Ünite 2: Ulaştırma Sistemleri ve Ulaştırma Yönetimi

Taşımacılık Sistemlerinin Karşılaştırılması

Taşımacılık sistemleri farklı boyutlardan karşılaştırılabilir.

Yatırım maliyetleri açısından bakıldığında, deniz yolu taşımacılık sisteminin diğer sistemlere göre altyapı maliyetlerinin düşük olması ve uluslararası deniz yolu taşımacılığın tek gerçekleştiricisi olması nedeniyle söz edilen bu sektör rekabetin dışında kalmıştır.

Yol yapım maliyetleri açısından demir yolları kara yoluna göre avantajlıdır.

Bunlar dışında taşıma maliyetleri açısından, enerji maliyetleri açısından, çevre kirliliği ve trafik tıkanıklığı açılarından bakıldığında farklı sonuçlar ortaya çıkabilmektedir.

Yolcu veya yükün taşımacılığının hangi taşımacılık modu ile yapılacağına ilişkin karar verilirken avantaj ya da dezavantajlarının da göz önünde bulundurulması gerekir. Taşıma yapılacak olanın yolcu ya da yük olmasının yanında, taşımanın yapılacağı mesafe, özellikle yük taşınacaksa yükün özelliği taşıma modunun tercihini etkileyen önemli faktörlerdir. Sonuçta yolcunun ya da yükün tam yerinde ve tam zamanında olacak şekilde taşınmasını sağlaması oldukça önemlidir.

Kara Yolu Taşımacılık Sektörünün Üstün ve Zayıf Yönleri

Kara yolu ile taşımanın başlıca avantajı neredeyse tüm noktalar arasında ulaşım gerçekleştirilmesine imkân sağlamasıdır. Küçük kapasitelerle de çalışabilme imkânı kara yolu taşımacılığını diğer taşımacılık modlarına göre tercih edilir hâle getirmektedir. Özellikle demir yolu ve deniz yolunda taşıma kapasitesi oldukça yüksektir. Ancak kara yolunda farklı tonajlarla taşıma yapabilme imkânı vardır. Kara yolu ağı birçok yerde yeterli altyapıya sahiptir. Düşük yatırım maliyetleri, boş kalma riskinin az olması, kapıdan kapıya teslimat imkânı, sıklıkla teslimat yapabilmesi; dolayısıyla bu avantajların getirdiği esneklik kara yolunu tercih edilir hâle getirmektedir.

Kara yolu taşımacılığının başlıca dezavantajı uluslararası taşımalarda karşılaşılan gümrük mevzuatlarıdır. Transit geçişler sırasında karşılaşılan gümrük mevzuatları vakit ve enerji kaybettirici olabilmektedir. Geçişler sırasında yapılan kontroller sınır geçişlerini yavaşlatmaktadır. Bu durum da kara yolu taşımacılığının transit geçişin fazla olduğu durumda deniz yolu ve hava yolunun gerisinde kalmasına neden olmaktadır.

Deniz Yolu Taşımacılık Sektörünün Üstün ve Zayıf Yönleri

Ülkeler arasında gerçekleştirilen yük taşımacılığının ağırlıklı olarak deniz yoluyla yapıldığı görülmektedir. Deniz taşımacılığının tercih edilmesine neden olan etkenlerden en önemlisi, büyük kapasiteli yüklerin taşınmasında sağladığı maliyet avantajıdır. Deniz yolu taşımacılığı özellikle uluslararası yapılan tedarikte önem kazanmaktadır.

Doğal olaylardan fazlaca etkilenme riski ve liman yatırım maliyetlerinin yüksek olması başlıca dezavantajlardır.

Hava Yolu Taşımacılık Sektörünün Üstün ve Zayıf Yönleri

Hava yolu taşımacılık sistemlerinin tercih edilmesinin en önemli nedeni diğer taşımacılık sistemlerine göre zaman tasarrufu sağlaması ve hızlı olmasıdır. Özellikle hizmet sektörü içinde önemli yeri olan turizm sektörü için hava yolu taşımacılık sisteminin sağladığı ekonomik, süratli bir ulaştırma hizmetinin avantajı oldukça fazladır.

