Ünite 5: Yargı Etiği: Bağımsızlık ve Tarafsızlık

Giriş

Ha^kimlerin meslek etigˆine ilis¸kin ahlaki yu¨ku¨mlu¨lu¨klerinin bir kısmı Tu¨rk hukuku c¸erc¸evesinde ilgili mevzuatla ve Ha^kimler ve Savcılar Yu¨ksek Kurulunun kararlarıyla yaptırıma bagˆlanmıs¸tır. Bununla birlikte Tu¨rk hukuku ve literatu¨ru¨ ic¸erisinden u¨retilmis¸ bir meslek etigˆi kodu bulunmamaktadır. Bu bos¸luk, du¨nyada da bu¨yu¨k kabul go¨ren Bangalore Yargısal Davranıs¸ I·lkeleri’ne (BYDI·) ‘resmi^ olmayan’ atıfla doldurulmaktadır. BYDI·, Birles¸mis¸ Milletler bu¨nyesinde olus¸turulan bir grup tarafından 2001 yılında Hindistan’ın Bangalore kentinde kabul edilmis¸, 2002 yılında ise c¸es¸itli u¨lkelerin bas¸ha^kimlerinın katıldıgˆı ve Lahey’de du¨zenlenen toplantıda yapılan degˆis¸ikliklerle son ha^lini almıs¸tır. BYDI·, pek c¸ok u¨lkenin yaptıgˆı yargısal etik du¨zenleme veya tavsiyelerinin temelini olus¸turmus¸tur ve olus¸turmaya devam etmektedir. Nitekim Tu¨rkiye’de de Ha^kimler ve Savcılar Yu¨ksek Kurulu 27 Haziran 2006 tarihli ve 315 sayılı kararı ile bu metni ha^kimlere ve savcılara ‘tavsiye’ etmis¸tir.

The Judicial Integrity Group’un bu belgeye yaptıgˆı yorumlara dayanarak ha^kimlerin meslek etigˆi ilkelerini go¨recegˆiz. Ancak uluslararası alandaki konuyla ilgili tek belgenin BYDI· olmadıgˆını da so¨ylememiz gerekiyor. Sadece ismen zikretmek adına bunlardan birkac¸ını s¸u s¸ekilde sıralayabiliriz:

Yargı Bagˆımsızlıgˆı Hakkında Temel I·lkeler: Birles¸mis¸ Milletler’in 1985’te Milan’da du¨zenledigˆi konferansta kabul edilmis¸tir. Yirmi maddelik belge, yargı bagˆımsızlıgˆının sagˆlanması ic¸in temel o¨neme sahip ilkeleri ic¸erir.

Evrensel Ha^kimler S¸artı: Uluslararası Ha^kimler Birligˆi (International Association of Judges) tarafından 1999 yılında, 42 u¨lkeden ha^kim o¨rgu¨tlerinin temsilcilerinin katıldıgˆı Tayvan’daki toplantı sonunda kabul edilen 15 maddelik belge, yargı etigˆi konusundaki temel ilkeleri ic¸ermektedir.

Ha^kimlerin Statu¨su¨ne I·lis¸kin Avrupa S¸artı: Avrupa Konseyinin 1997 ve 1998 yıllarında organize ettigˆi toplantılar sonunda kabul ve ilan edilen belge, hukuki bagˆlayıcılıgˆı olmamakla birlikte yargı etigˆi konusundaki u¨st du¨zey duyarlılıgˆı go¨stermesi bakımından o¨nemlidir. Toplamda yedi bas¸lık altında 28 maddelik belge, hem devletler hem de ha^kimler ac¸ısından riayet edilmesi gereken ilkeler sunmaktadır.

Savcılar I·c¸in Etik ve Davranıs¸ Bic¸imlerine I·lis¸kin Avrupa Esasları (Budapes¸te I·lkeleri): Avrupa Konseyinin 2005 yılında Budapes¸te’de du¨zenledigˆi toplantı sonrasında kabul edilmis¸, savcıların yargı mekanizması ic¸erisindeki yerine ve uymaları gereken etik ilkelere is¸aret eden bir belgedir.

