Ünite 8: İşyeri Acil Durum Planları Öğrenme Çıktıları

Giriş

Çalışma hayatını büyük ölçüde etkileyen acil durumlarla mücadele etmek kaçınılmaz görevlerdendir. Acil durumlarla mücadele etmenin yanı sıra hazırlıklı olmak da çok önemli sorumluluklardandır. Olay meydana gelmeden önce alınacak önlemler, eğitimler, tatbikatlar ve planlamalar olay meydana geldikten sonra yapılacaklardan çok daha önemli olabilir.

İşyerinde acil durum planlaması, her işletmede kaza ve afetlerden kaynaklı can ve mal kaybını en aza indirmek için mutlaka yapılmalıdır. Acil durum planlarına sahip bir işyeri can ve mal kayıplarını engelleyebilir veya en aza indirebilir; çalışma koşullarının normale dönmesini kısa sürede sağlayabilir. İşyeri sahibi veya kiracı, işletmeci olsun her bir işyeri acil durum planlaması yapmakla mükelleftir.

İşyerinde Acil Durum Planı ve Zorunluluğu

Acil durumlarda işyerinde nasıl davranılması ve neler yapılması gerektiğini belirten acil durum planlarının hazır olması durumunda işletmeler bu durumdan muhtemelen en az etkilenenler olmuştur. Bu işletmeler ve kuruluşlar elektrik kesintisinden kaynaklanan sorunları ve etkilediği sahaları kolayca kontrol altına alarak acil durum planı çerçevesinde planladıkları faaliyetlerine kesintisiz olarak devam edebilmişlerdir. Acil durumlara karşı organize olamayan kurum ve işyerlerinde ise çalışma hayatının kesintiye uğraması ve bu durumda ciddi ve geri dönüşü olmayan kayıpların yaşanılması kaçınılmaz olmuştur. İşyerlerinde mal ve can kaybına neden olan acil durum ve planının tanımlamasını yapmakta yarar vardır. Mevzuatımızda ve diğer kaynaklarda acil durum planının değişik tanımlamaları mevcuttur. Afet ve Acil Durum Müdahale Yönetim Hizmetleri Yönetmeliğinde ‘‘Acil durum, toplumun tamamının veya belli kesimlerinin normal hayat ve faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan ve acil müdahaleyi gerektiren olayları ve bu olayların oluşturduğu kriz halini ifade etmektedir.’’ şeklindedir. İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik’te ise ‘‘Acil durum planı: İşyerlerinde meydana gelebilecek acil durumlarda yapılacak iş ve işlemler dâhil bilgilerin ve uygulamaya yönelik eylemlerin yer aldığı planı’’ olarak tanımlanmıştır.

İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi, iş sağlığı ve güvenliği faaliyetlerinin işletmelerin politikaları genelinde sistematik bir şekilde ele alınarak sürekli iyileştirme yaklaşımı sağlayan bir araçtır. İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi standardı OHSAS 18001’in TSE tarafından uyumlaştırılan hâli TS 18001’de işyerlerinin acil durumlar hakkında yapması gerekenler, ‘‘Kuruluş, olayların ve acil durumların meydana gelme olasılığını tahmin etmek, bu durumlarda yapılacakları belirlemek ve bunlardan kaynaklanabilecek muhtemel hastalık ve yaralanmaları önlemek veya azaltmak için plan ve prosedürler oluşturmalı ve bunları sürdürmelidir.

Yönetim sistemi Standardına göre, bir işletme aşağıda verilen unsurları acil durum planında dikkate alması gerekmektedir.

