Ünite 8: Acil Durum Planlaması

Giriş

Risk değerlendirmesi sürecinde risklerin önlenmesi ve azaltılması, hazırlık, afete müdahale ve iyileştirme planları doğrultusunda yapılan acil durum planlaması, acil durumların ve afet meydana geldiğinde olaya zamanında, hızlı ve etkili olarak müdahale edilebilmesi ve iyileştirme çalışmalarının etkin bir şekilde yapılabilmesi içindir. Çalışma hayatını büyük ölçüde etkileyen acil durumlarla mücadele etmek kaçınılmaz görevlerdendir. Acil durumlarla mücadele etmenin yanı sıra hazırlıklı olmak da çok önemli sorumluluklardandır. İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi, iş sağlığı ve güvenliği faaliyetlerini işletmelerin politikaları genelinde sistematik bir şekilde ele alarak sürekli iyileştirmeyi amaçlayan bir araçtır.

Acil Durum Plan Gerekliliği

Herhangi bir acil durum oluştuğunda hemen organize olarak düzenli bir şekilde müdahale etmek ve ortaya çıkabilecek olan zararları en az seviyeye indirmek amacıyla acil durum planlaması yapılır. Genel hatlarıyla ele alındığında iş sağlığı ve güvenliği konuları idari para cezaları olsun ya da olmasın ihmal edilemez veya hafife alınamaz unsurlardandır. İşverenler bu konuda gereken duyarlılığı göstermeli hatta varsa kanunda belirtilmeyen önlemleri de almalıdırlar. İş sağlığı ve güvenliğine yönelik gerekli hassasiyetin gösterilmesi hâlinde meydana gelebilecek iş kazaları ve meslek hastalıkları tam olarak sıfıra indirilmesi mümkün olmasa dahi, sayısı büyük oranda azalacaktır. Acil durumlara karşı bir planı olan toplumlar ve işletmeler bu durumlardan en az şekilde etkilenmektedir. Bu işletmeler ve kuruluşlar acil durumlardan kaynaklı sorunları ve etkilediği sahaları kolayca kontrol altına alarak acil durum planı çerçevesinde planladıkları faaliyetlerine kesintisiz olarak devam edebilmektedir. Acil durumlara karşı organize olamayan kurum ve iş yerlerinde çalışma hayatının kesintiye uğraması ve bu durumda ciddi ve geri dönüşü olmayan kayıpların yaşanması kaçınılmazdır.

AFAD zarar azaltma yı “doğal, teknolojik ve insan kaynaklı tehlikelerle çevresel bozulmaların afet sonucunu doğurmasını önlemek veya etkilerini azaltmak amacıyla, afet öncesinde sırasında ve sonrasında alınması gereken yapısal ve yapısal olmayan önlem ve faaliyetlerin tümü” diye tanımlamaktadır. Zarar azaltma aşaması (evresi); pratikte, iyileştirme evresindeki faaliyetlerle birlikte başlar ve yeni bir afet olana kadar devam eder. Bu evrede yürütülen faaliyetler; ülke, bölge ve yerleşme birimi ölçeğinde olmak üzere çok geniş uygulama alanı göstermektedir.

Acil Durum Mevzuatı ve Terminolojisi

İş sürekliliği, bir işletme veya kuruluşun kritik fonksiyon ve süreçlerini etkileyecek dahili ve/veya harici acil durum ve olaylara, işleyişi etkileyebilecek her türlü kesinti durumuna (elektrik, su, doğal gaz, tıbbi gazlar gibi) karşı hazırlıklı olması; bu durumlarla önceden kararlaştırıldığı, planlandığı, tatbikat ve diğer yöntemlerle test edildiği şekilde baş edebilmesinin sağlanmasıdır. EM-DAT (Emergency Events Database) veri tabanına göre bir olayın afet olarak sayılabilmesi için en az 10 kişinin ölmesi, en az 100 kişinin etkilenmesi, olağanüstü hâl ilan edilmesi ve ilgili devlet tarafından uluslararası yardım çağrısı yapılması kriterlerinden en az biri gerçekleşmiş olmalıdır.

