Ünite 7: Afet ve Acil Durumlarda İletişim, Koordinasyon ve Mekanlar

Giriş

İletişim en basit tanımıyla bilginin bir yerden başka bir yere aktarılmasıdır. İletişim, mağdur durumdaki insanlara hayatta kalmak için olanak yaratmaktadır. Ayrıca, herhangi bir acil durum halinde acil durumun yeri, niteliği, büyüklüğü ve yaralanma durumuna ilişkin bilgilerin acil durum merkezlerine bildirilmesi gerekmektedir.

Acil Durum Sürecinde İletişim

Afet ve acil durum, ortaya çıkış anından itibaren ne zaman sonlanacağı belli olmayan bir problem durumudur. Afet ve acil durumlarda iletişim süreç bakımından üç sınıfta incelenebilmektedir.

Acil Durum Öncesi

Beklenmedik bir şekilde veya ani olarak gelişen afet ve acil durumlardan korunmak için toplumu hazırlıklı ve donanımlı bir biçimde çalışmaya sevk edecek olan planlar ve stratejilerin uygulamalarında koordinasyon ve etkin bir iletişim ağı yaratmak önem taşımaktadır. Genel olarak değerlendirildiğinde acil durum öncesinde iletişim iş akışı planı hazırlamak kurum ve kuruluşlar arasında, ekip içinde ve toplum tabanında sağlıklı bir koordinasyon kurulmasına yardımcı olacaktır. İletişim iş akışı planı yardımıyla: Tehlikelerin oluşturduğu tehditler ve bunlara karşı can ve mal güvenliğini koruma konusunda halkı yönlendiren basın ve halkla ilişkiler etkinliklerinin yapılması, İletişimi planlayabilmek için öncelikli hedef kitlelerin belirlenip paydaş listesinin hazırlanması konuları ele alınabilir.

İşletmeler tarafından Acil Durum (Kriz) Yönetim Merkezi oluşturulmaktadır. Tüm acil durum operasyonlarının kriz müdürü tarafından yürütüldüğü merkez, sahadan gelen her türlü bilginin toplandığı ve bunlara dayanarak kararlar alınan ve acil durumdan etkilenmeyecek uzaklıkta bir yerde bulunur. acil duruma en kısa sürede ve uygun yöntemlerle müdahale için ünitelerin vardiya kayıtları, başvuru kaynakları ve gerekli malzemeler yer almalıdır. Bunlardan bazıları Haberleşme ekipmanları, Acil durum prosedürleri ve Bina güvenlik sistem şeması vb. olarak sayılabilir.

Acil Durum Sırası

Acil durum sırasında iletişim genel olarak alarm ve ikaz sesleri ile sağlanmaktadır. Alarm, alışıldık biçimiyle genel olarak yangın, hırsızlık gibi durumlarda duyulurken; siren sesinin savaş dönemleri gibi daha büyük çaplı olaylarda duyulduğu bilinmektedir. Siren sesi ile kurulan iletişimlerde ise ikaz düzeyleri farklı ses biçimleri ile ve farklı renklerle ifade edilmektedir. Bu renkler; sarı, mor, kırmızı ve beyaz olarak dört grup altında toplanmaktadır. Sarı renkli ikaz sirenleri, toplumu hazırlıklı olunması amacıyla uyarmaktadır. Sarı ikaz, üç dakika süresince siren sesinin kesintisiz olarak verilmesiyle bildirilmektedir. Kırmızı ikaz sirenleri ise sığınağa girip kişilerin kendini korumaya alması gerektiği anlamını taşımaktadır. Kırmızı ikazlar, siren sesinin üç dakika dalgalı olarak verilmesi ile gerçekleştirilmektedir. Mor renkli ikaz sirenleri, sarı ve kırmızıya göre daha ciddi olan radyoaktif serpintilere karşı uyarı sağlar. Bu gibi durumlarda üçer saniyelik kesik siren sesi yayınlanmaktadır. Tehlikenin geçmiş olduğu durumlarda ise beyaz siren kullanılmaktadır.

Acil Durum Sonrası

Acil durum öncesinde hazırlanmış olan plan ve projeler, acil durum sonrasında çok yönlü bir iletişimin gerçekleştirilmesi, fikir ve eylemlerde ortak bir anlayışın oluşturulması yoluyla ortaya çıkabilecek olan risklerin azaltılmasında etkin rol oynayacaktır. özellikle acil durum sonrasında gerek toplumla gerekse de kurum ve kuruluşlarla birlikte gerçekleştirilecek eşgüdümlü çalışmalar bulunduğu söylenebilir. İletişim ve koordinasyon bağlamında yapılması gereken kimi işler: Depolama ve düzenli dağıtım sistemi kurulması, Her türlü amaca yönelik taşıma sistem ve araçlarının sağlanması, Trafik ve kalabalığın kontrolünün sağlanması olarak sıralanabilir.