• Muhtemel kazaların ve acil durumların tanımlanması,
• Acil durumda yönetimi üstelenecek kişinin belirlenmesi,
• Acil durumda personel tarafından yapılacak işlemlerin ayrıntıları; yükleniciler ve ziyaretçiler gibi sahada olan kuruluş dışı personelin yapacağı işlemler dâhil (örneğin, belirli bir toplanma noktasına gitmek gibi),
• Acil durum esnasında belirli görevi olan personelin sorumlulukları ve yetkileri (yangın görevlisi, nükleer sızıntı/zehirli döküntü uzmanları gibi),
• Tahliye yöntemleri,
• Tehlikeli malzemelerin ve yerlerinin belirlenmesi ve gerekli acil durum işlemi, - Kuruluş dışı acil durum hizmetleriyle koordinasyon,
• Resmi makamlarla iletişim,
• Komşularla ve halkla iletişim,
• Hayati öneme sahip kayıtların ve teçhizatın korunması,
• Acil durum esnasında gerekli bilgilerin (örneğin; tesis yerleşim planları, tehlikeli malzeme verileri, yöntemler, çalışma talimatları ve temas kurulacak telefon numaraları gibi) kullanılabilir durumda olması.

6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun yürürlüğe girmesiyle kanun kapsamındaki bütün işyerleri iş sağlığı ve güvenliği çalışmaları yapmakla yükümlü tutulmuşlardır. Bu kanundan sonra kanunu destekleyici olarak yürürlüğe giren yönetmeliklerden birisi de İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik’tir. Kanunla beraber bu yönetmelik kapsamında her işyerinin acil durum planı hazırlaması ve uygulaması zorunlu hâle getirilmiştir.

Kanuni bir yükümlülüğün yanı sıra işyeri sahibinin veya üst yönetiminin, acil durum planlaması ve yürütülmesi ile bunun işyeri kültürü olarak benimsenmesi için yetki ve destek vermesi en önemli unsurlardandır. İşverenler yapılan bu işlemlerin önemini iyice anlamalı ve çalışanlarda konunun önemine vakıf olarak olası bir tehlike anında paniklemeden ne yapılması gerektiğini bilmelidirler. Bu hususta harcanan zaman, emek ve para kayıp olarak görülmemeli, olaya formalite gözüyle bakılmamalıdır.

Acil Durum Plan Aşamaları

İşyerinde kesinlikle bir acil durum planı olmalıdır. Oluşturulan plan periyodik olarak gözden geçirilmeli ve böylece acil durum adımlarının farkındalığı sağlanmış olmalıdır. Bir işyerinde çalışanlar olarak aşağıdaki sorulara cevap verebiliyor olmamız durumunda acil durum planlaması konusunda mesafe almış durumdayız demektir.

• Acil bir durumda kimi ve nasıl haberdar etmelisiniz?
• Sorumluluk alacak seviyede misiniz?
• Yardım için eğitimli misiniz? Yoksa kazazedelerin yanında mı kalacaksınız?
• Kimin ilkyardım için görevli olduğunu biliyor musunuz?
• Acil durum alanının güvenlik çemberine alınması gerekli mi?
• Acil durumda hiyerarşik görev silsilesini biliyor musunuz?
• Acil durumda herkesin görev tanımından haberdar mısınız?
• Her gün işe başlarken görevinizi ve çalışma esnasında karşılaşabileceğiniz acil durumlara karşı bilinçli misiniz?
• Potansiyel bir acil durum için de zihinsel farkındalık en üst seviyede mi?
• Bir çalışan yaralandığında özellikle hayati tehlike varsa ne yapmanız gerektiğini önceden biliyor musunuz?
• Kimyasal bir sızıntı durumunda, kendinizi, çalışanları ve çalışma ortamını nasıl korumanız gerektiğini biliyor musunuz?

Bu sorulara doğru cevapları verebilmek için gereken önlemleri önceden almak ve uygulamak gerekmektedir. Acil durum planı hazırlarken etki alanına giren işyerleri de dikkate alınarak planlama yapılmalıdır. Acil durum planı hazırlanan işyerinin komşusundaki işyeri ve binalarında yapılan çalışmalar da göz önüne alınmalıdır.

İşyerlerinde acil durum planlarının hangi aşamalar izlenerek yapılması gerektiği İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik’in yedinci maddesinde açıkça belirtilmiştir. Buna göre bir işyerinde acil durum planı hazırlarken öncelikli olarak acil durumlar belirlenmelidir. Acil durumların belirlenmesinden sonra bu durumları önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler alınmalıdır. Görevlendirilecek kişilerin belirlenmesi ve acil durum müdahale ve tahliye yöntemlerinin oluşturulması, acil durum planı hazırlanmasının diğer önemli aşamalarıdır.