Acil Durum Kavram ve Terminolojisi

Afet ve Acil Durum Müdahale Yönetim Hizmetleri Yönetmeliği’nde ‘ Acil durum , toplumun tamamının veya belli kesimlerinin normal hayat ve faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan ve acil müdahaleyi gerektiren olayları ve bu olayların oluşturduğu kriz halini ifade etmektedir.’ şeklindedir.

A-Tipi Acil Durumlar: Savaş hâli, deprem, sel, yıldırım düşmesi, büyük çaplı yangınlar, terör / sabotaj, uçak / helikopter kazaları, salgın hastalıklar gibi nedenler sonucunda ortaya çıkan durumlardır.

B-Tipi Acil Durumlar: Küçük çaplı yangınlar, muhtelif kimyasal, yanıcı ve parlayıcı maddelerin sızıntılarını içeren çevresel kazalar ile benzer öneme sahip durumlardır.

Kriz Yönetimi

Kriz , önceden beklenmeyen ve sezilmeyen, örgüt tarafından çabuk ve acele cevap verilmesi gereken, kurum, kuruluşun önleme ve müdahale mekanizmalarını yetersiz hâle getirerek mevcut değerlerini, amaçlarını ve varsayımlarını tehdit eden gerilim durumu şekilde tanımlanabilir. Krizi, temel itibariyle yaşanan olağan gerilimlerden ayıran temel özellikler; önceden sezilemeyen ani bir değişiklik olması, krize çabuk ve acele cevap verilmesi gerekliliği, yöneticilerin uyguladıkları standart karar mekanizmaları ile krize cevap verememeleri ve meydana gelen değişimin kuruluşun devamlılığını ciddi şekilde tehdit etmesidir. Krizin, her ne kadar ani olarak ortaya çıktığı söylense de yangın, sel, deprem gibi doğal felaketlerle oluşan krizler dışında diğer kaynaklara bağlı olarak oluşan krizlerin tamamı oluşum sürecinde bazı sinyaller gönderir. Fakat bu sinyallerin yeterince dikkate alınmaması veya sinyallerin krize ait olduğunun bilinmemesi sonucu kriz ortaya çıkar. Kriz önleme konusunda hazırlanan planların yazıya dökülmesi çok önemlidir. Planlar çok uzun ve katı olmamalı, kriz durumunun tahmin edilemeyen yönlerini tanıyabilecek bir yapı ve esneklik sağlamalıdır ve yöneticilere ortak duyuları kullanarak rahat hareket edeceği bol alan vermelidir. Kriz yönetiminde dikkat edilmesi gereken en önemli unsur, gelecekte olması muhtemel krizleri öngörebilmektir. Böyle bir stratejik planlama risk yükseldiğinde büyük bir avantaj olarak ortaya çıkacaktır. Etkili planlama yapılması ile problem en uç noktaya çıktığında gerçek problem üzerinde odaklanma imkânı doğar ve hareket için bir zemin teşkil eder. Kriz yönetiminde önemli nokta, işletmenin krizle karşılaştığı anda yerine getirilmesi gereken faaliyet planlarının varlığıdır.

Mevzuatta Acil Durum Planlaması

6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun 11 inci maddesine göre işverenler; ‘çalışma ortamı, kullanılan maddeler, iş ekipmanı ile çevre şartlarını dikkate alarak meydana gelebilecek acil durumları önceden değerlendirmek, çalışanları ve çalışma çevresini etkilemesi mümkün ve muhtemel acil durumları belirlemek ve bunların olumsuz etkilerini önleyici ve sınırlandırıcı tedbirleri’ almakla yükümlüdür. İş yerlerinde, ‘acil durumların olumsuz etkilerinden korunmak üzere gerekli ölçüm ve değerlendirmelerin yapılması ve acil durum planlarının hazırlanması’ zorunludur. Acil durumlarda yapılacak çalışmalar, 18 Haziran 2013 tarih ve 28681 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan ‘İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik’ hükümlerine uygun olarak yapılmalıdır. Bu Yönetmelik’e göre acil durum planları 6331 İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamındaki tüm iş yerlerinde uygulanmalıdır.

