Ünite 3: Afet ve Acil Müdahâle Çalışanlarının Karşılaşabileceği İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri

Giriş

Afet ve acil durum müdahâle ekiplerin yaptığı işler; doğası gereği, çoğunlukla kaçınılmaz olan tehlike ve risklerin çoğuyla mücadele eden mesleklerin başında gelmektedir. Afet ve acil durum müdahâle ekipleri; bir kaza yerinde, dar ya da kısıtlı görüşe sahip alanlarda veya hareket eden bir ambulans gibi kontrolsüz ve zor şartlarda, sağlık yardımı gerektiren durumlarda hastane öncesi sağlık yardımı sağlamak durumunda kalabilirler.

Kaynakların İyi Kullanılmamasıyla Oluşan Riskler

Ölçeğine bağlı olarak bütün acil durum olaylarında, yerel, ulusal ya da uluslararası seviyede kurumsal işbirliği gereklidir. Bir felaket bölgesindeki gerçek durum hakkındaki anlık bilgi eksikliği ve olayların öngörülemezliği afet ve acil durum müdahâle işinin doğal parçalarıdır. Bununla birlikte, zayıf iş birliği ya da otoriteler ile görev yapan diğer çalışan gruplar arasındaki iş birliği eksikliği, afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin sağlık ve güvenlik riskinin seviyesini artıracaktır.

Kötü yönetim;

• Hazırlık planı,
• Belirli bir olayda görev yapan acil müdahâle ekiplerinin koordinasyonun, görev tanımlarının, kullanacakları farklı iletişim sisteminin ya da anlayabilecekleri lisanın,
• Olayın öncesinde, esnasında ve sonrasında bilgi ve haberleşme,
• Kişisel koruyucu ekipman ve kıyafetlerin,
• Eğitimin,
• Olay sonrası desteğin,

eksikliğine, yetersizliğine ya da uygunsuzluğuna neden olur.

Kötü yönetim ve bölgedeki profesyoneller arası ortak bir iletişim sisteminin eksikliği, ciddi karmaşıklık oluşturabilir ve afet ve acil durum müdahâle ekipleri arasında büyük emniyet sorunlarına yol açabilir. Ortak bir dil eksikliği ve uyumsuz bilgi kanalları özellikle uluslararası işbirliğini olumsuz etkileyebilir.

Fiziksel Aşırı Zorlanmalar

Afet ve acil durum müdahâle ekibinin işi; genellikle uzun vardiyalarla fiziksel güç gerektiren, fazla mesai ve yetersiz dinlenme araları olan bir iştir. Ekip çalışanları, aşırı fiziksel ve psikolojik güç gerektiren iş görevlerinden kaynaklanan kas-iskelet sistemi hastalıkları olan bir meslek gurubudur.

Afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin karşılaşılabileceği kas-iskelet sistemi yaralanma ve rahatsızlıklarına yol açabilecek risk faktörleri aşağıdaki gibi tanımlanabilir:

• Hastaların, ölülerin ve nesnelerin (özel kurtarma ekipmanları, sedye, hasta kurtarma) sıklıkla kaldırılması ve taşınmasına bağlı olarak kasiskelet sisteminin aşırı zorlanması ve hatalı duruş pozisyonunda uzun süreli kalma,
• Ağır koruyucu ekipmanın aşınması,
• Aşırı zaman baskısı altında çalışma,
• Felaketlere maruz kalmaktan (travma sonrası stres) ve organizasyon faktörlerinden (vardiya çalışması, düzensiz ve öngörülemeyen çalışma saatleri, uzamış müdahâleler) kaynaklanan yüksek psikolojik stres,
• Kasisli yollardaki sürüşten kaynaklanan tüm vücut sarsılmasına maruz kalma,
• Ambülans gibi araçlarda uzun süreli hareketsiz eylemdir.

Duygusal Aşırı Gerginlik

Afet ve acil durum müdahâle ekipleri, yapabilecekleri bir yanlış ya da hata sonucu birisinin ölümüne yol açabilecekleri düşüncesiyle ve başa çıkması zor olan suçluluk duygusuyla, diğer hayatlara karşı taşıdıkları sorumluluğun yüküyle ve devasa psikolojik talepler ile karşılaşırlar.

