Ünite 3: Ulaştırma ve Ulaşım Altyapısı

Kara Yolu Altyapısı ve Sanat Yapıları

Etkin bir kara yolları projelendirilmesi yapılması ve işletilmesi için yolların önemine göre sınıflandırılması gerekmektedir. Bu sınıflandırma yardımıyla projelendirme, yapım, bakım-onarım ve işletme sırasında hangi tip standartların kullanılacağı belirlenmiş olacaktır.

Kara yolu ulaşım ağı şu şekilde sınıflandırılmıştır:

• Şerit sayıları ve genişliklerine göre
• Şehir otoyollarında şehir merkeziyle ilişkilerine göre
• Üstyapılarına göre
• Fonksiyonlarına göre
• Yoğunluklarına ve hizmet seviyelerine göre.

Şerit sayıları ve genişliklerine göre karayollarını beş temel sınıfa ayırmak mümkündür. Bunlar; tek şeritli, çift şeritli, üç şeritli, dört şeritli ve bölünmüş yollardır.

Şehir Merkezleriyle ilişkilerine göre şehir otoyolları, şehre özel planlanabilen, şehir yapılaşmasına göre farklı tiplerde inşa edilen yollar olup Avrupa ve ABD’deki uygulamalar dikkate alınarak dış çevre yolları ve dış teğetler, iç çevre yolları ve iç teğetler ile ışınsal doğrultulu tip olmak üzere üç grupta sınıflandırılabilirler. Dış çevre yolları şehrin etrafına bir by-pass yolu inşasından oluşmaktadır. İç çevre ve iç teğetleri tipi otoyollar daha çok Amerika’da kullanılmaktadır. Bununla birlikte büyük şehir niteliği taşıyan Paris ve Berlin şehirlerindekileri ise iç çevre ve iç teğetleri tipine dâhil etmek mümkündür. Işınsal doğrultulu tip ise çok engebeli şehirlerde kullanılmaktadır. İstanbul gibi şehirlerde iç çevre ve iç teğet tipindeki yollar kullanılmaktadır. Bu otoyol tipinin büyük şehirlerde uygulanması, trafik akışının rahatlamasına olanak sağlamaktadır.

Üstyapı, trafik yüklerini taşımak için altyapı üzerine inşa edilen ve alt temel ile temel ve kaplama tabakalarından oluşan bölümdür. Dingil yüklerini alt yapının taşıyacağı hâle getirmek yani yükleri altyapıya dağıtmak amacıyla genellikle üç şekilde inşa edilmektedirler. Bunlar esnek, rijit ve kompozit üstyapılardır. Ülkemizdeki kara yolları genellikle “asfalt kaplamalı / esnek üst yapılı” yol sınıfında yer almaktadır. Bu yolların dışında şehir merkezlerinde kilitli parke taşı kullanılmış yollar da bulunmaktadır.

Yollar, farklı derecelerde, birden çok fonksiyona hizmet vermektedir; dolayısıyla fonksiyonel sınıflandırma, sokak ve otoyolları ürettikleri hizmetin karakterine göre gruplandırılmaktadır. Fonksiyonel sistem kara yollarının kullanım özelliklerini ifade etmektedir. Bu sınıflandırmada yollar kırsal ve kentsel bölgelere göre farklılık göstermektedir. Fonksiyonel sınıflandırmaya göre yollar genel olarak ana arterler (ana hareketler için), ikincil arterler (dağıtıcılar), toplayıcılar ile yerel yol ve caddelerdir. Kentsel alanlarda alt kademeleri ile birlikte daha fazla sayıda arter bulunmakta iken, kırsal alanlarda da yine alt kademeleriyle beraber kentsel alanlara göre daha fazla toplayıcı yol bulunmaktadır.

Hizmet düzeyi, trafik performans ölçüleri ile hız ve hareket süresi, manevra özgürlüğü, trafik kesintileri ve konfor ile ilgili olarak şartları sınıflandırmaktadır (Yoldaş, 2008: 2-20). Hizmet düzeyi sürücüler ve yolcular için yoldaki trafik koşulları hakkındaki memnuniyet derecesi olarak da ifade edilebilir. Genel olarak A, B, C, D, E, F olmak üzere altı hizmet düzeyi tanımlanmıştır. Serbest akımın olduğu en iyi durum A hizmet düzeyi olarak tanımlanmıştır. F hizmet düzeyi ise zorlamalı akımın yani sık sık dur-kalkların söz konusu olduğu en kötü durumu ifade etmektedir.