Demir Yolu Taşımacılık Sektörünün Üstün ve Zayıf Yönleri

Demir yolu taşımacılık sektörü, kitlesel yolcu taşımacılığı ve hacimli yüklerin taşımacılığında avantajlı bir taşımacılık sistemidir. Demir yolu taşımacılık sektörünün avantajı hava koşullarından ve trafikten etkilenmemesidir. Çevre kirliliği yaratmaması nedeniyle tercih edilmektedir. Demir yolu ile istenilen her noktaya taşımacılık yapılamaması esnek bir ulaşım olanağı sunulmasını engellemektedir. Ayrıca taşıma süresinin uzun olması nedeniyle gecikmeler meydana getirmesi de önemli bir dezavantajdır.

Boru Hattı Ulaştırması Alt Sektörünün Üstün ve Zayıf Yönleri

Boru hattı taşımacılığında süreklilik, hava koşullarından etkilenmeme, ucuz ve enerji maliyetinin düşük olması nedeniyle tercih edilen bir ulaşım alt sektörüdür. Ancak hat döşenmesi, pompa dağıtım birimlerinin kuruluş ve yatırım maliyetlerinin yüksekliği ve sabotaj gibi dış etkenlere tabi olması olumsuz yönünü oluşturmaktadır.

Karma Taşımacılık Sistemlerinin Üstün ve Zayıf Yönleri

Tek modlu taşımacılık sisteminin dışında kalan karma taşımacılık ya da entegre taşımacılık da denilen taşımacılık sisteminde taşımacılık faaliyeti birden fazla taşımacılık modu kullanılarak tamamlanmaktadır.

Karma taşımacılık sisteminin en önemli türü kombine taşımacılık sistemidir. Yüksek enerji maliyetine dayalı yapısından dolayı kara yolu taşımacılık sektörü, yerini kombine taşımacılık sektörüne bırakmıştır. Kara yolu ile yoğun biçimde yapılan yük taşımacılığının yaratmış olduğu çevre kirliliği konusunda artan duyarlılıkla birlikte çevresel ve ekonomik etkilerinin yanında kara yollarındaki yoğunluğun da azaltılması amacıyla daha etkin ve verimli “kombine-bileşik = bütünleşik = çok modlu taşımacılık sistemi” ortaya çıkmıştır. Kombine taşımacılık sistemi, farklı taşıma modlarının avantajlı yönlerinden faydalanıp dezavantajlı yönlerinden kaçınmak amacıyla tercih edilen bir taşımacılık türüdür. Kombine taşımacılık sisteminde ürünler bir taşıma sisteminden diğerine aktarılırken elleçlemeye tabi tutulmamaktadır. İçinde bulundukları standart kap konteyner, palet gibi üniteler kullanılarak diğer taşıta aktarılmakta ve bu sayede parça parça yüklerin elleçlenmesi yerine standartlaştırılmış kaplar, belirlenmiş üniteler kullanılarak aktarılmış olmaktadır. Ürün elleçlenmeye tabi tutulmadığı için iyi ambalajlandığı takdirde aktarım sırasında sarsıntı nedeniyle oluşabilecek kırılma, bozulma, zarar görme gibi olumsuz durumlarla karşılaşma riski azalmaktadır. Kombine taşımacılığın diğer bir avantajı da farklı taşıma türlerinin kullanılmasına karşılık tek senet düzenlenmesidir. Bu sayede gümrük işlemlerini kolaylaştırarak zaman kaybını önlemektedir. Ekonomiye yönelik olarak kombine taşımacılığın en önemli yararı petrole dayalı enerji tüketimini azaltması; kara yolundan kaynaklanan hava, su, toprak ve gürültü kirliliği etkenlerini en aza indirmesi; can ve mal kaybını en aza indirerek taşıma güvenliği sağlaması, ulaştırma altyapı maliyetlerinin düşürülmesi şeklinde sıralanabilir. Kombine taşımacılığın önemli bir diğer avantajı ise maliyetlerin azaltılmasıdır.

Taşımacılık Sistemlerinin Afet ve Acil Durum Süreçlerinde Yeri Ve Kullanımı

Afet ve acil durum meydana geldiğinde en önemli adımlardan birisi söz konusu afetle mücadele etmek ve ulaşım ağını çok iyi bir şekilde planlamak ve yönetmektir. Afet ve acil durum ile mücadele ve afet planlaması kapsamında, ulaşım, ulaşım ağları, taşımacılık sistemleri ve diğer destekleyici elemanlarının devreden çıkmaması gerekmektedir. Örneğin afetin yaşandığı merkez ya da bölgelerde yolların ve otoyolların zarar görebileceği hesap edilerek meydana gelebilecek çökmelerin, kaymaların, ve ulaşımla ilgili engel oluşturacak köprü, tünel, viyadük gibi geçişlerde zararların oluşması halinde hayatı kesintiye uğratacağı düşünülerek çözüm yollarının bilinmesi ve hemen uygulamaya konulmasına yönelik önlemlerin alınması gerekmektedir.