Acil durum planının raporlanması, dokümantasyon aşamasında yapılmalı ve tatbikat yapılarak acil durum planının uygulama kabiliyet ve potansiyeli bu aşamada gerçekleştirilmelidir. Acil durum planının yenilenmesi, sürekli takip edilmesi gereken bir planlama aşamasıdır. Acil durum plan raporunun içeriği asgari aşağıdaki başlıklardan oluşur:

• İşyerinin unvanı, adresi ve işverenin adı,
• Hazırlayanların adı, soyadı ve unvanı,
• Hazırlandığı tarih ve geçerlilik tarihi,
• Belirlenen acil durumlar,
• Alınan önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler,
• Acil durum müdahale ve tahliye yöntemleri,
• Acil durumlar için belirlenmiş “güvenli yer”,
• İşyerine en yakın hastane bilgileri (ismi, harita gösterimi vs.)

Acil durum planının sayfaları numaralandırılarak; hazırlayan kişiler tarafından her sayfası paraflanıp, son sayfası imzalanır ve söz konusu plan, acil durumla mücadele edecek ekiplerin kolayca ulaşabileceği şekilde işyerinde saklanır. Acil durum planı kapsamında hazırlanan kroki bina içinde kolayca görülebilecek yerlerde asılı olarak bulundurulur.

İşyerinde, belirlenmiş olan acil durumları etkileyebilecek veya yeni acil durumların ortaya çıkmasına neden olacak değişikliklerin meydana gelmesi halinde acil durum planı tamamen veya kısmen yenilenir.

Acil durumlara müdahale ve hazırlık durumunu iyileştirmek için ilk adım, işyerinin karşılaşacağı acil durum çeşitlerinin belirlemesidir. Acil durumlar aşağıdaki şekillerde karşımıza çıkabilir:

• İnsan kaynaklı olaylar/kazalar,
• Yangın ve patlamalar,
• Tehlikeli madde ve gazların salınımı,
• Depremler, seller ve kötü hava koşulları,
• Bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkması, gıda zehirlenmesi,
• Sabotaj.

Buna bağlı olarak işyerinde meydana gelebilecek acil durumlar, aşağıdaki hususlar dikkate alınarak belirlenmelidir:

• İşyerinde yapılmış/yapılan risk değerlendirmesi sonuçları,
• Yangın, tehlikeli kimyasal maddelerden kaynaklı sıçrama, yayılım ve patlama ihtimali,
• İlk yardım ve tahliye gerektirecek olaylar,
• Doğal ve meteorolojik afetlerin meydana gelme ihtimali,
• Sabotaj, terör ihtimali.

Risk değerlendirmesiyle bir işyerinin olası tehlike ve riskleri belirlenebilir. Mevcut durumun analizi, olası büyük tehlikeler, toplu ölümlere yol açabilecek, acil müdahale ve ilkyardım gerektirecek olayları daha iyi gösterir. Bundan dolayı risk değerlendirmesi, bir işyerinde muhtemel acil durumların belirlenmesinde en önemli kaynaklardan birisidir. Aslında, acil durum planı, risk değerlendirmesinin sonucunda ortaya çıkan bir planlamadır. Olası acil durumlara önceden hazırlıklı olmak, gerçekleşme ihtimalini azaltmak, önlem almak, acil durum etkilerini en aza indirmekle işletmenin acil durumlardan hızlıca çıkarak normal işleyişine dönmesini sağlayacaktır.

Bir işyerinde kimyasallar ve bunun gibi malzemelerden kaynaklı patlamalar ve yangınlar, acil durum planlamasında dikkat edilecek unsurlardan bazılarıdır. İşyerlerinde patlama ve yangın gibi acil durumların belirlenmesi amacıyla aşağıda verilen kontrol listesi hazırlanması acil durum planı için yararlı olacaktır:

• İşyerindeki yanıcı, alev alıcı, parlayıcı, patlayıcı kimyasal maddeler ve bunların depolanması,
• Varsa kaynak ve kesme faaliyetleri,
• Tesiste ürünlerin bulunduğu alan, araç yükleme/boşaltma sahası,
• Potansiyel bir alev kaynağı teşkil edebilecek yüksek sıcaklıklar oluşturan alet, makine/ teçhizatlar,
• Sigara içilmesi için ayrılmış özel alanlar,
• Tesiste kullanılan tüm cihazların standartlara uygunluğu,
• Tehlikeli kimyasal maddelerin ve atıkların uygun şekilde işlenmesi, kullanılması, taşınması ve depolanması,
• Acil durum planı hazırlanan işyerinin çevresindeki işyeri ve binalardaki faaliyetler,
• Tehlikeli patlayıcı atmosfer şartlarının ortaya çıkma ve alevlenme ihtimali.

