Ünite 8: İşyeri Acil Durum Planları

Giriş

Çalışma hayatınıbüyük ölçüde etkileyen acil durumlarla mücadeleetmek kaçınılmaz görevlerdendir. Acil durumlarlamücadele etmenin yanı sıra hazırlıklı olmak daçok önemli sorumluluklardandır. Olay meydanagelmeden önce alınacak önlemler, eğitimler, tatbikatlarve planlamalar olay meydana geldikten sonrayapılacaklardan çok daha önemli olabilir.

İşyerinde acil durum planlaması, her işletmedekaza ve afetlerden kaynaklı can ve mal kaybınıen aza indirmek için mutlaka yapılmalıdır. Acildurum planlarına sahip bir işyeri can ve mal kayıplarınıengelleyebilir veya en aza indirebilir; çalışmakoşullarının normale dönmesini kısa süredesağlayabilir. İşyeri sahibi veya kiracı, işletmeci olsun her birişyeri acil durum planlaması yapmakla mükelleftir.

İşyerinde Acil Durum Planı ve Zorunluluğu

Acil durumlarda işyerinde nasıl davranılmasıve neler yapılması gerektiğini belirten acil durumplanlarının hazır olması durumunda işletmeler budurumdan muhtemelen en az etkilenenler olmuştur.Bu işletmeler ve kuruluşlar elektrik kesintisindenkaynaklanan sorunları ve etkilediği sahalarıkolayca kontrol altına alarak acil durum planı çerçevesinde planladıkları faaliyetlerine kesintisiz olarakdevam edebilmişlerdir. Acil durumlara karşı organizeolamayan kurum ve işyerlerinde ise çalışma hayatının kesintiye uğraması ve bu durumda ciddi ve geri dönüşü olmayan kayıpların yaşanılması kaçınılmaz olmuştur. İşyerlerinde mal ve cankaybına neden olan acil durum ve planının tanımlamasınıyapmakta yarar vardır. Mevzuatımızda vediğer kaynaklarda acil durum planının değişik tanımlamalarımevcuttur. Afet ve Acil Durum Müdahale Yönetim HizmetleriYönetmeliğinde ‘‘Acil durum, toplumuntamamının veya belli kesimlerinin normal hayat vefaaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan ve acilmüdahaleyi gerektiren olayları ve bu olayların oluşturduğukriz halini ifade etmektedir.’’ şeklindedir. İşyerlerinde Acil Durumlar HakkındaYönetmelik’te ise ‘‘Acil durum planı: İşyerlerindemeydana gelebilecek acil durumlarda yapılacak iş veişlemler dâhil bilgilerin ve uygulamaya yönelik eylemlerinyer aldığı planı’’ olarak tanımlanmıştır.

İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi, iş sağlığıve güvenliği faaliyetlerinin işletmelerin politikalarıgenelinde sistematik bir şekilde ele alınaraksürekli iyileştirme yaklaşımı sağlayan bir araçtır. İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemistandardı OHSAS 18001’in TSE tarafındanuyumlaştırılan hâli TS 18001’de işyerlerinin acildurumlar hakkında yapması gerekenler, ‘‘Kuruluş,olayların ve acil durumların meydana gelme olasılığınıtahmin etmek, bu durumlarda yapılacaklarıbelirlemek ve bunlardan kaynaklanabilecek muhtemelhastalık ve yaralanmaları önlemek veya azaltmakiçin plan ve prosedürler oluşturmalı ve bunlarısürdürmelidir.

Yönetim sistemi Standardına göre,bir işletme aşağıda verilen unsurları acil durum planındadikkate alması gerekmektedir.Muhtemel kazaların ve acil durumların tanımlanması,

• Acil durumda yönetimi üstelenecek kişininbelirlenmesi,• Acil durumda personel tarafından yapılacakişlemlerin ayrıntıları; yükleniciler veziyaretçiler gibi sahada olan kuruluş dışıpersonelin yapacağı işlemler dâhil (örneğin,belirli bir toplanma noktasına gitmek gibi),• Acil durum esnasında belirli görevi olanpersonelin sorumlulukları ve yetkileri (yangıngörevlisi, nükleer sızıntı/zehirli döküntüuzmanları gibi),• Tahliye yöntemleri,• Tehlikeli malzemelerin ve yerlerinin belirlenmesive gerekli acil durum işlemi, - Kuruluşdışı acil durum hizmetleriyle koordinasyon,• Resmi makamlarla iletişim,• Komşularla ve halkla iletişim,• Hayati öneme sahip kayıtların ve teçhizatınkorunması,• Acil durum esnasında gerekli bilgilerin (örneğin;tesis yerleşim planları, tehlikeli malzemeverileri, yöntemler, çalışma talimatlarıve temas kurulacak telefon numaraları gibi)kullanılabilir durumda olması.