Acil Durumlarla Mücadele Ekipleri

İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik kapsamına giren iş yerlerinde, acil durumlara müdahale ve acil durumlarla mücadele için üç ekip görevlendirilmelidir. Bunlar; yangınla mücadele, arama kurtarma ve tahliye ile ilk yardım ekipleridir.

Yangınla Mücadele Ekibinin Görevleri

Yangın çıktığını öğrenir öğrenmez ekip başı yangını itfaiyeye ve ilgili kişilere en kısa zamanda telefonla haber verir ve itfaiyeye yangın yerini, tam adresini, çıkış saatini ve yangının türünü bildirir. Yangın haberi ulaştığında, yangın yerine gelerek, yangının ne tür yangın olduğunu belirleyip, iş yerindeki yangın söndürme malzemelerini kullanarak yangını söndürmeye ve kontrol altına almaya çalışır. Yangın söndürüldükten sonra çevre güvenlik önlemlerini sürdürerek yangın yerinin temizlenmesini sağlar ve diğer ekiplerle birlikte yangının çıktığı yer, çıkış nedeni, yangın söndürme çalışmaları, yangın sonrası maddi hasar ve diğer kayıplarla ilgili bir rapor hazırlayıp eksilen teçhizatı belirler ve sorumlu iş güvenliği uzmanına bildirir.

Arama Kurtarma ve Tahliye Ekibinin Görevleri

İş yerinde olağan durumlarda yangın kaçış yollarını denetleyerek sürekli kullanılabilir durumda olmasını sağlar; en hızlı şekilde teçhizatları ile birlikte yangın yerine ulaşır ve yangın söndürme ekibinden alınacak bilgiler ışığında arama kurtarma ve tahliye çalışmalarına başlar. İtfaiye ekibi geldikten sonra itfaiye ekibine arama kurtarma ve tahliye çalışmalarında yardımcı olur.

İlk Yardım Ekibinin Görevleri

Tahliye gerektiren durumlarda toplanma bölgesindeki birim amirleri ile birlikte çalışanların isim listesine göre sayımını yapar. Yaralı ve hastaların isim ve durumlarını tespit ederek, tıbbi ilk yardım gelene veya sağlık kurumuna götürülünceye kadar gereken ilk yardımı yapar. İlk yardım malzemelerini acil toplanma alanına getirerek gerekli müdahaleyi yapar. Durumu ağır olanları tespit edip, ambulans çağırıp hastaneye gönderilmesini sağlar.

Acil Durum Planı Hazırlama Aşamaları

İş yerlerinde acil durum planlarının hangi aşamalar izlenerek yapılması gerektiği İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik’in yedinci maddesinde açıkça belirtilmiştir. Buna göre bir iş yerinde acil durum planı hazırlarken öncelikli olarak acil durumlar belirlenmelidir. Acil durumların belirlenmesinden sonra bu durumları önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler alınmalıdır. Görevlendirilecek kişilerin belirlenmesi ve acil durum müdahale ve tahliye yöntemlerinin oluşturulması, acil durum planı hazırlanmasının diğer önemli aşamalarıdır. Acil durum planının raporlanması, dokümantasyon aşamasında yapılmalı ve tatbikat yapılarak acil durum planının uygulama kabiliyet ve potansiyeli bu aşamada gerçekleştirilmelidir. Acil durum planının yenilenmesi sürekli takip edilmesi gereken bir planlama aşamasıdır.

Acil Durum Planının Hazırlanması

Bir iş yerinde meydana gelebilecek aci durumlar mevzuatın da önerdiği doğrultuda:

• İş yerinde yapılmış/yapılan risk değerlendirmesi çalışmaları,
• Yangın, tehlikeli kimyasal maddelerden kaynaklı sıçrama, yayılım ve patlama ihtimali,
• İlk yardım ve tahliye gerektirecek olaylar,
• Doğal ve meteorolojik afetlerin meydana gelme ihtimali,
• Salgın hastalıklar, endüstriyel kazalar, ulaşım kazaları, sabotaj ve terör ihtimali, dikkate alınarak belirlenmelidir.