Köprü, tünel, menfez, istinat duvarı, iksa, tahkimat vb. mühendislik yapıları “sanat yapıları” olarak adlandırılır. Bu altyapıların önceden bilinmesi, özellikle afet ve acil durum bölgesindeki ihtiyaçlarda kullanılacak olan ulaştırma çeşidini veya kullanım alanlarının planını değiştirecektir.

Kara yolları sanat yapıları; yol inşaatında yapmak durumunda olduğumuz yapılara verilen genel addır. Bunlar kısaca; dayanma yapıları, menfezler, boru (büz) menfezler, kuru menfezler, kemerli menfezler, tabliyeli menfezler, köprüler, viyadükler, tüneller, alt geçit ve üst geçitlerdir.

Demir Yolu Altyapısı

Demir yolu taşımacılığının yapılabilmesine olanak sağlayan bileşenleri aşağıdaki şekilde sınıflandırmak mümkündür:

• Yol (demir yolu)
• Taşıt (çeken ve çekilen araçlar)
• Trafik İşletim Sistemleri (sinyalizasyon, elektrifikasyon, telekomünikasyon)
• Gar/İstasyon
• Enerji kaynağı
• İşletme

Demir yolu taşımacılığının önemli altyapı bileşenleri yol ile yol başlangıcı ve sonundaki donatılar yani istasyonlardır (Evren, 2002: 4). Bir demir yolu ağında trenlerin durduğu, yolcu ve yük taşımacılığının gerçekleştirilmesi ve tren trafiğinin yönetilmesi ile ilgili gerekli hizmetlerin verildiği tesislerin bulunduğu yerlere istasyon adı verilmektedir. Uygulamada bunların küçükleri durak, büyük yolcu tesis ve donatılarının olduğu yerler ise gar olarak adlandırılmaktadır.

İstasyonlar; dağıtım (triyaj) istasyonu, aktarma istasyonu, sınır istasyonu, rıhtım istasyonu olarak sınıflandırılmaktadır.

Demir yolları hızlarına göre; konvansiyonel hatlar, hızlı tren hatları, yüksek hızlı tren hatları olmak üzere üç sınıfa ayrılmaktadır.

Demir yolu hattının geçtiği doğal arazi üzerinde düzgün ve doğrusal bir demir yolu profilini elverişli kılan imalatlar ile yolu dış etkenlere karşı koruyan ve üst yapının sağlıklı çalışmasını sağlayan tesislerin tümü, demir yolu altyapısıdır.

Demir yolu araçlarının emniyetli, konforlu ve istenilen hızlarda hareket edebilmesini sağlamak amacıyla belirli ölçütler esas alınarak inşa edilen ve demir yolu araçlarının yol ile temasının gerçekleştiği yol bölümü ise “üstyapı” olarak adlandırılmaktadır. Üstyapı elemanları; raylar, travers, balast, bağlantı malzemelerinden oluşur.

Hava Yolu Alt Yapısı

Türk Sivil Havacılık Kanununda havaalanı; karada ve su üzerinde hava araçlarının kalkması ve inmesi için özel olarak hazırlanmış, hava araçlarının bakım ve diğer ihtiyaçlarının karşılanmasına, yolcu ve yük alınmasına ve verilmesine elverişli tesisleri bulunan yerlere havaalanı denir olarak ifade edilmiştir.

Havaalanları kulanım amaçlarına, trafik yoğunluğuna, sahip olduğu fiziksel donanım ve tesislere göre farklılık göstermektedir dolayısıyla farklı şekilde sınıflandırılmaktadır. Örneğin statülerine göre havaalanlarını, sivil, askeri, sivil- askeri ve özel statülü olarak sınıflandırmak mümkündür. En yaygın sınıflandırma Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı ve A.B.D. Sivil Havacılık İdaresi’ne (FAA-Federal Aviation Administration) ait sınıflandırmalardır.

ICAO’nun havaalanlarını trafik yoğunluklarına göre yaptığı sınıflandırma. Havaalanları fiziksel açıdan iki temel bölüme ayrılmaktadır. Bunlar:

• Hava Tarafı (Airside)
• Kara Tarafı (Landside)

Havaalanlarının hava tarafı doğrudan uçuş operasyonlarının gerçekleştiği bölümüdür. Hava araçlarının uçuşa hazırlanması (bakım, temizlik, yakıt, ikram verilmesi gibi) ya da uçuştan gelen hava araçlarına hizmetlerin verilmesi, yolcu, yük ve kargonun yükleme ve boşaltma işlemlerinin yapılması bu bölümde gerçekleşmektedir. Hava araçlarının da iniş-kalkış yaptığı bu bölümün en önemli bileşenleri pist, apron ve taksi yollarıdır (Gerede, 2012: 87). Bu bileşenlerle birlikte hangar ve kapılar hava tarafını oluşturmaktadır.

