Ünite 5: Farkındalık Oluşturma Eğitimlerinin Tasarımı

Giriş

İnsanlar duygu ve düşüncelerini iletişim yolu ile paylaşmaktadır. Uzmanlar, iletişim kurmak için çok farklı nedenlerden bahsetmektedir. İletişim kurma ihtiyaçlarımız en genel anlamda bilgilenme-bilgilendirme, öğrenmeöğretme, ikna olma-ikna etme olarak sıralanabilir. Günlük yaşamda rastgele olan iletişimlerimizin dışında, bazen diğerleri ile bilerek, önceden planlayarak da iletişim kurarız. Başka bir deyişle, diğerleri ile planlı ve programlı olarak bir şeyler paylaşırız. Eğitim ve öğretim amaçlı paylaşımlarımız genelde planlayarak ve belirli bir program dâhilinde gerçekleşen paylaşımlarımızdır. Konu eğitim olduğunda, iletişim süreci rastlantılara bırakılamayacak kadar değerlidir. Çünkü eğitimin sonunda hedef kitleye kazandırmayı planladığımız belirli bir takım bilgi ve beceriler bulunmaktadır. Bu bilgi ve beceriler ancak bu eğitsel iletişim süreci anlamlı bir şekilde planlanırsa hedef kitleye kazandırılabilir. Öğretim tasarımı süreci, belirli bir eğitsel soruna veya ihtiyaçlara yönelik olarak, belirli bir grup insana gerekli olan bilgi ve becerilerin, belirli bir zaman dâhilinde, anlamlı öğrenme etkinlikleri düzenlenerek aktarılması ile ilgilenir. Öğretim tasarımı beş temel aşamadan oluşur. Bunlar; analiz, tasarım, geliştirme, uygulama ve değerlendirme aşamalarıdır. Her bir aşama da kendi içinde belirli adımlardan oluşmaktadır. Bu aşamalar birbirleri ile ilişkilidir. Başka bir deyişle, her bir aşamanın çıktısı bir diğeri için girdi sağlar.

Öğretim Tasarımı Süreci ve Temel Kavramlar

Yukarıda da açıklandığı gibi, öğretim tasarımı süreci beş temel aşamadan oluşmaktadır. Bu aşamaların analiz, tasarım, geliştirme, uygulama ve değerlendirme aşamalarıdır. Analiz aşamasında eğitsel sorunlar ve öncelikler belirlenerek bu sorunları yaşayan hedef kitle tanınmaya çalışılır. Tasarım aşaması, sorun ve sorunu yaşayanların tanınmasından sonra, soruna yönelik çözümlere yönelik kararların alınmaya başladığı aşamadır. Üçüncü aşama olan geliştirme aşamasında, bir önceki aşamada alınan kararlara uygun olarak öğretim sürecinde kullanılacak ürünler geliştirilir. Uygulama aşamasında, bir önceki aşamada geliştirilen ürünlere ve bu ürünlerin eğitim sırasında kullanılmasına yönelik çeşitli planlar geliştirilir. Son aşama olan değerlendirme aşamasında, hazırlanan planlar ve belirlenen sınırlılıklar çerçevesinde geliştirilen eğitim gerçekleştirilir, değerlendirilir ve hata veya eksiklikler gözlenerek gerekli düzeltmeler yapılır.

Temel Kavramlar

Eğitim: Öğrenmemizi sağlayan yaşantıların (deneyimlerin) tümüdür. Çoğu kez öğretimin yerine kullanılır. Eğitim süreci içindeki kazanımlarımızın bir bölümü plansız ve rastgele gerçekleşmiş olabilir. Eğitim; öğretim, yetiştirme, öğretme gibi süreçleri de kapsayan en genel öğrenme havuzu olarak değerlendirilebilir.

Öğretim: Eğitimin özel bir türüdür. Belirli bir kurumda, belirli programlara bağlı olarak yürütülür. Önceden belirlenen bir hedef kitleye, belirli bir süre içinde bir takım bilgi, beceri ve/ya tutumların kazandırılmasını amaçlar.

