölçüsü olarak tanımlanmaktadır.

Temel Kavramlar ve Sınıflandırma

Doğal tehlikelere karşı bilinçlenmiş toplumlar nerede, ne tür ve büyüklükte tehlikenin olabileceğini bilir ve buna göre planlama yaparlar. Tehlikenin var olduğu yerde risklerin de olması kaçınılmazdır ancak kabul edilebilir risk seviyesinin üzerine çıkmamak bir toplumun sağlığı ve zenginliği açısından hayati öneme sahiptir.

Tehlike ve Risk Nedir?

Risk, bir tehlikenin oluşması halinde ortaya çıkan ölümler, yaralanmalar, yaşam kalitesindeki kayıplar, doğrudan ya dolaylı ekonomik kayıplar gibi tüm kayıpların toplamıdır. Tehlike ise, kısaca istenmeyen durumlara yol açacak tüm etkenler olarak tanımlanabilir. Hassasiyet, bir toplumun, sistemin veya elemanın bir tehlikenin zarar verici etkilerine karşı duyarlı hale gelmesine neden olan özelliklerini ve koşullarını tanımlar. Belirsizlik kavramı hayatın her aşamasında karşımıza çıkan bir kavramdır. Her çalışma disiplini belirsizlik kavramını kendi alanlarına uygun terimlerle tanımlayarak belirsizlik hesaplaması yapar. Belirsizlik, rastgele ve sistematik belirsizlik olmak üzere ikiye ayrılır.

Tehlike Türleri

Tehlike olgusunu doğal tehlikeler ve teknolojik tehlikeler olmak üzere iki ayrı kategoride incelemek mümkündür.

Doğal Tehlikeler

Doğal süreçler insan yaşamına ve çevreye zarar verme potansiyelinin olması halinde doğal tehlikeye dönüşebilmektedir. Doğal afetlerin potansiyel etkisi sadece olayın büyüklüğüyle ilgili değil, aynı zamanda toplum üzerindeki etkisiyle de ilgilidir. Doğal tehlikeler sonucunda yapıların zarar görmesi ve can kayıplarının yaşanması toplumların sosyo-ekonomik gelişmesine bağlı olarak da değişiklik göstermektedir. Doğal tehlikeler iki ana başlık altında sınıflandırılabilir:

• Meteorolojik Tehlikeler
  • Şiddetli fırtınalar o Hortumlar o Kasırgalar o Yangınlar o Kuraklık
• Jeolojik Tehlikeler
  • Taşkınlar
  • Tsunamiler
  • Volkanik aktiviteler
  • Depremler
  • Heyelanlar
  • Teknolojik Tehlikeler

Teknolojideki gelişmelere bağlı olarak, toplumların karşılaşabilecekleri tehditlerin ve tehlikelerin türleri de değişmektedir. En önemli teknolojik tehlikeler; yanıcı malzemeler, patlayıcılar, kimyasal toksinler, radyoaktif materyaller ve biyolojik tehlikelerdir. Bir tehlikenin bertaraf edilmesi veya tehlikeli durum oluştuğunda bunun can ve mal güvenliği bakımından asgari kayıpla atlatılması, toplum sağlığı ve güvenliğinin sağlanması hedefleriyle risk analizleri yapılması zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Riskler; temelde bir olayın meydana gelmesi ve tehlike meydana geldiği takdirde karşılaşılacak sonuçlar bakımından temelde iki şekilde incelenmektedir.

Tehlike Çözümlemeleri

Tehlike ve risk çözümlemeleri karşılaşılacak maddi ve manevi kayıpların toplumsal ve örgütsel seviyede mümkün olduğunca azaltılması, karşılaşılacak tehlikelere karşı toplumsal ve örgütsel direncin arttırılması için yapılmaktadır. Toplumsal seviyede yapılan risk analizi sırasıyla (1) tehlikelerin tanımlanması, (2) hassasiyet değerlendirmelerinin yapılması (risk altındaki elemanların tanımlanması) ve (3) risk değerlendirmelerinin yapılması aşamalarından oluşan bir süreçtir. Çevresel modelleme yardımı ile topluluğun ve tehlikelerin tanımlanması topluluk içerisinde karşılaşılacak tehlikelerin anlaşılmasını ve mevcut problemler içerisinde toplumdaki zayıflıkların azaltılması için müdahale edilmesi gerekenlerin belirlenmesini sağlamaktadır.

Topluluk Varlıkları

Topluluk varlıkları doğal varlıklar, insani varlıklar ile ekonomik ve inşa edilmiş varlıklardan oluşmaktadır.

Doğal Varlıklar: Doğal varlıklar topluma dinlenme, doğal selden korunma, tarım veya ormancılık alanları ile doğal ticari ulaşım yolları sağlayan doğal birikimler olarak tanımlanabilir.