6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nunyürürlüğe girmesiyle kanun kapsamındaki bütünişyerleri iş sağlığı ve güvenliği çalışmaları yapmaklayükümlü tutulmuşlardır. Bu kanundan sonra kanunudestekleyici olarak yürürlüğe giren yönetmeliklerdenbirisi de İşyerlerinde Acil Durumlar HakkındaYönetmelik’tir. Kanunla beraber bu yönetmelikkapsamında her işyerinin acil durum planı hazırlamasıve uygulaması zorunlu hâle getirilmiştir.

Kanuni bir yükümlülüğün yanı sıra işyeri sahibinin veya üst yönetiminin, acil durum planlamasıve yürütülmesi ile bunun işyeri kültürü olarak benimsenmesiiçin yetki ve destek vermesi en önemliunsurlardandır. İşverenler yapılan bu işlemlerin önemini iyiceanlamalı ve çalışanlarda konunun önemine vakıfolarak olası bir tehlike anında paniklemeden neyapılması gerektiğini bilmelidirler. Bu hususta harcananzaman, emek ve para kayıp olarak görülmemeli,olaya formalite gözüyle bakılmamalıdır.

Acil Durum Plan Aşamaları

İşyerindekesinlikle bir acil durum planı olmalıdır.

Oluşturulan plan periyodik olarak gözden geçirilmeli ve böylece acil durum adımlarının farkındalığısağlanmış olmalıdır.Bir işyerinde çalışanlar olarak aşağıdaki sorularacevap verebiliyor olmamız durumunda acil durumplanlaması konusunda mesafe almış durumdayızdemektir.

•Acil bir durumda kimi ve nasıl haberdar etmelisiniz?

•Sorumluluk alacak seviyede misiniz?

•Yardım için eğitimli misiniz? Yoksa kazazedelerin yanında mı kalacaksınız?

•Kimin ilkyardım için görevli olduğunu biliyormusunuz?

•Acil durum alanının güvenlik çemberine alınması gerekli mi?

•Acil durumda hiyerarşik görev silsilesini biliyormusunuz?

•Acil durumda herkesin görev tanımından haberdar mısınız?

•Her gün işe başlarken görevinizi ve çalışmaesnasında karşılaşabileceğiniz acil durumlarakarşı bilinçli misiniz?

•Potansiyel bir acil durum için de zihinselfarkındalık en üst seviyede mi?

•Bir çalışan yaralandığında özellikle hayati tehlike varsa ne yapmanız gerektiğini öncedenbiliyor musunuz?

•Kimyasal bir sızıntı durumunda, kendinizi, çalışanları ve çalışma ortamını nasıl korumanızgerektiğini biliyor musunuz?

Bu sorulara doğru cevapları verebilmek için gereken önlemleri önceden almak ve uygulamak gerekmektedir. Acil durum planı hazırlarken etki alanına giren işyerleri de dikkate alınarak planlama yapılmalıdır. Acil durum planı hazırlanan işyerinin komşusundaki işyeri ve binalarında yapılan çalışmalar da göz önüne alınmalıdır.

İşyerlerinde acil durum planlarının hangi aşamalar izlenerek yapılması gerektiği İşyerlerindeAcil Durumlar Hakkında Yönetmelik’in yedincimaddesinde açıkça belirtilmiştir. Buna göre bir işyerindeacil durum planı hazırlarken öncelikli olarakacil durumlar belirlenmelidir. Acil durumlarınbelirlenmesinden sonra bu durumları önleyici vesınırlandırıcı tedbirler alınmalıdır. Görevlendirilecekkişilerin belirlenmesi ve acil durum müdahaleve tahliye yöntemlerinin oluşturulması, acil durumplanı hazırlanmasının diğer önemli aşamalarıdır.