Risk Değerlendirmesi Çalışmaları

Risk değerlendirmesiyle bir iş yerinde olası tehlike ve bu tehlikelerin ortaya çıkardığı riskler belirlenebilir. Bir iş yerinin anlık durumunun değerlendirilip analiz edilmesi, olası büyük tehlikeler ve toplu ölümlere yol açabilecek, acil müdahale ve ilk yardım gerektirecek olayları önceden belirlemek açısından çok önemli önleyici yaklaşımdır. Acil durumların belirlenmesinde iş yerinin geçmişte yaşadığı acil durum ve kazalar ile ramak kala olaylar ve tecrübeler mutlaka dikkate alınmalıdır (S:230-233 Tablo 8.2’yi inceleyiniz).

Yangın, Patlama ve Tehlikeli Kimyasal Maddelerin Yayılması

Yangın, tehlikeli kimyasal maddelerin yayılımı ve patlaması gibi acil durumların belirlenmesi amacıyla; yanıcı, alev alıcı, parlayıcı, patlayıcı kimyasal maddeler ve bunların depolanması, kaynak ve kesme faaliyetleri, ürünlerin bulunduğu alan, araç yükleme/boşaltma sahaları, yüksek sıcaklıklara neden olan alet, makine/teçhizatlar, kullanılan tüm cihazların standartlara uygunluğu, tehlikeli kimyasal maddelerin ve atıkların uygun şekilde işlenmesi, kullanılması, taşınması ve depolanması, acil durum planı hazırlanan kurum, kuruluş ve iş yeri çevresindeki işyeri ve binalardaki faaliyetlerin dikkate alınması gerekir.

İlk Yardım ve Tahliye Gerektirecek Olaylar

İş yerindeki faaliyetlerden kaynaklı tehlikeler belirlenip, risk değerlendirmesi yapılarak ilk yardım gerektirecek muhtemel olaylar tespit edilmelidir.

Doğal Afetlerin Meydana Gelme İhtimali

Ayrıca, coğrafi ve küresel ısınmadan kaynaklı sel tehlikesi ve diğer doğal afetler, acil durum planına dâhil edilmesi gereken önemli olaylardır.

Salgın Hastalıklar, Endüstriyel Kazalar, Ulaşım Kazaları, Sabotaj ve Terör İhtimali

Salgın, bir bölge veya yerleşmede her zaman görülen enfeksiyon hastalıklarının sayıca anormal miktarda artması durumu, epidemi, olarak tanımlanmaktadır. Endüstriyel kazalar , endüstriyel alanlarda gerçekleşen, bir veya birden fazla tehlikeli maddenin taşınması, işlenmesi ve depolanması sırasında kontrolsüz gelişmelerden kaynaklanan, çevre ve insan sağlığı için o anda veya daha sonraki zamanlarda ciddi tehlikeye yol açabilen her türlü kimyasal dökülme, çökme, patlama, yangın, gaz sızıntısı, zehirlenme, radyasyon ve diğer kazalar endüstriyel kazalar olarak nitelendirilmektedir. Siber güvenlik , siber ortamı oluşturan bilişim sistemlerinin saldırılardan korunmasını, bu ortamda işlenen bilginin gizlilik, bütünlük ve erişilebilirliğinin güvence altına alınmasını, saldırıların ve siber güvenlik olaylarının tespit edilmesini, bu tespitlere karşı tepki mekanizmalarının devreye alınmasını ve sonrasında ise sistemlerin yaşanan siber güvenlik olayı öncesi durumlarına geri döndürülmesini sağlamak amacıyla kullanılan araçlar, politikalar, güvenlik kavramları, güvenlik teminatları, kılavuzlar, risk yönetimi yaklaşımları, faaliyetler, eğitimler, en iyi uygulamalar ve teknolojilerin tümü olarak tanımlanmaktadır. Ulaşım kazaları , ulaşım araçlarına bağlı oluşan hasarlı, yaralanmalı, ölümlü olaylardır. Kazalar, beklenmedik bir anda karşılaşılan, ölüm, yaralanma ve sakatlanmalara yol açan durumlardır.