Afet ve acil durumlarda ulaşılması gereken temel hedefler şöyle sıralanmaktadır (İBB-İDMP, 2003: 123):

• Kriz komuta merkezine ulaşımın sağlanması,
• Büyük sağlık tesislerine ulaşımın sağlanması,
• Stratejik öneme sahip bina ve tesislere ulaşımın sağlanması,
• Havalimanları, garlar, otogarlar ve büyük iskele ve limanlar arasında ulaşım bütünlüğünün sağlanması,
• Eğitim tesislerine ulaşımın sağlanması,
• Toplu taşıma hizmeti sunan transfer merkezlerine ve bu kurumların hizmet alanlarına ulaşım alternatiflerinin hazırlanması,
• Haberleşme kuruluşları ile elektrik, su, gaz temin eden kuruluşlara ulaşımın sağlanması,
• İtfaiye tesislerine ulaşım alternatiflerinin sağlanması,
• Çadır kent alanlarına ve bu alanlardan yukarıda belirtilen önemli noktalara ulaşım sağlanması.

Yerleşim merkezlerinde meydana gelen afetlerin zararlarının azaltılmasını sağlayan unsurlardan en önemlisi ulaşım olanaklarını engelleyecek tüm önlemlerin alınması ve afet olmadan önce planlanması gerekmektedir. Böylece alınan tedbirler afet bölgesindeki yardım hizmetlerinin önceden planlandığı gibi gerçekleştirilmesini sağlayacaktır.

Afet ve acil durumlar sonrasında yerleşim merkezlerinde olağanüstü koşullar meydana geldiği için bireyler yaşamsal anlamda her tür bilgiye, olanağa erişebilmeli ve ulaşabilmelidir. Erişilebilirlik özelinde ulaşım ağının yükleneceği öncelikleri, afetler sırası operasyonları (response) ve afetler sonrası operasyonları (recovery) olarak iki aşamada incelenmektedir. İlk aşamada kurtarma, tahliye etme, hayatta tutma ve güvenlik sağlama gibi karmaşa (confusion) ve yerleşme (settlement) evreleri tanımlanmaktadır. Kentlerin düzenli ve gündelik erişim ihtiyaçlarının ikinci plana atıldığı bir içerik ortaya konulmaktadır. İstikrar (stability) olarak tanımlanan ikinci aşamada ise, afet sonrasında kentsel faaliyetler aşamalı olarak iyileştirilir ve erişilebilirlik ağlarında yer alan hasarlar giderilmektedir. Afet ve acil durum sonrasında ulaşım ağlarının erişilebilirliği; Boşaltmanın yapılabilmesi, tahliye çalışmalarının gerçekleştirilebilmesi, acil trafik yönetiminin yürütülebilmesi, acil lojistik dağıtımın sağlanabilmesi, gibi adımlardan oluşmaktadır.

Taşımacılık Sistemlerinin Afet ve Acil Durum Süreçlerinde Önemi

Afet lojistiği, afetlerden büyük ölçüde etkilenen insanların ihtiyaçlarını karşılamak üzere gıdaların ve diğer ihtiyaç duyulan materyallerin güvenli biçimde tedariği, taşınması ve depolanması faaliyetlerini kapsamaktadır.

Ulaşım hatları ve ulaştırma yapıları, afet ve diğer acil durumlarda hayati önemi olan donatımlardır. Yerleşme içindeki kullanımlar arasında sağlıklı bağlantıların ve erişme olanaklarının kurulmasını sağlamaktadır. Bu bakımdan ulaşım ana ağındaki zayıflıklar ve yetersizliklerin ortadan kaldırılması ya da en aza indirilmesi, afet ve acil durumlarda karşı karşıya bulunulan riskler açısından büyük önem taşımaktadır. Ulaşım bağlantıları ve ulaşım altyapı tesislerinin karşı karşıya bulunduğu riskler aşağıda yer almaktadır. Bunlar:

• Şehirler arası yollar
• Köprüler
• Raylı sistem güzergâhları
• Metro hattı
• Tüp geçit
• Otobüs terminalleri
• Limanlar
• Havaalanlarıdır.