Acil durum planının raporlanması, dokümantasyon aşamasında yapılmalı ve tatbikat yapılarak acildurum planının uygulama kabiliyet ve potansiyelibu aşamada gerçekleştirilmelidir. Acil durum planınınyenilenmesi, sürekli takip edilmesi gerekenbir planlama aşamasıdır.Acil durum plan raporunun içeriği asgari aşağıdakibaşlıklardan oluşur:

•İşyerinin unvanı, adresi ve işverenin adı,

•Hazırlayanların adı, soyadı ve unvanı,

•Hazırlandığı tarih ve geçerlilik tarihi,

•Belirlenen acil durumlar,

•Alınan önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler,

•Acil durum müdahale ve tahliye yöntemleri,

•Acil durumlar için belirlenmiş “güvenli yer”,

• İşyerine en yakın hastane bilgileri (ismi, haritagösterimi vs.),Acil durum planının sayfaları numaralandırılarak;hazırlayan kişiler tarafından her sayfası paraflanıp,son sayfası imzalanır ve söz konusu plan, acildurumla mücadele edecek ekiplerin kolayca ulaşabileceğişekilde işyerinde saklanır. Acil durum planıkapsamında hazırlanan kroki bina içinde kolaycagörülebilecek yerlerde asılı olarak bulundurulur.

İşyerinde, belirlenmiş olan acil durumları etkileyebilecekveya yeni acil durumların ortaya çıkmasınaneden olacak değişikliklerin meydana gelmesihalinde acil durum planı tamamen veya kısmenyenilenir.

Acil durumlara müdahale ve hazırlık durumunu iyileştirmek için ilk adım, işyerinin karşılaşacağıacil durum çeşitlerinin belirlemesidir. Acil durumlaraşağıdaki şekillerde karşımıza çıkabilir:

•İnsan kaynaklı olaylar/kazalar,

•Yangın ve patlamalar,

•Tehlikeli madde ve gazların salınımı,

•Depremler, seller ve kötü hava koşulları,

•Bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkması, gıda zehirlenmesi,

•Sabotaj.

Buna bağlı olarak işyerinde meydana gelebilecekacil durumlar, aşağıdaki hususlar dikkate alınarakbelirlenmelidir:a. İşyerinde yapılmış/yapılan risk değerlendirmesisonuçları,b. Yangın, tehlikeli kimyasal maddelerden kaynaklısıçrama, yayılım ve patlama ihtimali,c. İlk yardım ve tahliye gerektirecek olaylar,d. Doğal ve meteorolojik afetlerin meydanagelme ihtimali,e. Sabotaj, terör ihtimali.Risk değerlendirmesiyle bir işyerinin olası tehlikeve riskleri belirlenebilir. Mevcut durumunanalizi, olası büyük tehlikeler, toplu ölümlere yolaçabilecek, acil müdahale ve ilkyardım gerektirecekolayları daha iyi gösterir. Bundan dolayı riskdeğerlendirmesi, bir işyerinde muhtemel acil durumlarınbelirlenmesinde en önemli kaynaklardanbirisidir. Aslında, acil durum planı, risk değerlendirmesininsonucunda ortaya çıkan bir planlamadır.Olası acil durumlara önceden hazırlıklı olmak,gerçekleşme ihtimalini azaltmak, önlem almak, acildurum etkilerini en aza indirmekle işletmenin acildurumlardan hızlıca çıkarak normal işleyişine dönmesinisağlayacaktır.

Bir işyerinde kimyasallar ve bunun gibi malzemelerden kaynaklı patlamalar ve yangınlar, acil durumplanlamasında dikkat edilecek unsurlardan bazılarıdır. İşyerlerinde patlama veyangın gibi acil durumların belirlenmesi amacıyla aşağıda verilen kontrol listesi hazırlanması acil durumplanı için yararlı olacaktır:

·İşyerindeki yanıcı, alev alıcı, parlayıcı, patlayıcı kimyasal maddeler ve bunların depolanması,

·Varsa kaynak ve kesme faaliyetleri,

·Tesiste ürünlerin bulunduğu alan, araç yükleme/boşaltma sahası,

·Potansiyel bir alev kaynağı teşkil edebilecek yüksek sıcaklıklar oluşturan alet, makine/ teçhizatlar,