Yetiştirme: Her yetiştirme faaliyeti, aslında bir öğretim sürecini ifade eder. Eğitim ve öğretim arasındaki ilişki ve kapsayıcılık, öğretim ve yetiştirme arasında da bulunur. Yetiştirme faaliyetleri, yeterlik boyutu ağır basan ve kısa bir süre içinde kullanılacak becerilerin kazandırıldığı öğretim süreçleridir. Yetiştirme faaliyetleri genel olarak “kurs” diye de isimlendirilebilmektedir.

Öğretme: Öğretme ve öğretim kavramları sıkça karıştırılır. Bu bölümde öğretme kavramı, alanında bir uzman kişi veya kişilerin yürüttüğü, desteklediği veya rehberlik ettiği öğrenme süreçlerini ifade eder. Başka bir deyişle öğretme işi, bir insan tarafından yürütülür. Öğretim sürecinde ise, insanın yanı sıra her türlü ortam ya da teknoloji de öğretme işini yapıyor olabilir.

Öğrenme: Bireylerin, duyu organları yoluyla çevreleri ile girdikleri etkileşim sonucu davranışlarında meydana gelen uzun süreli değişikliklerdir. Kişilerin herhangi bir bilgiyi, beceriyi veya tutumu öğrenebilmesi için onu davranışlarına yansıtması ve benzer durumlarda yeniden kullanması gerekir.

Hedef Kitle: Bir takım bilgi, beceri ve/ya tutum kazanarak belirli bir sorununu gidermeye çalışan kişi veya kişilerdir.

Eğitsel Sorun: Bireylerin bilgi, beceri veya tutumlarındaki yetersizlik sonucu yaşadıkları sorunlardır.

Tasarım: Tasarım, ürün veya çözüm geliştirerek bir sorunu çözmek üzere çeşitli planlar geliştirmek veya fikir üretmek olarak tanımlanabilir.

Öğretim Tasarımı: Öğretim tasarımı, öğretme-öğrenme kuram ve ilkelerinden yola çıkarak; etkili, verimli ve çekici öğrenme yaşantılarının kazanılabilmesi için anlamlı öğrenme etkinlikleri geliştirme süreci olarak tanımlanabilir. Bu tanımda bahsedilen “etkili, verimli ve çekici öğrenme yaşantıları” bizim süreç içinde özellikle dikkat etmemiz gereken noktalardan birisidir. Etkililik kavramı; öğretim programının başta belirlenen öğretim amaçlarındaki yeterlikleri kazandırıp kazandıramaması ile ilgilidir. Verimlilik kavramı, herhangi bir öğretim sürecinde harcanan zaman, emek, para vb. kaynakların karşılığını bulması ile ilgilidir. Çekicilik kavramı ise, öğretim sürecinin hem katılımcılar hem de gerçekleştirenler açısından ne derece katlanılabilir olduğu ile ilgilidir.

Hedef: Hedefler, aslında öğretim programlarının gerçekleştirilme nedenleri olan genel amaç ifadeleridir. Bu ifadelerde öğretim programının hedef kitleye neler kazandıracağı veya neyi gerçekleştireceği çok genel olarak belirtilir.

Öğretim Amaçları: Öğretim amaçları, herhangi bir öğretim programında hedefe götüren yeterlik ifadeleri olarak değerlendirilebilir. Öğretim amaçları; ölçülebilir, gözlenebilir ve yeterliğe dayalı ifadelerden oluşmaktadır. Bu ifadelerde öğrenenlerin; öğrenme süreci sonunda neler biliyor, yapıyor veya hangi davranışı gösteriyor olacakları belirtilir.

Öğretim İçeriği: Öğretim içeriği, amaçlarda belirtilen yeterlikler çerçevesinde hedef kitle ile paylaşılacak olan yazılı, sözlü, görsel ve işitsel her türlü mesaj olarak özetlenebilir. Öğretim içeriği bazı durumlarda eğitsel içerik olarak da isimlendirilebilir.

Ölçme Değerlendirme Ölçütleri: Ölçme değerlendirme ölçütleri, öğretim amaçlarında belirlenen ölçülebilir ve gözlenebilir performansların (yeterliklerin) öğretim süreci sonunda nasıl bir ölçe-değerlendirme stratejisi ve aracı ile ölçülüp değerlendirileceğinin tasarımın başında belirlenmesi ile ilgilidir. Bu ölçütler, belirlenen her bir amaç için düşünülür ve belirlenir.