İnsani Varlıklar: İnsani varlıklar toplum üyelerinin afetlerin etkilerini öngörme, etkileri ile baş edebilme, etkilerine dayanım ve etkilerinden kurtulma kapasitesini kapsamaktadır. Toplumun sosyal, kültürel ve kalıtımsal varlıklarını içermektedir.

Ekonomik ve İnşa Edilmiş Varlıklar: Ekonomik varlıklar, inşa edilmiş ve fiziksel ortamlar ile yapıların fiziksel varlıklarıyla konumlarını etkileyen bölgelendirme sınırlamaları ve inşaat yönetmeliklerini kapsamaktadır.

Tehlike Modelleri

Model, fiziksel bir olgunun basitleştirilmiş bir sunumu olarak tanımlanmakta olup tehlike tanımlamaları açısından incelendiğinde ise doğanın ve olası veya süregelen bir afet durumu ile ilgili afet durumunun boyutunu canlandıran, çeşitli girdi parametreleri ve matematiksel eşitlikler kullanarak ilgili çıktı değişkenlerinin tahminine olanak sağlayan, genellikle bilgisayar yazılımları olarak karşımıza çıkan basitleştirilmiş sunumlardır. Tehlike modelleri kullanılarak tehlikelerin tanımlamalarının yapılabilmesi ve topluluğa ait doğal, insani ve ekonomik varlıkların sahip olduğu hassasiyetlerin belirlenmesi mümkün olmaktadır. Uygun tehlike modelinin belirlenebilmesi için ilgili modelin doğruluğu, model çıktılarının kalitesi, model fonksiyonlarının zaman ile ilişkisi ve model çıktılarının bütünlüğü dikkate alınmalıdır. İyi bir model, önceki vakaları ölçülmüş/gözlenmiş çıktıya yakın biçimde tahmin edebilme kapasitesidir. Tehlike modelleri istatistiksel modeller, dinamik modeller, bileşke modeller olmak üzere üç başlıkta incelenebilmektedir.

İstatistiksel Modeller: İstatistiksel modeller geçmişte yaşanmış olaylara ait veriler kullanarak gelecekte yaşanacak olaylarla ilgili tahminlerin yapılmasını sağlayan modellerdir.

Dinamik Modeller: Dinamik modeller gerçek zamanlı veriler kullanarak (rüzgâr yönü ve hızı, sıcaklık, basınç, nem, vb.) meteorolojik olayların tahmininde kullanılmaktadır.

Bileşke Modeller: Bileşke modeller büyük miktarda veri alımının mümkün olmadığı durumlarda istatistiksel modeller ve dinamik modeller kullanarak elde edilen bölgesel verilerin işlenmesini ve yerel ölçekte yerinde tahminler yapılmasını sağlayan modeller olarak tanımlanmaktadır.

Tehlike Profilleri

Tehlike profilleri olası tehlikelerin sınıflandırılmasında kullanılmaktadır ve yerel afet hafifletme planlamalarında kullanılacak değerlendirmeleri içermelidir. Tehlike profili karşılaşılacak her bir tehlike için şu bilgileri içermelidir:

• Tehlikenin tanımı
• Tehlikenin büyüklüğü
• Meydana gelme sıklığı
• Mevsimsel durum
• Süreklilik
• Başlangıç hızı
• Uyarıların varlığı
• Konum ve mekânsal kapsam

Risk Çözümlemeleri

Risk değerlendirmeleri sırasıyla afetin üzerinde etkili olacağı topluluğun hassasiyetlerinin ve topluluğun karşı karşıya kaldığı risklerin değerlendirilmesi olmak üzere iki ayrı aşama tamamlanarak yapılmaktadır.

Hassasiyet

Tehlikeye maruz kalındığında ortaya çıkmakta ve topluluğun sahip olduğu, sürdürülebilir bir şekilde tehlike ile başa çıkma ve tehlikeden kurtulma kapasitesi olarak tanımlanmaktadır. Hassasiyetler sosyal hassasiyetler, ekonomik hassasiyetler ve ekolojik hassasiyetler olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Sosyal Hassasiyetler: Sosyal hassasiyetler topluluğu oluşturan bireylerin veya grupların fiziksel ve sosyal çevreleri içe içerisindeki konumlarına bağlı olarak sahip oldukları tehlikelerin olumsuz etkileri ile başa çıkma kapasiteleri olarak tanımlanmaktadır. Sosyal hassasiyetin ölçülmesinde kullanılan belirteçlere örnekler aşağıda sunulmaktadır.

