Ünite 6: Yerel Düzey Sağlık Afet ve Acil Durum Planları

Giriş

Afetler, başta sağlık olmak üzere toplumları her alanda etkilemektedir. Bilim ve teknolojideki gelişmelere rağmen afetlerin etkisi küresel düzeyde gittikçe artmaktadır. Deprem, sel gibi doğal olayların, teknolojik kazaların ve benzeri olayların afete dönüşmemesi için hazırlık, afetlere karşı toplumların en önemli güvencesidir. Planlama ise hazırlığın önemli bileşenlerindendir. Sağlık sistemleri açısından afet olduktan sonra etkin bir müdahale gerçekleştirmek gereklidir ancak, bu iyi bir afet yönetiminin yeterli kriteri değildir. Sağlık sistemleri afetlere karşı daha dirençli ve hazırlıklı olmalıdır. Sağlık sistemleri afet öncesi dönemde de etkin bir şekilde çalışmak zorundadır. Afet öncesi dönemde yapılan risk değerlendirmeleri sonucunda önlenebilen tehlike ve riskler önlenir. Önlenemediği durumlarda ise tehlike ve risklerin çevreye, topluma, bireylere ve sosyal yaşama yapacağı olumsuz etkiler ve olası zararlar, zarar azaltma çalışmaları (zarar azaltma) kapsamında minimum seviyeye indirilmeye çalışılır. Önleme ve zarar azaltma çalışmalarına rağmen ortadan kaldırılamayan veya hafifletilemeyen riskler için hazırlık yapılır. Yapılan hazırlık çalışmaları belirli bir plan dâhilinde gerçekleştirilir.

Sağlık Afet ve Acil Durum Planlarının Genel Prensipleri

Sağlık sisteminin bileşenleri afet dönemlerinde hem rutin işlerini kesintiye uğratmadan devam ettirmek hem de artan talebi ve ihtiyacı karşılamak zorundadır. Ayrıca sunulan hizmetin hem personel hem de kullanılan donanım açısından ekonomik ve sosyal maliyeti çok yüksektir. Bu nedenler ile sağlık sisteminin iyi ve detaylı bir planlamaya ihtiyacı vardır. Bahsi geçen planların prensipleri ise şöyledir;

Sağlık afet ve acil durum planlarının afet yönetimindeki önemi: Afet yönetimi disiplini, bünyesinde pek çok sektör bulunuru. Bunlardan biri olan sağlık sektörü, diğer sektörlerden farklı olarak sunduğu hizmeti hiç bir ara, duraksama vs. olmadan kesintisiz bir şekilde sunmalıdır. Ayrıca, afet durumlarında sağlık birimleri kapasitelerini arttırarak çalışmak durumunda kalabilirler. Sunulan hizmetteki duraksama afetin boyutlarının ve etkilerinin katlanarak artmasına neden olabilir. Başarılı bir afet yönetiminin temel ilkesi, tüm sektörlerin hazırlıklı olmasıdır. Bu hazırlığın sağlık alanında daha üst düzeyde ve daha yoğun bir şekilde olması kaçınılmazdır. Aksi durumda insan ve toplum hayatı doğrudan etkilenmektedir. Dolayısı ile sağlık sisteminin hazır olmadığı, üstüne düşen görevleri yerine getiremediği bir durumda başarılı ve etkin bir afet yönetiminden bahsetmek mümkün değildir.

Sağlık afet ve acil durum planlarının birbiriyle ilişkisi: (1) Hastane Afet ve Acil Durum Planları sağlık afet planlarının en küçük birimidir ve çekirdeğini oluşturur. İllerde bulunan hastanelerin afet ve acil durum planlarının uygun bir şekilde hazır olması, sağlık hizmetleri anlamında ilin önemli ölçüde hazırlığını gerçekleştirdiğini gösterir. (2) Yerel Düzey Sağlık Afet Ve Acil Durum Planları, ildeki tüm hastanelerin planları üzerine oturur. (3) Ulusal Düzey Sağlık Afet ve Acil Durum Planları ise ilde tedavi hizmetleri dışında yürütülen ve yürütülecek olan diğer sağlık hizmetlerini de kapsayacak şekilde düzenlenmesini ve ilde yer alan özel hastaneler, üniversite hastaneleri, özel ambulans hizmetleri gibi tüm sağlık bileşenlerinin de hazırlanmasını sağlamaktır. Afetler esnasında bu bileşenlerin yönetim ve koordinasyonudur. Anlaşılacağı gibi bu üç yapı, hastane veya diğer sağlık hizmet birimleri, il düzeyi ve ulusal veya merkezi düzey sırasıyla birbirini kapsayan, biri olmazsa diğerinin tam olmadığı bileşenlerdir.