Afet anında kent içi ve kentler arası ve hatta ülke dışına yönelik ulaşım ihtiyacının artabileceği, ulaşımı sağlayan yol ağlarının ve tesislerin kısmen ya da tamamen zarar görebileceği; bu yüzden ulaşım planlarında alternatifli çözüm yolları düşünülerek planlamalar yapılması gerekmektedir. Ayrıca yol ağının aksamadan hizmet verebilmesi için yollarda ve ilgili tüm tesislerde oluşabilecek hasarların acilen giderilmesi gerekmektedir. Geçici çözüm oluşturmak amacıyla ilave, geçici yollar oluşturularak yolun üstyapısı acil araç geçişlerine yönelik olarak açılması ve ulaşıma engel olan yıkıntıların yol üstlerinden kaldırılmasının sağlanması oldukça önemlidir.

Afet ve Acil Durumlarda Ulaştırma Hizmetlerine Erişim

Afet ve acil durumlarda ulaşım ağlarına erişilebilirlik oldukça önem taşımaktadır. Yerleşim alanlarının afetlere karşı risk analizi yapıldığında önemli bazı konulara ilişkin strateji ve politikaların geliştirilmesi gerekmektedir. Bu konular arasında kentlerin afetlere karşı acil ulaşım planları (mevcut yolların kapasitesi, akım yönü ve kalibrasyonu gibi nitelikleri göz önünde bulundurularak), yerleşmenin acil tahliye güzergâhlarının ve alternatif tahliye olanaklarının belirlenmesi ve yerleşmede toplanma yeri olarak işlevlenen acil toplanma alanlarının elde edilmesi yer almaktadır. Afet müdahale planlarına etki eden bu strateji ve politikalarla;

• Ana tahliye güzergâhlarının belirlenmesi
• İkincil güzergâhların belirlenmesi,
• Gece yoğun kullanımda olan alanlara ulaşım olasılıklarının değerlendirilmesi
• Alternatif tahliye alanlarının belirlenmesi amaçlanmaktadır.

Afet ve Acil Durumlarda Ulaştırma Yönetimi

Afet sonrasında önemi artan ve stratejik öneme sahip olan yerler, çadır kent alanları, helikopter pistleri, önemli bekleme, lojistik ve transfer merkezleri, havaalanları, eğitim alanları, sağlık hizmetleri, kurumlar arası koordinasyon, sevk, idare ve müdahale gereksinimine en iyi yanıtı verebilecek “ulaşım odaklı” bir Afet Yönetim Modeli belirlenmelidir.

Acil ulaşım yolu olarak hizmet görmekte olan yollar, afet ve acil durum sonrasında talep edilen ihtiyaç maddelerinin ve yenileme için gereken malzemelerin de taşınmasını sağlamaktadır. Ulaşım ağı tasarlanırken afet durumlarında alternatif hatların ve bağlantılarının oluşturulması; afet nedeniyle yaşanacak yoğunluğun atlatılması ve emniyetli ulaşım olanaklarının sunulması açısından çok büyük önem taşımaktadır.

Acil ulaşım yollarının belirlenmesinde dikkate alınan ölçütler şunlardır:

• Ulaşım hizmetlerinin yerine getirilmesini ve trafik yoğunluğu kaldırabilecek nitelikte olması
• Yolların afet durumunda ulaşılması gereken binalara, kriz yönetim merkezlerine, sağlık kurum ve kuruluşlarına ve geçici barınma alanlarına ulaşım sağlayacak nitelikte olması,
• Yolların olası bir afet durumunda kapanmaması için yeterli genişlikte olması ve ulaşım koordinasyonunun sağlanabilmesine olanak tanıması,
• Olası bir afete karşın her an açık tutulacak ve birbirlerine alternatif oluşturacak güzergâhların belirlenmesi ve afet anında kara, deniz ve hava yolu ulaşım sistemlerinin geliştirilmesidir.

Acil müdahale faaliyetlerinde yerine getirilmesi gerekenlerden en önemlisi uygun acil ulaşım ağının oluşturulması ve güçlendirilmesidir. Bu noktada,

• Acil ulaşım planının gözden geçirilmesi ve güncellenmesi,
• Özel araçların denetiminin yapılması ve yol üzerine yapılacak park etmelerin engellenmesi,
• Acil yolu belli eden ve yol üstündeki park etmelerin denetlendiğine ilişkin uyarı levhalarının konulması,
• Afet yönetim ve müdahale merkezleri yapısal olarak dayanıksız ise güçlendirme projelerinin yapılması,
• En uygun acil yol genişliğinin yol kenarlarından oluşacak etkinin minimuma indirilmesini sağlayacak ölçüde belirlenmesi önerilmiştir.