Afet ve Acil Durum Sistemleri

Afet Bilgi Sistemi, Olay Komuta Sistemi (OBS), Erken Uyarı Sistemleri ve Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), afet ve acil durumların yönetimi açısından geliştirilmiş ve kurum ve kuruluşları koordine edecek şekilde veri paylaşımına da olanak sağlayan sistemler arasında yer almaktadır.

Afet Bilgi Sistemi

2004’te düzenlenen Deprem Şurası’na göre Afet Bilgi Sistemi; afetlerin her safhasında can kaybını ve ekonomik kaybı en aza indirmek için (sanal) bir ağ ortamında konuyla ilgili veri-bilginin eşgüdüm içinde kısa zamanda sağlandığı ve bilgi değişimlerinin kolaylıkla yapıldığı güçlü ve bütünleşik bir teknolojik sistemdir. Afet Bilgi Sistemi; afet öncesinde ve sonrasında elde edilen bütün verilerin tek bir merkezde toplanması ve yönetilmesi sebebiyle kurum içi koordinasyon ve iletişimin sağlıklı bir biçimde işlemesini sağlamaktadır.

Olay Komuta Sistemi (OKS)

OKS; afet ve acil durumlara müdahale etmek üzere görev alan kurum ve kuruluşlarda acil durumun yönetimi ve imkanların en etkin şekilde kullanılması amacıyla, müdahale odaklı, geçici ve dar kapsamlı oluşturulmuş modüler saha acil yönetim sistemi olarak tanımlanabilmektedir. OKS’de çeşitli birimlerde gerekli görevleri yerine getirmek üzere iş yükümlülükleri ayrı ayrı planlanmaktadır.

Erken Uyarı Sistemleri

İleri teknoloji ve uydu gözlem sistemleri aracılığıyla tehlikelerin önceden belirlenmesine ve ilgili acil durum ekiplerinin en kısa sürede olaya müdahale etmelerine yarayan sistemdir.Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS): Konuma dayalı gözlemlerle elde edilen grafik ve grafik olmayan bilgilerin toplanması, saklanması, işlenmesi ve kullanıcıya sunulması işlevlerini bütünlük içerisinde gerçekleştiren bir bilgi sistemi olarak tanımlanmaktadır. CBS’nin farklı koşullara uygun olarak erken uyarı sistemleri dahilinde kullanıldığı gözlemlenmektedir. Buzlanma ve taşkın durumları bu kullanımlara örnek olarak verilebilmektedir. CBS ile şekillendirilmiş olan Afet Yönetimi Karar Destek Sistemi (AYDES) projesi AFAD, İl Afet ve Acil Durum Müdürlükleri (İAADM) ve çeşitli kurum ve kuruluşlar tarafından ihtiyaç dahilinde üretilen ve kullanılan verileri iletmek amacıyla yapılandırılmıştır.

İletişim Sistemleri

Her ne kadar acil durumlarda belirlenen telefon numaraları ile riskler kontrol edilmeye ve yönetilmeye çalışılsa da bu gibi durumlarda geniş kapsamlı bilgisayar sistemleri ve iletişim sistemlerinin çökmesi veya devre dışı kalması gibi pek çok nedenden ötürü iletişim sorunları yaşanabilmektedir. İletişim sorunlarının çözümü için mobil hatlar üzerinden çeşitli uydu iletişim sistemleri de geliştirilmiştir. Bu iletişim sistemleri; Iridium, Globalstar, uraya ve Inmarsat sistemidir.

Acil Durumlarda İletişim Tarafları ve Bildirim

İletişim, acil durumun bildirimi, personelin tehlikeden haberdar edilmesi, acil durum müdahale ekiplerinin göreve çağrılması, ekipler arasında koordinasyonun sağlanması, personel ve ailelerinin işletmede meydana gelen olay hakkında bilgilendirilmesi gibi pek çok konuda zaruri ihtiyaçtır. Acil durum hallerinde çok yönlü bir iletişim trafiği yaşandığı söylenebilmektedir. İletişim, afet ya da acil duruma maruz kalan bireylerle aileleri ve toplumla kamu kurum ve kuruluşları arasında da sağlanmak durumundadır.