Teşhis ve İstatiksel Akıl Rahatsızlıkları El Kitabı’nda bir olayın Travma Sonrası Stres Bozukluğuna yol açan travmatik olay olarak nitelendirilebilmesi için gereken ölçütler detaylı olarak verilmiştir. Buna göre:

• Hayati tehdit, ciddi yaralanma ya da fiziksel bütünlüğüne zarar verebilecek bir durumu kişisel olarak deneyimleme,
• Ölüme, yaralanmaya ya da başka birisinin fiziksel bütünlüğüne tehdide şahit olma durumu,
• Bir aile üyesinin ya da yakının beklenmeyen ölüm ya da ciddi yaralanma haberini alma durumu,
• Olayı takiben kişinin tepkisinde yoğun korkunun, çaresizliğin ya da şokun olduğu bir durum travmatik olay olabilir.

Amerikan psikiyatri derneğine göre, travma sonrası stres bozukluğu, bazı teşhis kriterlerinin bir ay boyunca devam etmesi sonunda teşhis edilebilir. Akıl sağlığı rahatsızlıklarına eşlik edebilen depresyon; günün çoğunda kötü hissetmeye ve günlük aktivelerin çoğunda ilgi ve mutsuzluğa yol açabilir, aynı zamanda kilo kaybı, uyurgezerlik ya da aşırı uykuculuk, psikomotor sıkıntı, yorgunluk, değersizlik hissi, konsantrasyon sorunları, tekrarlayan ölüm ve intihar düşünceleri gibi diğer belirtilere eşlik edebilir.

Tükeniş (tükenme) iş stresine uzun süreli tepki olarak tarif edilir ve üç ana faktör tarafından karakterize edilir:

1. Duygusal tükenmişlik: duygusal yorgunluk, diğerleriyle temas yüzünden boş hissetme
2. Azalmış kişisel başarı: birinin yeteneklerinin azaldığı fikrine sahip olması
3. Benlik yitimi: çevreye karşı olan ilgi ve tutku kaybı

Tükenme sorunu yaşayan kişi; artan gerginlikten, azalan verimlilikten ve motivasyon (ilgi kaybı, moral bozukluğu) ile birlikte tükenmişlikten şikâyetçi olabilir. Bu da iş performansının azalmasına ve tekrarlayan kısa süreli iş kayıplarına yol açabilir.

Doğal Afetlere Özgü İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri

Doğal afetlerde, afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin ana görevleri arasında; sağ kalanların kurtarılması, tıbbî yardımın sağlanması, etkilenen bölgeden insanların tahliyesi, ölülerin çıkarılması, ileri zararların önlenmesi, temizleme işi, su ve yiyeceğin sağlanması, salgınların yayılmasını önlemek için iyi bir hijyen seviyesinin korunması ve halkın aşılanmasının desteklenmesi sayılabilir. Acil müdahâle ekiplerine özgü riskler; bölgenin önemli ölçüde yıkılması, binaların ve diğer yapıların çökmesi, elektrik hatlarının yıkılması, altyapı ve iletişim hatlarının çökmesi ile ilgili olabilir. Doğal afetler; su baskınlarını ve boğulma, su ve vektör aracılı hastalıkların yayılması gibi riskleri içerebilir.