Acil ulaşım ağının işlevini koruması için acil müdahaleye yönelik olarak belirtilen görevlerin yerine getirilmesi de oldukça önemlidir.

Bunlar yanında afet ve acil durumlarda ulaşım hizmet servislerinin görevlerinin eksiksiz yerine getirilmesi, mevcut durumdaki acil ulaşım yolları işletim sisteminin değerlendirilmesi, acil ulaşım yollarında işletim sisteminin incelenmesi, acil ulaşım yollarının değerlendirmesi de önem arz eder.

Afet ve acil durumların her an oluşabileceği gerçeği doğrultusunda yapılması gereken en önemli ve öncelikli konu, tahliye planlarının oluşturulmasıdır. Bunun için de ana ulaşım ve tahliye koridoru planlarının oluşturulması ve afet sonrası, insanların en kısa sürede ve sağlıklı şekilde tahliye edilmesi ve bu amaca yönelik olarak kurumlar arasında koordinasyonun sağlanmasıdır.

Acil ulaşım yolları tespit edilirken; parklanmalar, kavşakların durumu, bağlantı yolu ve katılım şeritleri, şerit disiplinin sağlanması, geometrik standartlar, toplu ulaşım durak yerleri, otobüs ve minibüs hatlarının planlaması, yaya geçitleri, köprü ve viyadükler, sinyalizasyonlar, yol kenarı güvenlik sorunu ve yollardaki güvenlik şeritlerinin kullanım yönleri irdelenir.

Afet ve Acil Durumlarda Ulaştırma Yönetimi Sürecinde Kısa ve Uzun Vadede Yapılması Gerekenler

Olası bir afet durumunda kentin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olarak hazırlanan bu çalışmada, kısa ve uzun vadede yapılması gerekenler iki başlık altında toplanmıştır. Kısa vadede ve uzun vadede yapılması gerekenler.

Kısa vadede yapılması gerekenlerden bazıları, acil ulaşım yollarının açık tutulması ve güncellenmesi, belirlenen stratejik öneme sahip yerlerin acil ulaşım yollarına bağlanması ve belirlenen yolların devamlı şekilde hizmete açık olması, bu yollar üzerinde park yasağının etkin şekilde uygulanması, acil ulaşım yollarına sıklıkla sokak bağlantılarının verilmesi, insanların acil ulaşım yolları hakkında bilgilendirilmesi, afet anındaki davranış biçimlerinin belirlenmesidir.

Uzun vadede yapılacak olanlardan bazıları, afet durumunda yolların verimli bir şekilde kullanılabilmesi için gerekli planlama ve tasarım ölçütleriyle, yol genişliğinin yetersiz olduğu kısımlarda trafik sirkülâsyon düzenlemeleri ile trafiğin akıcı hâle getirilmesi; olası yol kapanmalarını önlemek amacıyla yeterli genişliğe sahip yolların güvenceye alınması, limanların afete dayanıklılığı ve zemin durumunun kontrol edilmesi ve gerekli iyileştirmelerin yapılmasıdır.

Afet ve acil durumlarda ulaştırma hizmetlerine oldukça fazla ihtiyaç duyulmaktadır. Bu ihtiyaca neden olan durumun ortadan kaldırılması ve yeniden normal yaşam koşullarına dönülmesini sağlayan iyileştirmelerin ağırlıklı olarak ulaştırma hizmetlerinin desteğiyle gerçekleştirildiği görülmektedir. Afet ve acil durumlarla karşılaşmadan önce, imar uygulama planlarında veya eylem planlarında ulaştırma hizmetlerine yönelik dikkat edilmesi gereken hususlardan bazıları şunlardır: Yolların çıkmaz yol olmaması, eğer bu tür yol mevcut ise, söz konusu yolların servis yolu olarak birbirine bağlanması, yolların birbirini kesmemesi, kavşakların katlı kavşak olarak yapılması, afet durumlarında yaşanacak panikte yolların geniş olması, Afetlerden etkilenmeyecek derecede sağlam yapılması gereken yapıların (alt geçitler- üst geçitler-köprülerkemerler ve tünellerin) belirlenmesi, sel altında kalmaması gereken kavşaklar için önlem alınması.