• Gelir düzeyi
• Yaşlı nüfus
• Engelli nüfus
• Çocuklar
• Azınlıklar

Ekonomik Hassasiyetler: Ekonomik hassasiyetler belirlenirken özel ticari sektör ile kâr amacı gütmeyen kamu sektörü tarafından sunulan ürünlerin ve servislerin üretimleri, dağıtımları, tüketilmelerini etkileyen riskler bölge, ülke ve dünya ölçeğinde dikkate alınmalıdır.

Ekolojik Hassasiyetler: Ekolojik hassasiyet doğal varlıkların karşılaşılan afet durumundan kurtulma kapasitesi veya karşılaşılan afet durumundaki kırılganlıkları olarak tanımlanmaktadır. Ekolojik hassasiyetlerin tanımlanmasında kullanılan belirteçlere ait örnekler şunlardır:

• Nüfus dağılımı ve yoğunluğu
• Su havzaları içerisinde, yeryüzü üzerinde geçirimsiz özelliğe sahip alanların yüzdesi
• Hava sıcaklıkları
• Belirli bir sıcaklıktan yüksek ortalama sıcaklığa sahip günlerin sayısı
• Toplam yağış
• Yağışlı günlerin sayısı
• Kuraklık dönemleri

Risk Değerlendirmeleri

Risk değerlendirmesi en basit tanımlamayla bir afetin olabilirliğinin ve olası sonuçlarının belirlenmesi olarak düşünülebilir. Risk değerlendirmesi nitel ve nicel olmak üzere iki farklı şekilde yapılabilmektedir.

Nicel Risk Değerlendirmesi: Nicel risk değerlendirmesinde istatistiksel ölçümleri kullanarak risk ile ilgili sayısal veriler oluşturulmaktadır. Olabilirliğin ölçümünü sağlayan sayısal bir değer kabul edilmelidir, çoğunlukla olabilirliğin nicel tanımı belirli bir tehlikenin yıllık olarak oluşturduğu afet sayısı olarak yapılmaktadır. Nicel risk değerlendirmelerinde riskin sonuç bileşeni ise verilen kayıpların (can ve mal) veya tahmini farklı olaylar incelenerek belirlenen hasarın sayısal büyüklüğü ile tanımlanmaktadır. Nitel Risk Değerlendirmesi: Nitel risk değerlendirmesi sınıfsal değişkenleri kullanarak riskin olabilirliğini ve sonuçlarını tanımlamaktadır.

Risk Sıralaması

Nicel Veriler: Risk, sayısal olarak tehlike olasılığının sonuçlar ile çarpılması sonucunda elde edilen değer yardımı ile tanımlanmaktadır.

Olabilirlik Sonuç Matrisi ve Risk Matrisi: Sayısal değerleri bilinen tehlikelere ait olabilirlik ve sonuç bileşenlerinin sınıflama değişkenleri yardımıyla oluşturulmuş grafikler veya çizelgeler yardımıyla yapılan sıralamalar ve tehlikelere ait risklerin sınıflama değişkenleri kullanılarak oluşturulan abaklar vasıtasıyla gerçekleştirilen ayrıştırmalar sonrasında elde edilen sonuçların matris halinde sunulmasıyla olabilirlik-sonuç matrisi elde edilmektedir.

Risk Stratejileri

Toplum içerisindeki ilgili teşkilatlarca belirlenen risklere karşı planlanan eylemler bütünü toplulukça belirlenen risk stratejisi olarak tanımlanmaktadır. Risk stratejisi ilgili riskin seviyesine bağlıdır ve riskler kaçınılmaz riskler, önemsiz riskler ve kabul edilebilir riskler olmak üzere üç ayrı grupta değerlendirilebilmektedir.

Kaçınılmaz Riskler: Müdahale edilmesi zorunlu olacak kadar büyük risklerdir. Hiçbir şekilde göz ardı edilemezler. Pratikte bu tip risklere ait olabilirlik hassasiyeti birey başına 10.000’de 1’dir.

Önemsiz Riskler: Müdahale edilmek yerine sürekli olarak gözlemlemeyi ve veri toplamayı gerektirecek kadar küçük risklerdir. Pratikte bu tip risklere ait olabilirlik değerleri yıl başına veya ömür boyunca (70 yıl) 100.000’de 1 veya 1.000.000’da 1 olan risklerdir.

Kabul Edilebilir Riskler: Hafifletilmesi veya tamamen ortadan kaldırılması için kullanılacak kaynakların toplumun mevcut durumu ve sahip olduğu kaynaklar dikkate alındığında daha önemli farklı bir risk için kullanılmasının uygun olduğu risklerdir. Genellikle en düşük olabilirlik ve sonuç değerlerine sahip risklerin bu tip riskler olduğu kabul edilmektedir.