Bağımsızlık

Yargı etigˆinin en o¨nde gelen ilkeleri yargılamanın bagˆımsız ve tarafsız mahkemeler tarafından yapılmasıdır. Bagˆımsız ve tarafsız yargılama, adil yargılanma hakkının da unsurları arasında yer alır. Bagˆımsızlık, herhangi bir kis¸i, kurum veya organdan emir almamak, yasamanın, yu¨ru¨tme erkinin ve digˆer dıs¸ etkilerin baskısı altında kalmamak demektir. Tarafsızlık ise ha^kimlerin yargılamada taraf tutmaması, tara arın iddialarını nesnel bir s¸ekilde ele alması ve du¨nya go¨ru¨s¸u¨, ideoloji, dini^ ve felsefi inanc¸ gibi kis¸ilik o¨zelliklerinden sıyrılabilmesi demektir. Adil yargılanma hakkının ve demokratik hukuk devletinin asli o¨zelliklerinden birisi olan yargı bagˆımsızlıgˆı ve tarafsızlıgˆının da anayasal gu¨venceye sahip olması beklenir. Yargı bagˆımsızlıgˆının dogˆası itibariyle, yani temel sorunun yasamanın ve yu¨ru¨tmenin dogˆrudan etkisinden azade olması nedeniyle, anayasal gu¨venceye sahip olması istisnai bir gerekliliktir.

Atama

Ha^kimligˆe ve savcılıgˆa atanacak olanlarda hangi o¨lc¸u¨tlerin aranacagˆı ac¸ıkc¸a belirlenmeli, bu o¨lc¸u¨tler ilan edilmeli ve o¨lc¸u¨tlere uygunlugˆun nesnel bir s¸ekilde o¨lc¸u¨lmesi sagˆlanmalıdır. O¨lc¸u¨tlerin bilinirligˆi ve nesnelligˆi yanında, atama yapacak kurulun yu¨ru¨tmeden bagˆımsızlas¸tırılmıs¸ olması da gerekir. Ha^kimlik sınavı, dogˆrudan siyasi etkiye ac¸ık olmayan, yargı ic¸erisinden olus¸turulmus¸ bir kurul tarafından yapılmalıdır.

Görev Süresi, Terfi ve Tayin

Ha^kimlerin o¨mu¨r boyu, belli bir emeklilik yas¸ına kadar yahut kısa olmamak kaydıyla o¨nceden belirlenmis¸ bir su¨re mesleklerini icra etmesi o¨ngo¨ru¨lebilir. Burada o¨nemli olan ilke, ha^kimin meslegˆinin icrasına yahut bakılmakta olan bir davaya mu¨dahale anlamını tas¸ıyacak bir go¨revden almanın mu¨mku¨n olmamasıdır. Yukarıda belirtildigˆi gibi bu konuda anayasal gu¨vencenin sagˆlanmıs¸ olmasının yanında durumun yasalarda ac¸ıklıkla belirlenmis¸ olması gerekir.

Mali Güvence

Ha^kimlerin maas¸larının ve emekli aylıgˆının belirlenmesi, yu¨ru¨tmenin keyfi mu¨dahalesine kapalı, yasalarla gu¨vence altına alınmıs¸ bir du¨zene tabi olmalıdır

İşleyişte Bağımsızlık

I·s¸leyis¸te bagˆımsızlık mahkemelerin verdigˆi kararlara ancak yargı c¸erc¸evesinde itiraz edilebilmesini, verilen kararları genel ve o¨zel af dıs¸ında gec¸ersiz kılacak du¨zenleme yapılamamasını ve yargı kararlarının uygulanmasını da ic¸erir.