İşyerinde yapılan tehlikelerin belirlenmesi ve risk değerlendirmesi yapılarak ilkyardım gerektirecek muhtemel olaylar tespit edilmelidir. Bunlar;

• Kayma, takılma, düşme,
• Yanıklar,
• Elektrik çarpmaları,
• Uzuv yaralanmaları/kopmaları gibidir.

İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik’e göre de hazırlanacak acil durum planının aşamalarından birisi de ‘önleyici ve sınırlandırıcı tedbirlerin belirlenmesi’ başlığı altında dokuzuncu maddede ‘‘İşveren, belirlediği mümkün ve muhtemel acil durumların oluşturabileceği zararları önlemek ve daha büyük etkilerini sınırlandırmak üzere gerekli tedbirleri alır.’’ ifadesi yer almaktadır.

Ayrıca, aynı maddenin üçüncü fıkrasında; ‘‘Alınacak tedbirler, risklerden korunma ilkelerine uygun olur ve toplu korumayı esas alır.’’ denilmektedir. Mevzuatın bu açık hükmü, işyeri için acil durum planının ilk aşamasında tespit edilen her acil durum için önleyici ve sınırlandırıcı tedbirlerin belirlenmesini gerekli kılmaktadır. Acil durum çerçevesinde ele alındığında “önleyici tedbir”, herhangi bir acil durum meydana gelmeden alınan önlemleri ve yapılan çalışmaları ifade eder. Sınırlandırıcı tedbirlerin belirlenmesi ise acil durumun oluşmasının engellenemediği durumlarda bu acil durumun etkilerini sınırlandırıcı tedbirlerin alınması anlamına gelir. Önleyici tedbirler, tehlikeleri kaynağında yok ederek riskleri ortadan kaldırmak iken sınırlandırıcı tedbirler mühendislik çözümleri gibi yöntemlerle acil durumun kontrol altına alınması ve etkilerinin en aza indirilmesidir.

Acil Durum Müdahale ve Tahliye Yöntemleri

İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik Onuncu Maddeye göre işveren acil durumların meydana gelmesi halinde uyarı verme, arama, kurtarma, tahliye, haberleşme, ilk yardım ve yangınla mücadele gibi uygulanması gereken acil durum müdahale yöntemlerini belirler ve yazılı hale getirir. Yönetmelikte de belirtildiği gibi işyerinde acil durumlar ortaya çıktığında yapılması gerekenlerin önceden planlanması açısından acil durum müdahale yöntemlerinin oluşturulması gereklidir. Bu yöntemler talimatlar, yönergeler şeklinde acil durum planlarında yer alır. Acil durumlarla ilgili işyeri çalışanlarının eğitim ve tatbikatlarında bu belgeler özellikle kullanılır. Her bir acil durum için oluşturulan bu yöntemler süreç akış şemaları şeklinde veya talimat, ilan ve broşürler halinde işyerlerinde rahatlıkla görünebilecek yerlerde ilan edilirler.

Acil Durum Karşısında Çalışanlar Tarafından Genel Olarak Yapılması Gerekenler; Sakin olun ne olduğunu anlamaya çalışın, Acil durumun tipini anladıktan sonra bulunduğunuz ortamda size zarar vermesi muhtemel materyalden uzak durmaya çalışın, Planlı ya da sizce en emniyetli kaçış yönünü seçmeye çalışın, Seçtiğiniz yönün en emniyetlisi olduğunu tekrar irdeleyin, Unutmayın kaçmak her zaman en iyi çözüm değildir, Kalmaya ya da kaçmaya hangisine karar verdiyseniz kafanızı ve yüzünüzü mutlaka emniyete alın, Ortamda duman veya gaz varsa solumamaya çalışın, ortamı terk edin, Bulunduğunuz yeri terk ederken acil durum planında belirtilen önlemleri alıp o yerin güvenliğini sağlayarak terk edin.