Aile ve Akrabalarla İletişim

Özellikle ciddi boyutlu bir olayın yaşandığı hallerde, iletişim ve ulaşım sistemlerine aşırı yüklenmeler oluştuğu görülmektedir. AFAD, söz konusu sorunun çözümü için iki yöntem önermektedir. Bu yöntemlerden ilki SMS aracılığıyla ve tek bir kişi üzerinden iletişim kurmaktır. İkinci yöntem ise acil durum toplanma noktası belirlemektir.

Kurum ve Kuruluşlarla İletişim

Acil durumlar için mevzuatta belirlenen çeşitli kurumlara ait telefon numaraları bulunmaktadır. Bunlardan bazıları: Polis imdat (155), İtfaiye (110), Alo AFAD (122) ve Acil Servis (112). Acil Servis (112): Acil bir durumda gönderilen sağlık aracı; acil sağlık hizmetlerinin sunumu esnasında ihtiyaç duyulan personel ve malzemeyi olay yerine en hızlı şekilde ulaştırmak veya olay yerinde acil sağlık hizmetlerini yürütmek üzere kullanılan kara, hava ve deniz araçlarını kapsamaktadır.

Polis (155): Polis, bireylerin hak ve özgürlüklerini korumak ve toplumda düzen içinde yaşamayı mümkün kılmak amacıyla adalet ve güven olgusunu ortaya çıkartacak güvenlik hizmeti sunmaktadır. Toplumsal olaylar arasında sayılabilecek olan afet ve acil durum hallerinde kamu düzenini bozabilecek nitelikteki toplumsal hareketlerin meydana gelmesi muhtemel yerlerde önleyici tedbirleri almak ve toplumun veya kişilerin maddi ve manevi varlıklarını gerekirse zor kullanarak tecavüzlerden korumak polislerin görevidir. Yapılan aramalarda ihbar edilen durumun ayrıntılı bir şekilde açıklanması ve adres bilgilerinin tam ve eksiksiz olarak verilmesi önem arz etmektedir.

İtfaiye (110): Yangınlara müdahale ederek söndürmenin ötesinde itfaiyenin pek çok görevi bulunmaktadır. Bu görevler arasında; her türlü kaza, çökme, patlama, mahsur kalma ve benzeri durumlarda teknik kurtarma gerektiren olaylara müdahale etmek ve ilk yardım hizmetlerini yürütmek yer almaktadır. Bunun yanı sıra arazide, su üstü ve su altında her türlü arama ve kurtarma çalışmalarını yapmak; su baskınlarına müdahale etmek ve doğal afet durumlarına kurtarma çalışmalarına katılmak gibi pek çok görevi de yerine getirmekle yükümlüdür.

Alo Yangın (177) : Orman Yangın Hattı olarak da bilinen 177, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı bünyesinde Türkiye genelinde 24 saat hizmet vermektedir. Bu hatta düşen ihbarlar 24 saat boyunca hazır bekleyen ilgili birimlere aktarılmaktadır. Bu birimler, bölgedeki en yakın orman işletmeleri olarak değerlendirilmektedir. İhbarda bulunanların yangının yerini net olarak belirtmesi ve yangın yerinin bulunamaması gibi problemlere karşı telefon numaralarını bırakmaları beklenmektedir. Alo AFAD (122): 5902 sayılı Kanun ile kurulan AFAD, Deprem Dairesi Başkanlığı adı altında deprem gözlemi yapan üniversiteler, yerel yönetimler ve tüm kurum ve kuruluşlar ile koordine biçimde çalışmaktadır. AFAD’ın temel kuruluş amacı; afet olayı öncesi, sırası ve sonrasında, afet zararlarını en aza indirgemek amacıyla hazırlık yapmaktır.

Acil Durum Merkezleri ve Ekipleri

Bu merkezler; AFAD, SAKOM, AAKKM vb. pek çok isim altında anılmaktadır. Acil Durum Merkezleri Başlıca acil durum merkezleri şunlardır:

Afet ve Acil Durum Yönetimi Daire Başkanlığı: Afet ve acil durumlar ortaya çıkmadan önce gerekli planları yapmak, organizasyonu sağlamak, ihtiyaçları tespit ederek ilgili birimlere aktarmak gibi görevleri yerine getiren ve afet ve acil durum halinde 24 saat hizmet veren ekip, il komuta merkezlerinden bilgi alarak bu bilgileri gerekli durumlarda yöneticilere aktarmaktadır