Sağlık afet ve acil durum planlarında temel prensip ve yaklaşımlar: Tüm sağlık sistemlerine önerilebilecek ve tüm sağlık sistemlerinin uygulayabileceği, onlara model olabilecek tek bir planlama şeması ve çerçevesi mevcut değildir. Afetlerin ve etkilerinin hiçbir zaman birbirinin aynı olmadığı gibi olayların meydana geldiği toplumlar ve toplumların içinde yaşadığı sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasi yapı da birbirinin aynı değildir. Bu nedenle planlar birbirlerinin kopyası olamaz. Ancak tüm bu farklılıklara rağmen afet planlamasının ortak birçok ilkesi bulunmaktadır: Planlar planın hazırlandığı yapıya uygun tasarlanmalıdır, bir üst planın parçası olmalıdır, afet yönetiminin tüm evrelerini kapsamalıdır, ekip çalışması ve gerçekçi bir iş bölümü esastır, güncellenmeli ve tatbik edilmelidir. Dünya Sağlık Örgütü de benzer ilkeler belirleyerek sağlık afet ve acil durum planlarının dört temel yaklaşıma sahip olması gerektiğini belirtmektedir. Bunlar: bütünsel yaklaşım, tüm olayları içeren yaklaşım, çok sektörlü ve kesişen sektörleri göz önüne alan yaklaşım ile sistemin ve yerelin tüm basamaklarını / katmanlarını içeren yaklaşımdır.

Sağlık Afet ve Acil Durum Planları Hazırlamaya Bir Örnek Olarak İl Sağlık Afet ve Acil Durum Planları (İL-SAP) Deneyimi

Dünyada 1990’lü yılların sonunda kriz yönetiminden afet ve risk yönetimi anlayışına doğru yönelinmiştir. Sadece tehlikenin kendisine odaklanan çalışmalar yerini toplumun zarar görebilirliklerine yönelik önlem ve çalışmalar önem kazanmıştır. Müdahale çalışmalarının yanı sıra afet öncesi çalışmaların önemi artmış, bu konuda farkındalık oluşmuştur. Tek disiplinin hâkim olduğu yönetim anlayışından multidispliner bir çalışma tarzının daha etkin ve gerekli olduğu ortaya çıkmıştır. Toplum için planlama yapma anlayışı, yerini toplumla birlikte planlama anlayışına bırakmıştır. Bu değişimin ülkemizde sağlık alanında nasıl gerçekleştiğini somut olarak anlatmak için sağlık planları açısından önemli bir deneyim olan İL-SAP sürecine bakmak gerekmektedir.

İl-Sap Süreci: 2000’li yıllarda dünyadaki gelişmelere paralel olarak ülkemizde, 12777 sayılı afetlere ilişkin acil yardım teşkilatı ve planlama esaslarına dair yönetmelik yayınlanmış ve buna göre hazırlanan planların işlevini doldurduğu, daha güncel, kapsamlı ve etkili planlara ihtiyaç olduğu düşüncesi ortaya çıkmıştır. İllerin sağlık afet ve acil durum planlarını hazırlamaları için bir çerçeve oluşturulmuştur, bu çerçeveye İL-SAP (İl Sağlık Afet ve Acil Durum Planları) adı verilmiş ve bu çerçeveyi kullanarak planların hazırlanmasını kolaylaştırmak için İLSAP Hazırlama Kılavuzu hazırlanmıştır. Böylece İLSAP süreci 20 Aralık 2010 tarihli ve 48865 sayılı yazısı ile resmi olarak başlamıştır. 20 Temmuz 2017 tarihi itibariyle ise yerel düzey hizmet grubu operasyon planları ile uyum çalışmalarının tamamlanması nedeni ile İL-SAP yönergesi yürürlükten kalkmıştır. Sadece temel kilometre taşlarına değinilen İLSAP deneyimi hem planı uygulayacak kurum ve yapıların, sürece başından itibaren nasıl dâhil olması gerektiğini açıklamak açısından hem de plan hazırlama sürecinin ne kadar meşakkatli bir süreç olduğunu göstermesi açısından önemli bir deneyimdir.