Önleyici ve Sınırlandırıcı Tedbirlerin Belirlenmesi

Acil durum çerçevesinde ele alındığında “önleyici tedbir”, herhangi bir acil durum meydana gelmeden alınan önlemleri ve yapılan çalışmaları ifade eder. Sınırlandırıcı tedbirlerin belirlenmesi ise acil durumun oluşmasının engellenemediği durumlarda, bu acil durumun etkilerini sınırlandırıcı tedbirlerin alınması anlamına gelir. Bu tedbirler şu başlıklar altında açıklanmıştır:

• Tehlikeli kimyasal madde yayılımı için önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler
• Yangın için önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler
• Patlama için önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler
• Doğal afetler için önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler
• İlk yardım gerektirecek olaylar için önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler
• Sabotaj önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler
• Gıda zehirlenmesi için önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler.

Acil Durum Müdahale ve Tahliye

Müdahale , afetlerde ve acil durumlarda can ve mal kurtarma, sağlık, gıda, barındırma, güvenlik, mal ve çevre koruma, sosyal ve psikolojik destek hizmetlerinin verilmesine yönelik çalışmaları ifade eder. Acil durumlarla karşılaşıldığında; sakin olunması, ne olduğunun anlaşılması; acil durum tipinin anlaşılmasından sonra bulunulan ortamda zarar vermesi muhtemel malzemelerden uzak durulması; planlı ya da en emniyetli kaçış yönünün seçilmesi; seçilen yönün en emniyetlisi olduğunun tekrar irdelenmesi; kaçmanın her zaman en iyi çözüm olmadığının bilinmesi; kalma ya da kaçmadan hangisine karar verildiyse kafa ve yüzün mutlaka emniyete alınması; ortamda duman veya gaz varsa solumaya çalışılmaması, ortamın terk edilmesi; bulunulan yer terk edilirken acil durum planında belirtilen önlemlerin alınıp, o yerin güvenliğinin sağlanarak terk edilmesi ilk etapta yapılması gereken pratik, öncelikli basit öneriler olarak verilebilir. Acil durum müdahale ve tahliye yöntemleri şu başlıklar altında özetlenmiştir:

• Tahliye yöntemleri
• Acil toplanma alanı
• Yangın için acil durum müdahale yöntemi
• Patlama ve sabotaj halinde acil durum müdahale yöntemi
• Doğal afet acil durum müdahale yöntemleri

Salgınlarda Acil Durum Planlaması

Çin’in Wuhan kentinde başlayan ‘Yeni Koronavirüs’ (ya da Covid-19) 2019’un son günlerinde dünya gündeminin en önemli konusu olmuştur. Hızla büyüyen bu salgın hastalık tüm dünyada sosyal hayatı durdurduğu gibi çalışma hayatını da felç etmiştir.

Yeni Koronavirüs Salgını İçin Acil Durum Planı

Yeni Koronavirüs ile işveren ve çalışanların mücadele etmesi için uygulanması gereken acil eylem planı şu adımlardan oluşmaktadır:

• Çalışanların bilgilendirilmesi
• Çalışanlara gerekli malzemenin sunulması
• Kişi sayısı konusunda düzenleme
• Gelen paketlerin ve kişilerin kontrolü
• Veri depolama ve merkezî bilgisayarların hazırlanması
• Çalışanların izolasyonu
• Teknolojik uygulamalar