Yargı Etiği İlkesi Olarak Yargı Bağımsızlığı

Yargı bağımsızlığı imtiyaz değil sorumluluktur. Bagˆımsız oldugˆunun bilincindeki ha^kimin bu bagˆımsızlıgˆı gu¨c¸ veya yetki olarak go¨rmesi degˆil, sorumluluk olarak kabul etmesi beklenir. Yargı bagˆımsızlıgˆının yapısal gereklerinin yerine getirildigˆi bir ortamda, ha^kimin tarafsız ve du¨ru¨st bir yargılama yapmada tamamen o¨zgu¨r oldugˆu kabul edilir ve bu o¨zgu¨rlu¨k ha^kimin adil yargılanmayı ihlal edecek herhangi bir mazeretinin olmadıgˆı anlamına gelir.

Yargı bağımsızlığı kurumsal bir mesele değildir. Yargı bagˆımsızlıgˆının bireysel yo¨nu¨, tarafsızlık ilkesiyle yakından ilgili olmakla birlikte, ondan farklıdır. Tarafsızlık daha ziyade o¨nyargı yoklugˆunu ifade ederken bagˆımsızlık fiili olarak ilis¸ki ic¸inde olmamayı ifade eder.

Hakimler sadece hukuka karşı sadakat ve yükümlülük içinde olmalıdır. Ha^kim yargı is¸levini, dogˆrudan veya dolaylı, herhangi bir yerden veya herhangi bir sebeple gelen mu¨dahale, tehdit, baskı, tes¸vik ve tu¨m ha^rici^ etkilerden uzak, ha^kimin olayları bizzat kendisinin degˆerlendirmesine dayanan, titiz bir hukuk anlayıs¸ı ile uyumlu bir s¸ekilde, bagˆımsız olarak yerine getirmelidir.

Hakim örtük ve dolaylı etkileme teşebbüslerine karşı da dikkatli ve katı bir tutum geliştirmelidir. Ha^kim, genelde toplumdan, o¨zelde ise karar vermek zorunda oldugˆu ihtila^fın tara arından bagˆımsızdır. Hakimler gündelik yaşamlarını toplumdan yalıtılmış bir şekilde sürdüremez. Bu noktada hakim hem toplumdan bağımsız hem de toplumla iç içe olmalıdır. Hakim attığı her adımda eylemelerinin toplumda yargıya güveni ne ölçüde etkileyeceğini dikkate almalıdır. Hakimler ayrıca toplumun belli kesimleriyle ilişkiye girerken dikkatli olmalıdır.

Bağımsızlığın Gösterilmesi

Ha^kim, yasama ve yu¨ru¨tme organlarının etkisi ve bu organlarla uygun olmayan ilis¸kilerden fii^len uzak olmakla kalmayıp, aynı zamanda o¨yle go¨ru¨nmelidir de. Bağımsızlık söz konusu olunca hakim yakınları da siyasi faaliyetlerden uzak kalmalıdır.

Ha^kim, yargısal go¨revlerini yerine getirirken, tek bas¸ına karar vermek zorunda oldugˆu hususlarda digˆer ha^kimlerden de bagˆımsızdır. Hakim kimsenin çalışanı değildir. Hakim hukukun hizmetkardır ve ancak hukuka karşı sorumludur.

Ha^kim, yargının kurumsal ve eylemsel bagˆımsızlıgˆını su¨rdu¨rmek ve arttırmak ic¸in, yargısal o¨devlerinin mu¨kemmelen ifasına yo¨nelik koruma tedbirlerini almalı ve bunları artırmalıdır.

Ha^kim, yargı bagˆımsızlıgˆını su¨rdu¨rmede esas olan yargıya yo¨nelik kamusal gu¨veni gu¨c¸lendirmek amacıyla, yargı etigˆi ile ilgili yu¨ksek standartlar sergilemeli ve bunları ilerletmelidir.

