Ünite 1: Afet Bilgi ve Haberleşme Sisteminde Temel Bileşenler, Kavramlar ve Tanımlar

Afet Kavramı

Afet toplumun tamamı veya belli kesimleri için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran, normal hayatı ve insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan, etkilenen toplumun baş etme kapasitesinin yeterli olmadığı doğa, teknoloji veya insan kaynaklı olaydır.

Afet Türleri

Afetleri meydana gelme şekillerine göre ikiye ayırmak mümkündür:

1. Doğal afetler
2. İnsan kaynaklı afetlerdir.

Doğal afetler tamamen veya büyük oranda insanların kontrolü dışına gerçekleşen deprem, volkanik hareketler, heyelan, tsunami, sel, kuraklık, kıtlık gibi jeolojik, meteorolojik veya biyolojik olaylarıdır. İnsan kaynaklı afetler ise büyük oranda insanların neden olduğu nükleer, biyolojik, kimyasal, endüstriyel kazalar ile savaş, göç ve yangınlar gibi sosyal veya teknolojik olaylardır.

Afet Yönetiminin Aşamaları

Bu aşamalardan ilk üçü afet öncesi ve son ikisi ise afet sonrasında yapılması gereken çalışmaları kapsamaktadır. Afet öncesi asamalar şunlardır:

1. Tanım ve Planlama Aşaması
2. Zarar Azaltma Aşaması
3. Hazırlık Aşaması

Afet sonrası aşamalar ise şunlardır:

1. Müdahale Aşaması
2. İyileştirme Aşaması

Tanım ve Planlama Aşaması

Tanım aşamasında, afet olmadan araştırmalar yürütülerek toplanılan bilgiler ışığında planlar yapılmaktadır. Olması muhtemel afet ve etkileyeceği ortamın beşeri ve fiziki özellikleriyle ilgili bilgiler toplanmaktadır. İlk aşamada belirlenen coğrafi bölgenin ne tür afetlere açık olduğu tespit edilir

Planlama aşamasında ise tanımlama aşamasında toplanılan ve bir Afet Bilgi Sisteminde tutulan verilerin ışığında olası bir afette bölgede neler olabileceğine dair çeşitli senaryolar geliştirilir.

Zarar Azaltma Aşaması

Bu aşamada Tanım ve Planlama aşamasında yapılan araştırma ve planlamalara göre önlemler tespit edilir. Önceki aşamada tespit edilen zayıflıklar güçlendirilmeye çalışılır.

Hazırlık Aşaması

Afet sırasında ihtiyaç duyulacak hazırlıkların yapıldığı aşamadır. Bu aşamadan önce riskler tespit edilmeli, güçlendirmeler yapılmalıdır. Bu aşamada afet senaryoları üzerinde düşünülerek ortaya çıkacak tüm ihtiyaçlara önceden cevap verilir. Tüm ekip, altyapı ve teknolojiler olası bir afet anında devreye konulmak üzere hazırlanır.

Müdahale Aşaması

Afetin meydana gelmesi durumunda yapılacak ilk müdahaleleri kapsayan aşamadır. Bu aşamada Tanım, Planlama, Zarar Azaltma ve Hazırlık aşamasında toplanılan bilgiler ve kurulan altyapıların afet anında etkili bir şekilde kullanılması önemlidir. Bir afet gerçekleştiğinde, mahsur kalanları kurtarmak için ilk birkaç saat kritiktir. Bu süre içinde afetzedeleri canlı çıkarabilme şansı vardır. Gerekli yerlere ilk yardım, arama kurtarma ekiplerinin çok hızlı gitmesi gibi afet anında yapılan hayati ilk müdahaleler bu aşamadadır.

İyileştirme Aşaması

Bu aşama ilk müdahale yapıldıktan sonra zararların telafi edilme aşamasıdır. Afetten sonra oluşan kurtarma, ilk yardim müdahaleleri, barınma, yiyecek gibi acil ihtiyaçlara cevap verildikten sonra iyileştirme süreci devreye girmektedir.

Veri Nedir?

Veri, bilgisayar tarafından işlenen ya da bilgisayara kaydedilen bilgidir. Bu bilgi yazı, resim, video, yazılım gibi farklı formatlarda olabilir. Veriler bilgisayarın işlemcisi tarafından işlenebilir ya da bilgisayarın sabit diskinde tutulabilir. Bilgisayarda veri 1 ve 0’lar olarak tutulmaktadır. Makine seviyesinde 1 ve 0’lar elektrik akımını temsil etmektedir. Verinin 1 ve 0 olarak tutulması dijital olarak donanımlar aracılığıyla gönderilmesine imkan sağlar.

Bilgi Nedir?

Verinin işlenmesiyle elde edilen çıktı bilgidir. Veri bilginin yapı taşıdır. Bilgisayar verisinin işlenmesi birçok farklı yolla olabilir.