Yangın İçin Acil Durum Müdahale Yönteminde; yangın ihbar düğmesine basılmalı, 112 den yangının cinsi, doğru adres itfaiyeye bildirilmelidir. İtfaiye gelinceye kadar, mümkünse yangın söndürülmeye çalışılmalıdır. Kapalı alandaki yangınların yayılmasını önlemek için kapı ve pencereler kapatılarak havayla teması kesilmelidir. Binadan çıkış mümkün değilse, dolap gibi kapalı yerlere saklanılmamalı, pencereden dışarıdakilerle iletişim kurulmaya çalışılmalıdır. Dumandan boğulmamak için yardım gelene kadar eğilerek ve sürünerek hareket edilmeli, ağız ve burun ıslak bez ya da mendille kapatılarak nefes alınmalıdır. Duman ve yanık kokusu diğer kısımlardan geliyorsa kapılar açılmamalı, kapıya dokunulmamalıdır. Kıyafetiniz alev almışsa, koşmadan yere yatarak yuvarlanılmalıdır. Battaniye türü örtüler alınarak alevlerin havayla irtibatını kesip yangın boğulmaya çalışılmalıdır. Eğer vücudumuzda yanık varsa hemen soğuk suya tutulmalıdır. Acil çıkıştan çıkarak güvenli yere gidilmelidir. Burada yapılacak sayıma dâhil olunmalıdır.

Patlama İçin Acil Durum Müdahale Yönteminde; Yangın ihbar düğmesine basılmalıdır. İtfaiye ve diğer acil durum servisleri aranarak bilgi verilmelidir. İlkyardım ekibi, yaralılara ilk müdahaleyi yapmalıdır. Acil durum ekiplerinden belirlenen personel, işletmenin doğalgazını, elektriğini kesmelidir. Patlayıcı kimyasalların tehlike teşkil edip etmediğini kontrol etmelidir. Yangınla mücadele ekibi, patlamadan sonra yangın çıkmasını veya büyümesini önlemek için önleme, söndürme işlemlerine başlamalıdır. Arama kurtarma ve tahliye ekibi, çalışanların patlamanın olduğu bölgeden ve tüm işyerinden tahliye edilmesini ve güvenli yere ulaşmalarını sağlamalıdır. Acil çıkıştan çıkarak güvenli yere gidilmeli ve sayım yapılmalıdır. Yaralı olmayanlara güvenli yer konusunda yardımcı olduktan sonra yaralıların arama ve kurtarma işlemlerine alınan eğitim çerçevesinde başlanmalıdır. Patlamayla ilgili görevlilere bilgi verilmelidir.

Sel İçin Acil Durum Müdahale Yönteminde; Alarm düğmesine basılmalıdır. Vanalar kontrol edilip su borularında kaçak olup olmadığı kontrol edilmelidir. İtfaiyeye haber verilmelidir. Sel sularının işletmeye girme ihtimali var ise açık pencere ve kapılar kapatılmalıdır. Taşınabilir değerli eşya ve ekipmanlardan olanlar güvenli yere nakledilmelidir. Doğalgaz ve elektrik tesisatı kapatılmalıdır. İşyeri binası bariyerlerle su baskınına karşı korunmalıdır. Mümkünse suyun kanalizasyona doğru yönlendirilmesi sağlanmalıdır. Sel için belirlenmiş güvenli toplanma alanına arama kurtarma ve tahliye ekiplerinin rehberliğinde gidilmeli ve burada sayıma katılım sağlanmalıdır. Yapılan birçok araştırmada erken tahliye, yüksek riskli alanlar dışında bir sığınak belirleme, haberleşme sistemi belirlemek ve uygulamak, tahliyeye hazırlıklı olmak için tatbikatlar yapmanın gerekliliği belirtilmiştir. İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik’in onuncu maddesinde “İşveren, işyerinde acil durumların meydana gelmesi halinde çalışanların bu durumun olumsuz etkilerinden korunması için bulundukları yerden güvenli bir yere gidebilmeleri amacıyla izlenebilecek uygun tahliye düzenlemelerini acil durum planında belirtir ve çalışanlara önceden gerekli talimatları verir.” İfadesi bulunmaktadır. Bu ifadeden hareketle herhangi bir acil durum olduğunda işyerinde bulunan herkese (çalışanlar, ziyaretçiler ve benzeri) işyerinden çabuk tahliyeyi sağlayacak yön gösterecek çalışmalar yapılması gerekir.