Tarafsızlık

BYDI·’nin yargı etigˆine ilis¸kin olarak ikinci sırada zikrettigˆi degˆer, tarafsızlıktır. BYDI·’ye go¨re:

“Tarafsızlık, yargı go¨revinin tam ve dogˆru bir s¸ekilde yerine getirilmesinin esasıdır. Bu prensip, sadece biza^tihi^ karar ic¸in degˆil aynı zamanda kararın olus¸turuldugˆu su¨rec¸ ac¸ısından da gec¸erlidir.”

Bagˆımsızlık ve tarafsızlık birbirlerinden ayrı degˆerler olmakla birlikte yakından bagˆlantılıdır. Bagˆımsızlık tarafsızlıgˆın o¨n kos¸uludur. Verili bir davada tarafsız olmayan bir ha^kimin bagˆımsız olması peka^la^ mu¨mku¨ndu¨r ancak tanım geregˆi bagˆımsız olmayan bir ha^kimin kurumsal boyutuyla tarafsız olabilmesi mu¨mku¨n degˆildir.

Tarafsızlığın gerçekleşebilmesi için hem hakim fiilen tarafsız davranmalı hem de hakimin tarafsızlığı gözlenebilir olmalıdır.

Ha^kim, yargısal go¨revlerini tarafsız, o¨nyargısız ve pes¸in hu¨ku¨m sahibi olmaksızın yerine getirmelidir.

Ha^kimin tarafsız davrandıgˆı du¨s¸u¨ncesi, kamunun yargıya gu¨venini zedeler. Ha^kim, tara ardan birisiyle olan kis¸isel ilis¸kisi veya kararın sonucuna bagˆlı olarak c¸ıkarının etkilenecegˆi her tu¨rlu¨ faaliyetten kac¸ınmalıdır.

Ha^kim, mahkemede ve mahkeme dıs¸ında, yargı ve ha^kim tarafsızlıgˆı ac¸ısından kamuoyu, hukuk meslegˆi ve dava tara arının gu¨venini sagˆlayacak ve artıracak davranıs¸lar ic¸erisinde olmalıdır.

Yargıya ve ha^kimlere, c¸ıkan yahut c¸ıkması muhtemel karardan hos¸nut olmayacak olanların yo¨neltecegˆi ilk eles¸tiri, tarafsızlık eles¸tirisidir. Tarafların ha^kimi ikna etme ve durus¸maları su¨rdu¨rme su¨recinde oldukc¸a hassas dengeler so¨z konusudur. Ha^kim bu hassas dengelerin her zaman farkında olarak is¸lem yapmalıdır. Durus¸ma du¨zenini tehdit eden, mahkemeye yo¨nelik igˆneli ve sert bir dil kullanan avukat, ha^kime hitap ederken teamu¨llerin sınırlarını zorlayan taraf veya sanık, maruz kaldıkları haklı bir uyarıyı dahi tarafsızlıgˆın ihlali olarak algılayabilir. Dolayısıyla ha^kim avukatlarla, sanıklarla, tara arla, tanıklarla olan diyaloglarında sakin, kendinden emin, eles¸tirileri kis¸iselles¸tirmeyen, hic¸bir zaman kars¸ı tarafı ku¨c¸u¨msemeyen, hakaret etmeyen bir tutum ic¸erisinde olmalıdır.

Hakimlerin mahkeme dışındaki davranış ve faaliyetleri de yargı tarafsızlığını zedeleyebilir. Ha^kim, durus¸ma ve karar as¸amalarında, kendisini yargılamadan zorunlu olarak el c¸ektirecek olasılıkları makul o¨lc¸u¨ler ic¸erisinde asgariye indirecek s¸ekilde hareket etmelidir.