Öğretim Ortamları: Öğretim ortamları, eğitsel içeriğin öğrenenlere aktarılmasını veya ulaşmasını sağlayan her türlü teknolojiyi ifade eder.

Öğretim Stratejileri: Öğretim stratejileri, öğretim sürecinin nasıl işleyeceğine yönelik alınan kararlardan oluşur. Bu stratejiler sürecin yüz yüze, uzaktan veya karma bir şekilde olup olmayacağının yanında; öğrenenlerin kendi kendilerine, rehber eşliğinde veya yoğun etkileşim olanakları ile öğrenip öğrenmeyecekleri doğrultusundaki kararları içerir.

Öğretim Yöntemleri: Belirlenen öğretim amaçları doğrultusunda eğitsel içerik farklı birçok şekilde öğrenenlerle paylaşılabilir. Bunlar arasında geleneksel yöntemler olduğu gibi çağdaş ve yeni yöntemler de yer alır. En sık kullanılan öğretim yöntemleri arasında; düz anlatım, soru-cevap, tartışma, örnek olay, gösterim, inceleme gezisi, rol oynama ve takım çalışması gibi yöntemler yer alır.

Öğretim Etkinlikleri: Bazı uzmanlar öğretim tasarımı sürecinin aslında anlamlı öğrenme/öğretme etkinlikleri geliştirmek olduğunu ifade ederler. Gerçekten de öğrenmeyi anlamlı ve kalıcı kılan iyi tasarımlanmış öğretim etkinlikleridir.

Farkındalık Oluşturma Eğitim İhtiyaçlarının Analizi

Öğretim tasarımı sürecinin ilk aşaması olan Analiz aşaması, eğitim ihtiyacını (sorununu) belirlediğimiz ve bu ihtiyaca ilişkin farklı veriler topladığımız bir aşamadır. Analiz aşamasında sorunun ne olduğunu ve nereden kaynaklandığını bilmiyorsak, öncelikle bunu belirleriz. Eğer sorun ve kaynağı hakkında bilgi sahibiysek de sorunu daha iyi anlamaya çalışırız. Sonuçta bu sorunları iyi anlarsak, öğretim tasarımı sürecini işe koşup çözüm olarak etkili, verimli ve çekici bir öğretim sağlayabiliriz.

Gereksinimler ve Eğitsel Gereksinimler

Gereksinimler, içinde bulunduğumuz durum ile olmasını istediğimiz durum arasındaki fark olarak tanımlanır. İki durum arasındaki bu fark aslında bir yokluğu, eksikliği ifade eder. Gereksinimler farklı türlerde hayatımıza girebilir. Bunların önde gelenleri aşağıda sıralanmıştır:

• Ölçüte Dayalı Gereksinimler
• Karşılaştırmalı Gereksinimler
• Hissedilen Gereksinimler
• Açıklanmış Gereksinimler
• Geleceğe Dönük Gereksinimler
• Yaşamsal Olay Gereksinimleri

Gereksinim Belirleme Yöntemleri

Aslında gereksinimler belirlenirken temelde yapılan iş veri toplamaktır. İster bilimsel araştırma sürecinde olsun isterse gereksinimlerin belirlenmesi sürecinde, veriler toplanırken benzer yöntem ve araçlardan yararlanılır. Veri toplarken kullanılan yöntemler; belge tarama, anket, görüşme, gözlem, tartışma ve olay incelemesi olarak sıralanabilir.