• Etkilenen halkın ya da afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin; bakteri, virüs ve diğer mikroorganizmaların yüksek oranda bulunduğu kirlenmiş su ile doğrudan temas etmesi ile su aracılı hastalıklar yayılırlar. Bu duruma da, kanalizasyonun içme suyu kaynaklarına girmesi veya acil müdahâle ekiplerinin kirlenmiş yüzey suları ile çalışmak zorunda kalmaları neden olabilir.
• Vektör aracılı hastalıkların, su baskınlarından sonra ya da afetzedelerin bakımı için arazi kamplarının hazırlanmasını gerektiren ve sağlam atık sisteminin bozulduğu afetleri takiben oluşması muhtemeldir. Su birikintileri sivrisinekler için üreme sahası olarak hizmet ederken, atıktaki besinler de kemirgenleri çeker. Tipik olarak sivrisinekler tarafından taşınan hastalıklar malarya, dengue, St Louis ansefaliti ve batı Nil ateşidir.
• Afetzedelerle temas hâlindeki afet ve acil durum müdahâle ekiplerini etkileyebilecek bulaşıcı hastalıklar; yara iltihapları, tüberküloz gibi damlacık enfeksiyonu ile taşınan hastalıklar, bulaşma enfeksiyonu ile taşınan bağırsak hastalıkları, HIV, Hepatit B ve C gibi kan aracılı hastalıklardır. Cesetlerle temas ile ilişkili en yüksek ihtimalli enfeksiyonlar; kan aracılı hastalıklar, bağırsak hastalıkları ve tüberkülozdur.
• Felaket bölgesine gönderilen itfaiyeciler ile diğer arama kurtarma ve tahliye ekipleri, özellikle solunum ve astım sorunları riski altında olabilirler.
• Hastane öncesi tıbbî müdahâlede ve mağdurlara yardım sağlanması sırasında afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin; kan, vücut sıvıları ve iğne batması yaralanmalarına maruz kalma riski oldukça yüksektir. Bu durumda, üç ana hastalığın bulaşma ihtimali vardır. Bunlar;

1. İnsan Bağışıklık Yetmezlik Virüsü (Human Immunodeficiency Virus, HIV),
2. Hepatit B,
3. Hepatit C’dir.

İnsan Kaynaklı Afetlere Özgü İş Sağlığı ve Güvenlik Riskleri

Yangınlar

Yangınlar ve patlamalar yüksek seviyede termal radyasyon ve basınç üretir. Bir patlamanın şok dalgası yakındaki insanların yaralanmasına ya da ölmesine ve yapılarda önemli ölçüde hasar oluşmasına yol açabilir. şok dalgası insan vücudunda ilk olarak havanın çoğunu içeren organları etkiler ve kulak zarı yırtılmasından akciğerlerin kanamasına kadar farklı yaralanmalara yol açar. Yangınlar da; deri yanıklarına, oksijen boşalmasına ve yanma sürecinin ürettiği toksik dumana maruz kalmaya yol açabilir. Domino etkisinin oluşmasından kaynaklı ikincil patlamalar ise acil müdahâle ekiplerini belirli bir tehlike altına sokabilir.

Kimyasal Tehlikeler

Kimyasalların vücuda ana giriş yolları deri, solunum sistemi ve sindirim sistemidir.

Zarar verebilecek yeterli toksiteye, ya kısa ama büyük ölçüde (akut) ya da birikme etkisine yol açan uzun süreli maruz kalma (kronik) sonucunda ulaşılabilir. Olumsuz sağlık sonuçları ya lokal (temas noktasında deri kabarması ya da yanması) ya da sistemik (vücudun ilk temas noktasından uzakta) olabilir. Etkileri derhâl (gözlerde ya da solunum sisteminde tahrişler şeklinde) ya da gecikmeli (kanser gibi) olabilir.

Endüstriyel bölgelerde afet ve acil durum müdahâle ekipleri; karbonmonoksit, amonyak, siyanür, izosiyanür, florik asit, asitaldehit, formaldehit, metan, kükürt dioksit, asbest, serbest radikaller ve parçacık maddeleri gibi çeşitli kimyasallara maruz kalabilirler. Kimyasal maddelere maruz kalma, büyük kazalarla sınırlı olmayıp felaketlerle mücadele etmek için kullanılan maddeler sebebiyle de olabilir.

Toksik maddelere anlık maruz kalmanın kısa ve uzun süreli olumsuz etkileri oluşabilir. Toksik maruz kalmanın sonuçları ani ölüm, latent ölüm (kanser oluşması) ve diğer pek çok tip rahatsızlıklar şeklinde görülebilir.

Radyasyona Maruz Kalma

Radyoaktivite, radyoaktif malzemeden yayılan iyonlaştırıcı radyasyondur ve insan sağlığı üzerinde ciddi olumsuz etkilere sahip olabilir. Bu etkiler, hücre hasarına hatta hücre ölümüne yol açan DNA değişimi ve protein değişimi şeklinde oluşabilir. Hasarın şiddeti radyon tipine, yoğunluğuna, kaynaktan olan mesafeye ve maruz kalma süresine bağlıdır.