·Sigara içilmesi için ayrılmış özel alanlar,

·Tesiste kullanılan tüm cihazların standartlara uygunluğu,

·Tehlikeli kimyasal maddelerin ve atıkların uygun şekilde işlenmesi, kullanılması, taşınması ve depolanması,

·Acil durum planı hazırlanan işyerinin çevresindeki işyeri ve binalardaki faaliyetler,

·Tehlikeli patlayıcı atmosfer şartlarının ortaya çıkma ve alevlenme ihtimali.

·İşyerinde yapılan tehlikelerin belirlenmesi ve risk değerlendirmesiyapılarak ilkyardım gerektirecek muhtemel olaylar tespit edilmelidir. Bunlar;

·Kayma, takılma, düşme,

·Yanıklar,

·Elektrik çarpmaları,

·Uzuv yaralanmaları/kopmaları gibidir.

İşyerlerinde Acil Durumlar HakkındaYönetmelik’e göre de hazırlanacak acil durum planının aşamalarından birisi de ‘önleyici ve sınırlandırıcıtedbirlerin belirlenmesi’ başlığı altında dokuzuncumaddede ‘‘İşveren, belirlediği mümkün vemuhtemel acil durumların oluşturabileceği zararları önlemek ve daha büyük etkilerini sınırlandırmaküzere gerekli tedbirleri alır.’’ ifadesi yer almaktadır.

Ayrıca, aynı maddenin üçüncü fıkrasında; ‘‘Alınacak tedbirler, risklerden korunma ilkelerine uygunolur ve toplu korumayı esas alır.’’ denilmektedir.Mevzuatın bu açık hükmü, işyeri için acil durumplanının ilk aşamasında tespit edilen her acil durumiçin önleyici ve sınırlandırıcı tedbirlerin belirlenmesinigerekli kılmaktadır. Acil durumçerçevesinde ele alındığında “önleyici tedbir”, herhangibir acil durum meydana gelmeden alınanönlemleri ve yapılan çalışmaları ifade eder. Sınırlandırıcıtedbirlerin belirlenmesi ise acil durumunoluşmasının engellenemediği durumlarda bu acildurumun etkilerini sınırlandırıcı tedbirlerin alınmasıanlamına gelir. Önleyici tedbirler, tehlikelerikaynağında yok ederek riskleri ortadan kaldırmakiken sınırlandırıcı tedbirler mühendislik çözümlerigibi yöntemlerle acil durumun kontrol altına alınmasıve etkilerinin en aza indirilmesidir.

Acil Durum Müdahale ve Tahliye Yöntemleri

İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik Onuncu Maddeye göre işveren acil durumların meydanagelmesi halinde uyarı verme, arama, kurtarma, tahliye, haberleşme, ilk yardım ve yangınla mücadelegibi uygulanması gereken acil durum müdahale yöntemlerini belirler ve yazılı hale getirir. Yönetmelikte de belirtildiği gibi işyerinde acil durumlar ortaya çıktığında yapılması gerekenlerin öncedenplanlanması açısından acil durum müdahale yöntemlerinin oluşturulması gereklidir. Bu yöntemlertalimatlar, yönergeler şeklinde acil durum planlarında yer alır. Acil durumlarla ilgili işyeri çalışanlarınıneğitim ve tatbikatlarında bu belgeler özellikle kullanılır. Her bir acil durum için oluşturulan bu yöntemlersüreç akış şemaları şeklinde veya talimat, ilan ve broşürler halinde işyerlerinderahatlıkla görünebilecek yerlerde ilan edilirler.

Acil Durum Karşısında ÇalışanlarTarafından Genel Olarak Yapılması Gerekenler;Sakin olun ne olduğunu anlamaya çalışın,Acil durumun tipini anladıktan sonra bulunduğunuzortamda size zarar vermesi muhtemelmateryalden uzak durmaya çalışın,Planlı ya da sizce en emniyetli kaçış yönünüseçmeye çalışın,Seçtiğiniz yönün en emniyetlisi olduğunutekrar irdeleyin,Unutmayın kaçmak her zaman en iyi çözüm değildir,Kalmaya ya da kaçmaya hangisine karar verdiysenizkafanızı ve yüzünüzü mutlaka emniyetealın,Ortamda duman veya gaz varsa solumamayaçalışın, ortamı terk edin, Bulunduğunuz yeri terk ederken acil durumplanında belirtilen önlemleri alıp o yerin güvenliğinisağlayarak terk edin.