Eğitim Sorunlarının Belirlenmesi

Gereksinimlerimizin, yani sorunlarımızın farklı türleri olabileceğini önceki sayfalarda öğrendik. Tüm sorunlar eğitim sorunudur diyemeyiz. Gereksinim belirleme yöntemlerini kullanarak belirlediğimiz sorunlardan bazıları eğitim sorunu bazıları da eğitim dışı sorunlar olabilir. Aynı şekilde belirlenen sorunların tümü eğitim sorunu olabilir veya hiçbiri eğitimle ilgili bir sorun olmayabilir. Peki, bu kararı nasıl veriyoruz? Belirlediğimiz sorunların bir eğitim sorunu mu yoksa eğitim dışı bir sorun mu olduğunu belirlemek üzere iki farklı yöntemden yararlanabiliriz. Bunlardan ilki sezgisel yöntem, diğeri de potansiyel, kapasite ve performans karşılaştırma yöntemidir. Şimdi kısaca bu iki yöntemi örneklerle inceleyelim. Eğer sezgisel olarak bir sorunu, kişilerin bilgi, beceri ve tutumlarını değiştirerek veya geliştirerek çözebileceğimizi düşünüyorsak sorunun eğitim sorunu olduğunu düşünebiliriz. Potansiyel, gizil güçlerimizin tamamı olarak tanımlanabilir. Kapasite, bireylerin bir işi yapabilme becerisi veya gücüdür. Performans ise ulaşmak istediğimiz bilgi, beceri veya tutumlardır. Yani sonunda ulaşmak istediğimiz noktadır. Eğer bireylerin kapasiteleri yetersiz olduğundan dolayı performanslarında birtakım yetersizlikler varsa soruna eğitim sorunu diyoruz. Aksi halde, kapasiteleri yeterliyse ve hala performansları yetersizse o zaman sorun eğitim sorunu değil, başka nedenlerden kaynaklanıyor demektir. Sonuç olarak bu yöntemde öncelikle sorunu yaşayan bireylerin potansiyelini belirliyoruz ya da toplam potansiyelin içinden sorunun kaynaklandığı alanı seçiyoruz. Daha sonra belirlediğimiz bu potansiyel alanına performans kazandırmak üzere tasarımladığımız uygun öğretim sürecini işe koşuyoruz.

Kurumsal Olanakların ve Önceliklerin Belirlenmesi

Gereksinimler çözümlendiğinde ve hangi gereksinimlerin öğretim tasarımı, hangilerinin eğitim dışı seçenekler gerektirdiği belirlendikten sonra analiz aşamasında yapılması gereken bir diğer işlem de kurumsal olanakların ve önceliklerin belirlenmesidir. Öğretim tasarımı uzmanları olarak kurumun hangi sorunların çözümüne öncelik vereceğini ve bu çözümlerin sınırlarını kendi başımıza belirlememiz imkânsızdır. Bu durumda, yaptığımız çözümlemelerin sonuçlarını ilgili yöneticiler ve karar vericilere bir rapor şeklinde paylaşarak çözüme yönelik görüşlerini alırız. Burada kurumun öncelikleri ve zaman ve maliyet açısından endişeleri dikkate alınarak en uygun çözüm geliştirilmeye çalışılır.

Hedef Kitle Analizi

Eğitim sorununa ve geliştirilecek öğretim sürecine karar verilmesinin ardından, sorunu yaşayan hedef kitle konusunda da analiz yapılması gerekmektedir. Hedef kitlenin özellikleri genel ve eğitsel olmak üzere iki farklı şekilde incelenebilir. Genel özellikler; öğrenim durumları, yaş, cinsiyet, toplumsal nitelik ve eğitime yönelik beklenti ve tutumları olarak sıralanabilir. Eğitsel özellikler ise; ilgi alanları, motivasyon düzeyleri, yetenekleri ve hazır bulunuşlukları ile öğrenme stratejilerinden oluşan özelliklerdir.

Farkındalık Oluşturma Eğitim Programlarının Tasarımı

Öğretim tasarımı sürecinin ikinci aşaması olan Tasarım aşaması, eğitim sorunun ve hedef kitlenin analizinden sonra artık yavaş yavaş öğretim sürecinde kazandırılacak içeriği, ortamları, yöntem ve stratejileri belirlediğimiz bir aşamadır. Bu aşamada atılacak adımlar; hedefin ve öğretim amaçlarının geliştirilmesi, amaçlara ilişkin değerlendirme ölçütlerinin belirlenmesi, içeriğin belirlenerek düzenlenmesi, öğretim strateji ve yöntemlerinin belirlenmesi ile öğretim ortamlarının belirlenmesi olarak sırlanabilir.