Afet ve acil durum müdahâle ekiplerinde radyoaktiviteye maruz kalma ve radyoaktif kirlenme (radyoaktif malzeme istenmeyen bir yerde olduğunda); nükleer kazalara müdahâle etmesi sırasında, endüstriyel radyoaktif kaynaklara kazaen maruz kalması veya yardıma ihtiyaç duyan etkilenmiş insanlarla temas etmesi gibi çeşitli durumlardan kaynaklanmış olabilir. Nükleer kazaların ilişkili insanların sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri; bulantı ve cilt sorunları ile yanıklar, tedavisi mümkün olmayan hastalıklar (kanserin farklı türleri) ve ölüm gibi ciddi sonuçlar arasında değişkenlik gösterir.

Kısa sürede yüksek dozda radyasyona maruz kalmanın sebep olduğu radyasyon hastalığı Akut Radyasyon Sendromu (ARS) olarak bilinir. ARS ile ilişkili belirtiler; iştah kaybı, yorgunluk, ateş, bulantı, kusma, ishal, cilt hasarı, saç kaybı, felç ve koma olabilir.

Terörist ve Adlî Vâkâ Saldırıları

Bir terörist ya da adlî vâkâ saldırılarının sebep olduğu acil durum; genellikle, kitlesel yaralanma olayı, tehlikeli maddeye maruz kalma sahası ve suç yerinin bir kombinasyonudur. Müdahâle ekiplerinin riskini artıran faktörler olarak ateşli silahlar, yanıcı malzemeler ve patlayıcılar sayılabilir. Bu tür saldırılarda, yüksek sayıda toplu ölümler ve rehine alma riskleri de mevcuttur. Ayrıca, terör olaylarında kurtarma personeli olarak müdahâle eden afet ve acil durum müdahâle ekipleri, teröristler tarafından ya doğrudan ya da dolaylı olarak hedef alınmış kurbanlar olarak iki şekilde de yer alabilirler. Terörist ve adlî vâkâ saldırıları fiziksel, kimyasal, biyolojik ve radyolojik felaketler içerebilir. Patlamalar ya da yapıların çökmesi gibi farklı ikincil sonuçlar, acil müdahâle ekipleri müdahâle sahasına vardıktan sonra oluşabilir. Bu tür saldırılar sonucunda binanın kısmen ya da tamamen çökmesi; elektrik ekipmanların, gürültü, düşen objeler, kapalı alanlar, yapısal duraysızlık ve düzensiz ve düzgün olmayan çalışma yüzeylerini içeren bir felaketler dizisine neden olur. Ayrıca, bu tür durumlar; yangınlar, toksik gazlar ve yapı malzeme ve içeriklerinin tozlaşmasıyla kimyasal felaketler de oluşturur.

Biyoterörizmde Kullanılması Muhtemel Biyolojik Maddeler

Doğrudan temas, biyolojik bir maddeyle bilerek kirletilmiş bir sahaya girildiği zaman; dolaylı temas ise biyoterörizm ile başlatılmış bir hastalıkla enfekte olmuş bir şahsa sağlık yardımı yapılırken oluşabilir.

Hastalık kontrol ve önleme merkezi sivillere yönelik en büyük tehdidi ortaya koyan biyolojik maddelerin bir listesini yayınlamıştır.

A kategorisi (en tehlikeli maddeler); variola major (çiçek hastalığı), bacillus anthracis (şarbon), yersinia pestis (veba), clostridium botulinum toxin (botülizm), francisella tularensis (tularemi) ve filovirüsleri ve arenavirüslerini (viral hemorajenik ateşler) içerir. Bunlar listenin başında gelirler. Çünkü;

• Kolayca insandan insana yayılır ya da taşınır.
• Yaygın etki potansiyeliyle çok sayıda ölüme sebep olur.
• Kamuoyunda paniğe ve sosyal karmaşaya neden olabilir.
• Halk sağlığı hazırlığı için özel eylem gerektirir.

B ve C kategorileri ise insanları daha az tehdit eden biyolojik maddeleri içerir.