İl-Sap Kapsamı ve İçeriği: İL-SAP il düzeyinde olası afetlere ilişkin zarar azaltma ve hazırlık çalışmalarının, müdahale aşamasının ve rehabilitasyon ve yeniden yapılanma çalışmalarının planlanmasını içermektedir. Hazırlanan çerçeve illere hem yön göstermekte hem de sağlık afet ve acil durum planında asgari olarak olması gerekenleri içermektedir. Temel olarak üç grupta toplanabilecek başlıklardan oluşmaktadır:

• Birinci grup: ön başlıklardır. Ön başlıklarda eğitim kitaplarında ve planlarda bulunan standart başlıklar yer almaktadır.
• İkinci grup: ana başlıklardır. Toplam dokuz ana başlık bulunmaktadır. Birinci ana başlık “giriş” tir. Giriş bölümü afet yönetiminin temel ilkelerini, özetini içermektedir ve büyük oranda tüm planlarda aynı olması istenmektedir. İkinci ana başlık “İl Sağlık Afet ve Acil Durum Planı Hukuki Dayanak ve Uygulama ile İlgili Mevzuatlar” dır. Üçüncü ana başlık “Planın İşleyişi” dir. Bu bölümde planın hazırlama sürecinden itibaren nasıl yürütüleceği ve çalışılacağı konuları ele alınmıştır. Dördüncü ana başlık “İlin Mevcut Durumu” dur. Bu bölümde, ilin sosyo-ekonomik ve demografik bilgileri, ilin genel sağlık göstergeleri ve olağan durumlarda o ildeki Sağlık Bakanlığı taşra teşkilat yapısı ve teşkilat şeması işlenerek elde olan imkânlar, kapasite ve var olan durumun değerlendirilmesi istenmiştir. Beşinci ana başlık “İl Risk Değerlendirmesi” dir. Bu bölüm hem başka kurumlarca yapılmış çalışmaları hem de geçmiş deneyimleri göz önüne alarak ilin risk değerlendirmesi ve bu risklerin sağlık sistemine etkilerinin değerlendirilmesini içermektedir. Böylece hazırlanacak planlar risk değerlendirmeleri göz önüne alınarak hazırlanabilecektir. Altıncı ana başlık “Zarar Azaltma ve Hazırlık Çalışmaları ve Planlama” dır. Bu bölümde illerden, illerinde yürüttükleri yapısal ve yapısal olmayan zararları azaltma çalışmalarını özetlemelerini ve plan lamalarını, personel eğitimlerini planlamalarını ve il bünyesindeki hastanelerin planlarını özet şekilde bir tablo ile ortaya koymaları istenmektedir. Yedinci ana başlık “Müdahale Aşamasının Planlanması” dır. Bu bölümde temel olarak afet ve acil durumlarında Sağlık Bakanlığının taşra teşkilatının yapısı ve işleyişi belirlenmiş ve ildeki tüm şubelerin afetlerdeki görev tanımları belirlenmiştir. Sekizinci ana başlık “Rehabilitasyon ve Yeniden Yapılanma Aşaması” dır. Bu bölümde hasarlı ve yıkılmış sağlık hizmet binalarının onarılması ve yeniden inşasındaki sorumlu birimler, sağlık hizmetlerinin rutine dönmesi yönündeki temel çalışmalar, hem afetten etkilenenlere yönelik hem de afetlerde görev yapanlara yönelik yürütülecek psikososyal destek çalışmaları ve müdahale aşamasının değerlendirilip raporlanması birer alt başlık olarak işlenmiştir. Dokuzuncu ana başlık ise söz konusu ilin destek il olarak görev alacağı illerin sıralanmasını içermektedir, yani yukarıda belirtilen seviyelerde ilin kendi afeti için tanımlanan destek planının tersten okunmasıdır.
• Üçüncü grup: ekler bölümüdür. Bu bölümde toplam 19 ek bulunmaktadır ve bu ekler tüm iller için standarttır. Ekler müdahale esnasında kolaylık sağlayacak bilgileri içermektedir. İller kendi olanaklarına göre Ek 19’dan itibaren başka ekbaşlıkları ilave edebilmektedirler. Böylece farklı ihtiyaçları olan iller kendi ihtiyaçlarına göre ek yapabilmektedir.