Sağlık Afet Koordinasyon Merkezi (SAKOM): 2009 yılında kurulan ve hizmet sağlamaya başlayan SAKOM,

Kriz Merkezi ve Kriz Masalarının planlara uygun olarak düzenli bir şekilde çalışmasını, sağlık hizmetlerinin kesintiye uğramamasını ve zamanında yapılabilmesini, diğer krize müdahale eden kurum ve kuruluşlarla entegrasyonu, koordinasyonu ve haberleşmeyi sağlamak amacıyla hareket etmektedir. SAKOM, afet ve acil durum sonrası iletişim ve koordinasyonu belirli kurallara bağlı olarak yürütmektedir. Bu kurallardan bazıları: Mümkün olan ve haberleşmeye imkan sağlayan en düşük güç kullanılarak haberleşme yapılmalıdır, Telsizin bataryası, anteni, almaç göndermeç birimi ve diğer çıkartılabilir parçaları zorlayarak takılmamalı veya çıkartılmamalıdır, Telsiz batarya süresini en uzun durumda tutmak maksadıyla; en düşük güçte haberleşme yapılmalı, ses / hoparlör seviyesi aza tılmalıdır biçiminde ele alınabilir.

Ana Arama Kurtarma Koordinasyon Merkezi (AAKKM): AAKKM, deniz üstünde veya altında tehlikeye maruz kalan, kaybolan veya kazaya uğrayan deniz araçlarının her türlü araç, özel ekipman veya kurtarma birlikleri kullanılarak aranması ve kurtarılması işleriyle ilgilenmektedir.

Acil Durum Müdahale Ekibi Görev ve Sorumlulukları

Acil durum hallerinde iletişime geçilen söz konusu organizasyonlar içerisinde farklı uzmanlık alanlarının bir arada çalıştığı görülmektedir. Her bir uzman, alanı doğrultusunda sorumluluk paylaşımında bulunarak birimler arasında kaynakların doğru kullanılmasına olanak yaratır. Acil Durum Koordinatörü: Acil durum koordinatörü, acil durumlarda çeşitli birimler ve ekiplerle iletişime geçerek ekipler, işyeri sorumluları, kamu kurum ve kuruluşları ve sivil savunma kuruluşları arasında ilişki kuran ve acil durumlar hakkında bilgi veren kişidir.

• Yangınla Mücadele Ekibi: Yangına müdahale ederek yangını söndürmeye ve kontrol etmeye çalışan ekip, güvenlik kordonu oluşturarak riski en aza indirmekle görevlidir.
• Kurtarma ve Tahliye Ekibi: Can ve mal kurtarma, personelin güvenli bir şekilde tahliyesi, toplanma alanında güvenlik, yerel halkın olay yerine girişini engelleme gibi görevleri bulunmaktadır.
• Sağlık ve İlk Yardım Ekibi: Tıbbi müdahale gerektiren acil durumlarda ilk iletişime geçilmesi gereken sertifikalı ekip.
• Koruma Ekibi: Çalışanların toplanma bölgesine ulaşmalarını sağlama; boşaltılan eşya ve evrakı muhafaza etme; toplanma alanında kişilerin güvenliğini sağlama; olay kontrol altına alındıktan sonra yetkililere teslim etme ve kurtarma ekibi tarafından kurtarılan eşya ve evrakı koruma, yangın nedeniyle ortaya çıkması muhtemel panik ve kargaşayı önleme gibi görevleri bulunmaktadır.
• Teknik Koruma Ekibi: Acil durum anında ve sonrasında teknik destek sağlamak amacıyla tesisat ve elektrik malzemeleri ile çalışmaktadır.
• Kimyasal Kirlenme Ekibi: Koruyucu giysiler ve malzemelerle hareket etmek zorunda olan ekibin temel amacı; acil durumda dökülen kimyasal malzemelerin yayılmasını önleyerek çevreye verebileceği muhtemel zararları kontrol altına almaktır.
• Haberleşme Ekibi

Toplanma Noktası Koordinatörü: Toplanma noktası koordinatörü, toplanma noktasına ulaşan bireylerin kimlik bilgilerini almak, ihtiyaçlarını tespit etmek ve ihtiyaçların karşılanmasını sağlamakla yükümlüdür.