Yangın İçin Acil Durum MüdahaleYönteminde;yangın ihbar düğmesine basılmalı, 112 den yangının cinsi, doğru adres itfaiyeye bildirilmelidir. İtfaiye gelinceye kadar, mümkünse yangın söndürülmeye çalışılmalıdır. Kapalı alandaki yangınların yayılmasını önlemek için kapı ve pencereler kapatılarak havayla teması kesilmelidir. Binadan çıkış mümkün değilse, dolap gibi kapalı yerlere saklanılmamalı, pencereden dışarıdakilerle iletişim kurulmaya çalışılmalıdır. Dumandan boğulmamak için yardım gelene kadar eğilerek ve sürünerek hareket edilmeli, ağız ve burun ıslak bez ya da mendille kapatılarak nefes alınmalıdır. Duman ve yanık kokusu diğer kısımlardan geliyorsa kapılar açılmamalı, kapıya dokunulmamalıdır. Kıyafetiniz alev almışsa, koşmadan yere yatarak yuvarlanılmalıdır. Battaniye türü örtüler alınarak alevlerin havayla irtibatını kesip yangın boğulmaya çalışılmalıdır. Eğer vücudumuzda yanık varsa hemen soğuk suya tutulmalıdır. Acil çıkıştan çıkarak güvenli yere gidilmelidir. Burada yapılacak sayıma dâhil olunmalıdır.

Patlama İçin Acil Durum MüdahaleYönteminde; Yangın ihbar düğmesine basılmalıdır. İtfaiye ve diğer acil durum servisleri aranarak bilgi verilmelidir. İlkyardım ekibi, yaralılara ilk müdahaleyi yapmalıdır. Acil durum ekiplerinden belirlenen personel, işletmenin doğalgazını, elektriğini kesmelidir. Patlayıcı kimyasalların tehlike teşkil edip etmediğini kontrol etmelidir. Yangınla mücadele ekibi, patlamadan sonra yangın çıkmasını veya büyümesini önlemek için önleme, söndürme işlemlerine başlamalıdır. Arama kurtarma ve tahliye ekibi, çalışanların patlamanın olduğu bölgeden ve tüm işyerinden tahliye edilmesini ve güvenli yere ulaşmalarını sağlamalıdır. Acil çıkıştan çıkarak güvenli yere gidilmeli ve sayım yapılmalıdır. Yaralı olmayanlara güvenli yer konusunda yardımcı olduktan sonra yaralıların arama ve kurtarma işlemlerine alınan eğitim çerçevesinde başlanmalıdır. Patlamayla ilgili görevlilere bilgi verilmelidir.

Sel İçin Acil Durum Müdahale Yönteminde; Alarm düğmesine basılmalıdır.Vanalar kontrol edilip su borularında kaçak olup olmadığı kontrol edilmelidir.İtfaiyeye haber verilmelidir. Sel sularının işletmeye girme ihtimali var ise açık pencere ve kapılar kapatılmalıdır. Taşınabilir değerli eşya ve ekipmanlardan olanlar güvenli yere nakledilmelidir. Doğalgaz ve elektrik tesisatı kapatılmalıdır. İşyeri binası bariyerlerle su baskınına karşı korunmalıdır. Mümkünse suyun kanalizasyona doğru yönlendirilmesi sağlanmalıdır. Sel için belirlenmiş güvenli toplanma alanına arama kurtarma ve tahliye ekiplerinin rehberliğinde gidilmeli ve burada sayıma katılım sağlanmalıdır.Yapılan birçok araştırmada erken tahliye, yüksekriskli alanlar dışında bir sığınak belirleme,haberleşme sistemi belirlemek ve uygulamak, tahliyeyehazırlıklı olmak için tatbikatlar yapmanıngerekliliği belirtilmiştir. İşyerlerinde Acil Durumlar HakkındaYönetmelik’in onuncu maddesinde “İşveren, işyerindeacil durumların meydana gelmesi halindeçalışanların bu durumun olumsuz etkilerinden korunmasıiçin bulundukları yerden güvenli bir yeregidebilmeleri amacıyla izlenebilecek uygun tahliyedüzenlemelerini acil durum planında belirtir ve çalışanlaraönceden gerekli talimatları verir.” İfadesibulunmaktadır. Bu ifadeden hareketle herhangi biracil durum olduğunda işyerinde bulunan herkese(çalışanlar, ziyaretçiler ve benzeri) işyerinden çabuktahliyeyi sağlayacak yön gösterecek çalışmalaryapılması gerekir.