Tahliye planında görevli acil durum ekiplerinin irtibat bilgileri ile acil servis hizmetlerinin numaraları da belirtilebilir. Kat planı acil durum tahliye planında; sarı ile işaretlenmiş kısımları normal çıkışları, yeşil oklarla işaretli kısımlar acil çıkış kapılarına giden yolları, acil durum ve söndürme ekipmanlarının kat yerleşiminde nerelerde olduğu bilgileri görsellerde yer almaktadır. İlave olarak acil toplanma alanı, güvenli yer, bilgisi de tahliye planına eklenebilir.

Acil toplanma alanı, acil durumların olumsuz sonuçlarından çalışanların etkilenmeyeceği mesafede belirlenmiş yeri ifade eder. Güvenli yer konusunda dikkat edilmesi gereken hususlar: Tehlike ve risklerden etkilenilmeyecek uzaklıkta olmalı, Tahliye olan personelin görebileceği şekilde bir levha ile işaretlenmeli, İşletme personelinin tümünün tahliye olduktan sonra izdihama mahal vermeyecek büyüklükte ve genişlikte olmalı, Acil durum planında güvenli yer, işletmeden güvenli yere gidişi gösteren krokiyle desteklenmeli, Acil durum planında yer verilen bu bilgiler tahliye planına da eklenmeli, şeklinde sıralanabilir.

Acil Durumlarla Mücadele

İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik kapsamına giren işyerleri acil durumlara müdahale ve acil durumlarla mücadele için üç ekip görevlendirmelidir. Bunlar; Yangınla mücadele, Arama kurtarma ve tahliye, İlkyardım ekipleridir. İşletmenin bulunduğu NACE kodundaki tehlike sınıfı ve çalışan sayısına göre ekiplerde görevlendirecek kişi sayısı farklılık gösterecektir. 29 Temmuz 2015’te yayımlanan İlkyardım Yönetmeliği’nde ise: Az tehlikeli işyerlerinde, her 20 çalışana kadar 1 ilkyardımcı, Tehlikeli işyerlerinde, her 15 çalışana kadar 1 ilkyardımcı, Çok tehlikeli işyerlerinde, her 10 çalışana kadar 1 ilkyardımcı bulundurulması, zorunluluğu ifadesi yer almaktadır.

Tüm çalışanlar acil durum planları ile arama, kurtarma ve tahliye, yangınla mücadele, ilkyardım konularında görevlendirilen kişiler hakkında bilgilendirilir ve bu konuda eğitim almaları sağlanır. İlkyardım görevlilerinin “Temel İlkyardım Eğitimi” sertifikasını profesyonel ilkyardım eğitimiyle alması ve bunun sonucunda işyerinde görevlendirilmesi gerekmektedir. Yangınla mücadele ile arama, kurtarma ve tahliye ekiplerinin eğitimleri dışarıdan servis sağlayıcılar tarafından aldırılabilir veya işyeri iş güvenliği uzmanı tarafından verilebilir. İş güvenliği uzmanı tarafından bu eğitimler verildiği takdirde işveren ve iş güvenliği uzmanı tarafından belgelendirilmelidir. Acil durumlara hazırlık için işyerleri, belirledikleri acil durumlar için yılda en az bir defa (madenlerde en az 6 ayda bir) tatbikat yapmalıdır. Tatbikatla ilgili, tatbikatın öncesinde ve sonrasında yapılan çalışmalarla acil durumlara hazırlık açısından var olan eksiklikler giderilerek düzeltici önleyici faaliyetler gerçekleştirilir.