Afet ve Acil Durumlarda Kullanılan Mekanlar

Afet müdahale planlarında mekan kullanımı açısından, afet öncesine ilişkin ana tahliye güzergahları, ikincil güzergahlar ve alternatif tahliye alanları tespit edilmekte, afet sonrasında aciliyet kazanan geçici barınma, temizlenme, yiyecek içecek ve diğer zorunlu ihtiyaçların karşılanması için gerekli olan hizmetlerin nasıl ve nerelerde verileceğine ilişkin kararlar geliştirilmektedir. Barınma alanları, toplanma alanları, tahliye alanları ve konuşlanma alanı gibi mekanlar afet yönetimi açısından kritik öneme sahip alanlar olarak ortaya çıkmaktadır.

Türkiye’de afet yönetimi içerisinde ihtiyaç duyulan kentsel mekan/alan, Afet ve Acil Durum Müdahale Hizmetleri Yönetmeliği’nin “Yerel düzey hizmet gurubu operasyon planları” başlığı altında; “Afet ve acil durum yönetim merkezinin mobil olarak oluşturulabileceği alan, hizmet gruplarının konuşlanma alanları, hizmetlerin verileceği alanlar, çadır kent alanları, konteyner kent alanları, geçici barınmaya uygun kamu binaları ve spor tesisleri, toplu konut alanları, yardım ve çadır depolama ve dağıtım alanları, heliport alanları, garaj alanları, sahra hastanesi ve mobil aşevi yerleri, alternatif hasta bakım alanları, soğuk hava depoları, geçici morg alanları, toplu mezarlık alanları, telef olan hayvanlar için toplu gömü alanları, enkaz döküm alanları ile ihtiyaç duyulacak diğer alanlar tespit edilir ve kapasiteleri ile birlikte koordinatlı olarak haritalara ve kullanıma açılan veri tabanına işlenir.” şeklinde ifade edilmektedir.

Toplanma Alanı

Toplanma Alanları/İlk Toplanma Alanı, afet ve acil durum anında vatandaşların güvenli bir şekilde toplanacağı alanı (park, bahçe vb.) ifade etmektedir. Deprem sonrasında paniğin yaşandığı ve genellikle insanların binalardan, kapalı alanlardan açık alanlara doğru yöneldikleri ilk aşamada (deprem anı ya da depremin ilk dakikaları, sıfırıncı dakika planlaması), daha çok kolay erişilebilir ve güvenli açık alanlara ihtiyaç bulunmaktadır. Depremin ilk 12 ve 24 saatinde bilgiye ulaşmak için toplanma alanlarının önemi büyüktür. Toplanma alanlarında vatandaşlara afet ile ilgili bilgilerin yanı sıra, sonraki süreçte krizin nasıl yönetileceğine ilişkin bilgi akışı da bu noktalar aracılığıyla sağlanmaktadır.

Tahliye Alanı

Tahliye, yapıları veya bir bölgeyi, önceden belirlenmiş yollar kullanılarak hızlı ve düzenli bir şekilde boşaltılarak insan ve canlıların güvenli yerlere taşınması işlemidir. Bu çerçevede bir tehlike anında insanları, tehlikeli bölgelerden güvenle uzaklaştırabilmek için önceden belirlemiş ve işaretlenmiş nakil yollarına, tahliye güzergahlarına, koridorlarına ihtiyaç bulunmaktadır.

Geçici Barınma Alanı

Barınma alanları acil barınma veya geçici barınma alanları olarak da ifade edilmekte ve kullandıkları konutlar afetler yıkıldığı ya da ağır ve orta hasar gördüğü için, açıkta kalan afetzedelerin bulundukları yerde veya başka yerlerde münferit ya da toplu halde ve kısa süreli barınmalarının sağlanması olarak tanımlanmaktadır.

Konuşlanma Alanı

Özellikle büyük açık alana sahip kamu kurum alanları, afet ve acil durum anında hizmet grubu çalışanlarının intikal ettiği ve hizmet sunduğu konuşlanma alanları olarak da kullanılmaktadır.

Depolama ve Lojistik Alan

İhtiyaçların ülke genelinde karşılanması amacına yönelik olarak, kentsel kullanımlar içerisinde önemli bir alan gereksinimi ortaya çıkaran lojistik üsler, bölge lojistik depoları, il merkezlerinde ve riskli ilçelerde de cep depolarından yararlanılmaktadır.

Diğer Alanlar

Enkaz dökme bölgesi, belediye veya il özel idareleri tarafından kazı veya inşaat artıklarının dökülmesi için belirlenmiş bölgelere verilen genel addır. İtfaiye, belediyeler ve bazı kurum ve kuruluşlar tarafından yangına müdahale, söndürme ve hayat kurtarma ile yangınların önlenmesi ve zararların azaltılması konularında eğitilmiş ve özel donanıma sahip birimlerine verilen addır.