Tahliye planında görevli acil durum ekiplerinin irtibat bilgileri ile acil servis hizmetlerinin numaralarıda belirtilebilir. Kat planı acil durum tahliye planında; sarı ile işaretlenmiş kısımları normal çıkışları, yeşiloklarla işaretli kısımlar acil çıkış kapılarına giden yolları, acil durum ve söndürme ekipmanlarının katyerleşiminde nerelerde olduğu bilgileri görsellerde yer almaktadır. İlave olarak acil toplanma alanı, güvenliyer, bilgisi de tahliye planına eklenebilir.

Acil toplanma alanı, acil durumların olumsuz sonuçlarından çalışanların etkilenmeyeceği mesafedebelirlenmiş yeri ifade eder. Güvenli yer konusunda dikkat edilmesi gereken hususlar: Tehlike ve risklerden etkilenilmeyecek uzaklıkta olmalı,Tahliye olan personelin görebileceği şekilde bir levha ile işaretlenmeli,İşletme personelinin tümünün tahliye olduktan sonra izdihama mahalvermeyecek büyüklükte ve genişlikte olmalı,Acil durum planında güvenli yer, işletmeden güvenli yere gidişi gösterenkrokiyle desteklenmeli,Acil durum planında yer verilen bu bilgiler tahliye planına da eklenmeli,şeklinde sıralanabilir.

Acil Durumlarla Mücadele

İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik kapsamına giren işyerleri acil durumlara müdahaleve acil durumlarla mücadele için üç ekip görevlendirmelidir. Bunlar; Yangınla mücadele, Arama kurtarma ve tahliye, İlkyardım ekipleridir. İşletmenin bulunduğu NACE kodundaki tehlike sınıfı ve çalışan sayısına göre ekiplerde görevlendirecek kişi sayısı farklılık gösterecektir. 29 Temmuz 2015’te yayımlanan İlkyardım Yönetmeliği’nde ise: Az tehlikeli işyerlerinde, her 20 çalışana kadar 1 ilkyardımcı, Tehlikeli işyerlerinde, her 15 çalışana kadar 1 ilkyardımcı, Çok tehlikeli işyerlerinde, her 10 çalışana kadar 1 ilkyardımcı bulundurulması, zorunluluğu ifadesi yer almaktadır.

Tüm çalışanlar acil durum planları ile arama, kurtarma ve tahliye, yangınla mücadele, ilkyardımkonularında görevlendirilen kişiler hakkında bilgilendirilirve bu konuda eğitim almaları sağlanır. İlkyardım görevlilerinin “Temel İlkyardım Eğitimi”sertifikasını profesyonel ilkyardım eğitimiylealması ve bunun sonucunda işyerinde görevlendirilmesigerekmektedir. Yangınla mücadele ile arama,kurtarma ve tahliye ekiplerinin eğitimleri dışarıdanservis sağlayıcılar tarafından aldırılabilir veyaişyeri iş güvenliği uzmanı tarafından verilebilir. İşgüvenliği uzmanı tarafından bu eğitimler verildiğitakdirde işveren ve iş güvenliği uzmanı tarafındanbelgelendirilmelidir. Acil durumlara hazırlık için işyerleri, belirledikleriacil durumlar için yılda en az bir defa(madenlerde en az 6 ayda bir) tatbikat yapmalıdır.Tatbikatla ilgili, tatbikatın öncesinde ve sonrasındayapılan çalışmalarla acil durumlara hazırlık açısındanvar olan eksiklikler giderilerek düzeltici önleyicifaaliyetler gerçekleştirilir.