Havaalanı hava tarafı elemanları pistler, aletsiz pistler, aletli hassas yaklaşmasız pistler, hassas yaklaşmalı pistler, taksi yollarından oluşmaktadır.

Havaalanı terminal tesisleri havaalanı kara tarafı olarak da adlandırılmaktadır. Terminal tesisleri, yolcu bindirme ve bekleme alanları, bilet satış yerleri, bagaj teslim kolaylıkları, restoranlar, mağazalar ve araba kiralama hizmetleri gibi hizmetleri içeren terminal binası ile havaalanına ulaşım sistemini ve araç park kolaylıklarını içermektedir.

Limanlar ve Kıyı Yapıları

Deniz yolu taşımacılığını kabotaj ve açık deniz taşımacılığı olmak üzere iki ana sınıfta toplamak mümkündür (Aras, 2012: 108). Kabotaj Taşımacılığı, uluslararası rekabete kapalı, iç piyasaya dönük bir taşımacılık türü iken açık deniz taşımacılığı ise uluslararası rekabetin söz konusu olduğu, uluslararası ticaret koşullarına uygun olarak yürütülen bir taşımacılık türüdür (Aras, 2012: 108). Deniz yolu taşımacılığının temel unsurlarını limanlar ve gemiler oluşturmaktadır.

Limanlar coğrafi konum, hinterlant hizmetleri ve hizmet özelliklerine göre çeşitli şekillerde sınıflandırılabilirler. Limanları verdikleri hizmetlere göre ana liman, aktarma limanı, uğrak liman, besleme limanı olarak sınıflandırmak mümkündür. Bu sınıflandırmanın dışında farklı sınıflandırmalar da bulunmaktadır.

Limandan beklenen işlevlerin gerçekleştirilmesinde kullanılan tesisler alt yapı tesisleri, üstyapı tesisleri ve destek sistemleri olarak gruplandırılırlar. Limandan beklenen işlevlerin sağlanması açısından önemli rollere sahip olan altyapı tesisleri, limanların deniz kesiminde ve hemen kıyıda yer alan yapılardan oluşmaktadır. Bunlar liman dışı deniz yapıları ve liman içi deniz yapıları olarak iki grupta değerlendirilir. Dalgakıranlar ve mendirekler liman dışı deniz yapılarını oluşturmaktadır. Liman içi deniz yapıları Rıhtımlar, iskeleler ve bağlama düzenlerinden oluşturmaktadır. Limanlarda üstyapı tesisleri, rıhtımlar, apronlar, depolama alanları ve yükün liman alanına girişini ve çıkışını sağlayan ekipmanlardan oluşmaktadır.

Ulaşım Altyapısının Afetlerden Etkilenmesi ve Çözüm Yolları

Afetler sonucunda ulaşım altyapısında çok önemli hasarlar meydana gelebilmektedir. Ulaşım altyapısının hasar görmesi durumunda maddi kayıplar dışında kurtarma çalışmaları da aksamakta ya da gerçekleştirilememektedir. Aynı zamanda ekonomik faaliyetlerin devamlılığı sağlanamamaktadır.

Afetler sonucunda ulaşım altyapısında oluşacak hasarın minimum düzeyde tutulabilmesi için alınacak önlemlerin öncelikle ulaşım altyapısının tasarımı sırasında gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Planlama yapılırken; bölgesel önem taşıyan ulaşım sistemleri ve gerekse hava, kara ve demir yolu terminallerinin afet riski taşıyan alanlar dışına yapılması, kaçınılmaz olarak yüksek riskli alanlarda yer alması durumunda ise alternatif güzergahlar ve kullanımların planlanması gerekmektedir.

Doğal afetlerden sonra yol işlevlerinin felç olması ya da büyük hasar sonucunda kullanılamaması durumunda limanlar kurtarma malzemeleri için harici depo, malzemelerin afet bölgesine taşınması yıkıntıların ve çöplerin arıtımı ile nakliyatı, sığınak vb. değişik işler için kullanılabilmektedir. Üç tarafı denizlerle çevrilmiş olan ülkemizde deniz yolu ulaşımı önemli yer tutmaktadır. Dolayısıyla afetlerde denizyolu ulaşımından faydalanmak etkin bir afet yönetimi için önem teşkil etmektedir.