İhtisas-ı Rey Sorunu

Ha^kim, o¨nu¨ndeki bir dava veya o¨nu¨ne gelme ihtima^li olan bir konu hakkında, bilerek ve isteyerek; yargılama as¸amasının sonuc¸larını veya su¨recin ac¸ıkc¸a a^dila^nelik vasfını makul o¨lc¸u¨ler c¸erc¸evesinde etkileyecek veya zayı atacak hic¸bir yorumda bulunmamalıdır. Ayrıca ha^kim, her hangi bir s¸ahsın ya da meselenin a^dil yargılanmasını etkileyebilecek aleni^ olsun veya olmasın her hangi bir yorum da yapmamalıdır.

I·hsas-ı rey yasagˆı, ha^kimin, hukukun izin verdigˆi o¨lc¸u¨de yapacagˆı kamuoyunu bilgilendirme amac¸lı ac¸ıklamalarını, hukuki egˆitim amacıyla bilimsel bir ortamda yapılan sunumları kapsamaz. Hakim kararını kamuya hitap ederek savunmalıdır.

Tarafgirlik Şüphesiyle Çekinme

Ha^kim, tarafsız olarak karar veremeyecegˆi durumda veya makul go¨zlemcide tarafsız olarak karar veremeyecegˆi izlenimi yaratması halinde, yargılamanın herhangi bir as¸amasına katılmaktan c¸ekinmelidir.

Evrensel bir ilke olarak go¨rebilecegˆimiz ‘Kis¸i kendi davasının ha^kimi olamaz’ kuralı, biri dar, laf- zi, digˆeri ise genis¸ olmak u¨zere iki tu¨r uygulamaya olanak verir. Birinci durumda, ha^kim gerc¸ekten bir uyus¸mazlıgˆın tarafıdır, c¸ıkacak karar dogˆrudan kendisinin veya yakınının c¸ıkarını etkileyecektir. I·kinci durumda ise karardan dogˆrudan etkilenmeyecek bile olsa tara ara olan yakınlıgˆı, tarafsız bir karar vermeye neden olabilecek, en azından, makul go¨zlemci bu yo¨nde haklı bir s¸u¨pheye du¨s¸ebilecektir.

Tara arın ha^kimin tarafsızlıgˆını zedeleyebilecek durumu bilmelerine ragˆmen buna rıza go¨stermeleri o¨nemli degˆildir.

Ha^kimin tarafsızlıgˆını sorgulanabilir ha^le getiren bir durumun varlıgˆında, ha^kimin bu durumu tara ara bildirmesi gerekir.

Hakimlik mesleğinden önceki siyasal faaliyetler tarafsızlığı kendiliğinden zedelemez.

Tara arın ha^kimin reddi kurumuna bas¸vurması, ha^kim tarafından serinkanlılıkla kars¸ılanmalıdır. Ha^kim bu konudaki talebi ve iddiaları duygusal tepkilerle kars¸ılamamalıdır. Duygusal tepki veren ha^kimin bu tutumu, tara ardaki tarafsızlık s¸u¨phesini artırır. Ha^kim, ha^kimin reddi taleplerini degˆerlendirirken adaletin sagˆlanması ic¸in belirgin, go¨zle go¨ru¨nu¨r bir tarafsızlıgˆın gerektigˆini aklından c¸ıkarmamalı, tara arın iddialarını bu go¨zle degˆerlendirmelidir. Ha^kimin taraflarla olan mu¨spet yahut menfi yo¨ndeki ilis¸kisi, ha^kimin tarafsızlıgˆına yo¨nelik algıyı etkiler.

Ha^kimlik meslegˆini icra etmekte olan bir ha^kim, ha^kimlik meslegˆi haricinde ileri yo¨nelik o¨zel sekto¨r yahut idari herhangi bir is¸, makam, statu¨ teklifi almıs¸ olabilir. Bo¨yle bir teklifte bulunulmus¸ olması durumunda, teklif sahiplerinin kendileri, yakınları yahut kurumlarıyla ilgili davalara bakılması, ha^kimin tarafsızlıgˆını s¸u¨pheli ha^le getirir.