Biyolojik Risk Etmenleri

Biyolojik ajanlar insanları, hayvanları ve bitkileri öldüren ya da onların hastalanmalarına sebep olan organizmalar ya da bu organizmaların ürettiği zehirli maddelerdir (toksinler). ABD Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi biyolojik saldırılarda kullanılabilecek biyolojik ajanları yayılma kolaylıklarına ve sebep oldukları hastalığın şiddetine göre üç kategoride sınıflandırmıştır (Kategori A, B, C). A Kategorisi nde yer alan ajanlar halk sağlığı ve ulusal güvenlik için en yüksek riski taşıyan organizmalar ya da toksinlerdir. B Kategorisi nde yer alan ajanlar ikinci en yüksek riski teşkil eden ajanlardır. C Kategorisi nde yer alan ajanlar gelecekte biyolojik saldırılarda kullanılabilecek ajanlardır. Bu ajanlar kolayca bulunabilmekte, üretilebilmekte ve yayılabilmektedir; Yüksek oranda hastalığa, ölüme sebebiyet verme ve sağlık için büyük bir etki oluşturma potansiyeline sahiptirler. Virüs ise canlı hücreler dışında çoğalamayan, sadece protein ve genetik malzemeden oluşan çok küçük parçacıklardır.

Temel Kavramlar

Koronavirüse ilişkin temek kavramlar şunlardır:

Akut , ağır solunum yolu yetersizliği sendromudur.

Bulaşma , doğrudan veya dolaylı olarak bir enfeksiyöz etkenin herhangi bir mekanizma ile başka bir konağa ulaşmasıdır.

Koronavirüs (İngilizce: Coronavirus): Yeni Koronavirüs’ler tek zincirli, pozitif polariteli, zarflı RNA virüsleridir.

Eliminasyon: Bir hastalığın bölgesel olarak (yerli) bulaşmasının sona ermesidir.

Endemi: Bir enfeksiyon etkeninin veya hastalığın belirli bir coğrafyada veya toplulukta sürekli görülmesi durumudur.

Enfeksiyon: Bir organizmanın bir konakçıda (insan, hayvan, artropod) yerleşmesi, çoğalması ve genellikle bir immün yanıt oluşturmasıdır.

Epidemi: Kontrolden çıkan herhangi bir meseleyi tarif etmek için kullanılan oldukça genel bir kavramdır.

İnfluenza (Grip): İnfluenza virüsünün neden olduğu bir akut solunum yolu hastalığıdır ve dünyada yaygın olarak görülmektedir.

Pandemi: Bir hastalığın, enfeksiyon etmeninin veya sağlıkla ilgili bir sorunun çeşitli ülkelerde veya bir kıtada yayılması hatta tüm dünya gibi çok geniş bir alanda yayılım göstermesidir.

Salgın: Belirli bir alanda, belirli bir grup insan arasında, belirli bir süre boyunca beklenenden daha fazla vaka görülmesidir

Zoonoz: Hayvanlardan insanlara doğal koşullar altında geçebilen enfeksiyon hastalığıdır.

Yeni Koronavirüsle İş Yerlerinde Mücadele

Yeni bir alt tipe bağlı Koronavirus (COVID-19) hastalığı dünyanın hemen hemen her ülkesine yayılmış durumdadır. Bu nedenle, Dünya Sağlık Örgütü tarafından hastalığın bulaştırıcılığı, yayılması ve diğer risk faktörlerinin değerlendirilmesi sonrasında pandemi ilan edilmiştir. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, Yeni Koronavirüsle mücadele kapsamında iş yerlerinde alınacak önlemlere ilişkin kılavuz yayımlayarak işverenlerce servis araçlarından seyahatlere, iş yerine giriş-çıkışlardan çalışma ortamı ve yemekhanelere kadar alınması gereken tüm önlemleri sıralamıştır. Yayımlanan, “Yeni koronavirüs salgını kapsamında iş sağlığı ve güvenliği profesyonellerinin iş yerlerinde aldıracağı tedbirler” kılavuzu bu konuda çalışma hayatının sürdürülebilirliği açısından çok önemli tedbir ve uyarıları kapsamaktadır. Önerilen önlem ve uyarılar şu başlıklar altında özetlenmiştir:

• Hazırlık ekibinin kurulması ve görevleri,
• Acil durum planı ve risk değerlendirmesi,
• Salgının yayılmasını önleme, temizlik ve hijyen,
• Kişisel koruyucu donanımlar hakkında rehberlik,
• Covid-19 olduğundan şüphelenilen veya teyit edilen biri varsa yapılması gerekenler,
• Seyahat ve toplantılarla ilgili tavsiyeler,
• İşe devamsızlığın onaylanmasıdır.