Ülkemizde İl Düzeyinde Hazırlanan Güncel Sağlık Afet Planlarının Kapsamı ve İçeriği

Ülkemizde afet ve acil durumlara ilişkin müdahale çalışmalarında görev alacak hizmet grupları ve koordinasyon birimlerine ait rolleri ve sorumlulukları tanımlamak; afet öncesi, sırası ve sonrasındaki müdahale planlamasının temel prensiplerini belirlemek amacı ile Türkiye Afet Müdahale Planının (TAMP) hazırlanmaktadır. TAMP 18/12/2013 tarihli ve 28855 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 5703 sayılı Afet ve Acil Durum Müdahale Hizmetleri Yönetmeliği, 03/01/2014 tarihli ve 28871 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan “Türkiye Afet Müdahale Planı” ve “İl Afet Müdahale Planı” kapsamında hazırlanmaktadır.

TAMP ve İl Afet Müdahale Planlarında sağlık hizmet grubu: Sağlık hizmet grubunun görev ve sorumlulukları ise TAMP kapsamında şu şekilde belirlenmiştir:

• Mobil ve sahra hastanelerini hazır bulundurmak ve afet sonrası gerekebilecek acil durum ekipmanıyla donatmak.
• Afet bölgesine yeterli personel ile araç¸ gereç¸ ve malzemeyi göndermek, sevk ve idare etmek.
• Afet bölgesinde tiraj, ilkyardım, acil tıbbi yardımı yapmak.
• Hasta ve yaralıların tahliyesi ve tedavisini yapmak.
• Salgın hastalıklarla mücadele kapsamındaki hizmetler ile karantina izolasyon hizmetlerini yürütmek.
• Salgın hastalıklar açısından çevresel ve suya bağlı risk faktörlerinin önlenmesi hususunda ilgili kurumların koordinasyonunu sağlamak.
• Referans bölge kan merkezlerini belirlemek ve kapasitelerini geliştirmek.
• Çevre ve su sanitasyonu bakımından risk oluşturacak faktörler ile ilgili tüm tedbirlerin alınmasını sağlamak.
• Ülkede referans hastaneleri ve referans laboratuvarları belirlemek, kapasitelerini artırmak.
• Hudut kapılarında tehlikeli madde ve salgın hastalıklara karşı önlem almak ve aldırmak.
• Resmi yaralı sayısını belirlemek.

Yerel Düzey Sağlık Hizmet Grubu Operasyon Planı: Yerel Düzey Sağlık Hizmet Grubu ise İl Sağlık Müdürlüğünün sorumluluğundadır ve Afet Bölge Komutanlığı / Afet Tali Bölge Komutanlığı / Garnizon Komutanlığı, Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, İl Emniyet Müdürlüğü, Türk Kızılayı Bölge Kan Merkezi, Üniversite Hastaneleri, Özel Sektör ve STK’ları kapsar. Yerel düzey hizmet grubu operasyon planları yedi bölümden oluşmaktadır. Giriş, İl hizmet grubu teşkili, görev ve sorumlulukları, Hazırlık, kapasite tespiti ve müdahale planlaması, afet anı ve müdahale çalışmaları, Haberleşme usulleri, Raporlama usulleri, Planın takibi, geliştirilmesi ve güncellenmesi. Plan formatının sonunda da 14 ek doküman yer almaktadır. Yerel düzey hizmet grubu operasyon planları bu kitabın diğer bölümlerinde işlendiği için detaylarına girilmemiştir.