Afet Bilgi Sistemi

Afet bilgi sistemi (İng. disaster information system) afetlerin her safhasında can kaybını ve ekonomik kayıpları en aza indirmek için konuyla ilgili veriler ve bilginin eş güdüm içinde zamanında sağlandığı ve değişiminin sanal bir ağ ortamında kolaylıkla yapılabildiği bütünleşik ve teknolojik sistemdir.

Afet bilgi sistemi, olası bir afet ve acil durum sonrasında afet ve acil durum komitesinin afet yönetimi çalışmalarında etkin ve doğru karar verebilmesi ve acilen yardim hizmet gruplarının çalışmalarına destek olabilecek bilgiye hızlı erişim ve etkin kullanılmasını sağlayan bir sistemdir. Afet bilgi sisteminin çalışması için gerekli olan alt yapıda donanım olarak sunucu sistemleri, haberleşme sistemleri, CBS uygulamaları, mekansal ve nitelik verileri, kullanıcılar ve sistem yöntemleri olmalıdır.

Afet Yönetiminde Bilgi Sistemlerinin temel amaçlarını şöyle sıralayabiliriz:

• Afet ve acil durumlara hazırlıklı olmak,
• Afetin tüm aşamalarında etkin bir yönetim sağlamak,
• Ortak bir veri havuzu oluşturmak,
• Gözlem verilerini kullanarak haritalama yapabilmek,
• Bilgisayar ortamında planlar yapabilmek ve bunların güncellemesini yapabilmek,
• Veriye ulaşımı ve verinin paylaşılmasını kolaylaştırmak ve veri kullanımının etkinliğini artırmak,
• Bilgisayar ortamında analizler yapabilmek,
• Karar destek mekanizmaları oluşturabilmek,
• Yapılan iş ve gözlemlerin hızını artırmak.

Afet Bilgi Sisteminin Önemi

Afetin gerçekleştiği ortam önemli oranda yapısal değişime uğradığından, hasar tespiti yapmak son derece önemlidir. Bu bilgi, veri toplama ve işleme teknolojilerinin kullanımını gerektirir. Veri toplamak için algılayıcı (sensör) yapılar kullanılabilir.

Coğrafi Bilgi Teknolojileri

Coğrafya, bir mekân bilimidir ve mekân ile insan arasındaki ilişkileri inceler. Coğrafi bilgi yeryüzü üzerindeki doğal ve yapay detaylara ilişkin, belli bir referans sistemindeki konum koordinatları ile ifade edilen mekânsal veriler ve bunlara ait tanımsal verilerden oluşur. Nesneye ait 3 temel bileşenden oluşmaktadır:

• Konum Bilgisi
• Öznitelik Bilgisi
• Topoloji Bilgisi

Coğrafi Bilgi Sistemleri coğrafi bilgileri yönetme, analiz etme ve görüntüleme amaçlı bir sistemdir. Temel olarak dünyayı coğrafi terimlerle ifade eden ve verilerin anlaşılarak bilgiye dönüştürülmesine yardımcı olan bir coğrafi veritabanıdır. Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) coğrafi referanslı grafik ve grafik olmayan veriyi konumsal analizler yapan bir sistemdir. Belirtildiği üzere CBS yeryüzüne ait bilgileri, coğrafi anlamda birbiriyle ilişkilendirilmiş tematik harita katmanları gibi kabul ederek saklar.

Afet Coğrafi Web Servisleri

Afet bilgi sistemleri sadece bilgi tablolarından oluşan ilişkisel veritabanı yerine coğrafi bilgi sistemleri dediğimiz uydu görüntüleri ve haritalar ile ilişkilendirilmiş bir veri olarak tutulmaktadır. Coğrafi bilgi sistemleri sunucularda tutulmaktadır, istemciler sunucularla iletişimi WMS, WFS diye isimlendirilen web servisler aracılığı ile yapmaktadırlar.

Afet Erken Uyarı ve İkaz Sistemleri

İkaz, alarm ve erken uyarı haberlerini vatandaşlara zamanında iletirken diğer yandan tehlikeleri algılayabilen çift yönlü sistemdir. Afetlerde erken uyarı ve ikaz sistemleri oluşabilecek zararları aza indirgeyebildikleri için hayati önem taşımaktadır. Erken uyarı ve ikaz sistemleri siren ikazları, sesli uyarılar, televizyon radyo gibi iletişim kanalları üzerinden, internet ve sosyal medya üzerinden bilgilendirmeler gibi çok çeşitlilik göstermektedir.

Hasar Tespit Yöntemleri

Afetlere etkin müdahale için sahadan alınacak her türlü bilgi çok önemlidir. Edinilen bilgilerin dakikliği, doğruluğu ve güvenilirliği afet yöneticileri ve kriz yöneticilerinin kararlarının kalitesini doğrudan etkiler. Sağlanan bilgi uluslararası arama ve kurtarma birliklerinin görevlendirilmesi, bilinmeyen hasarların tanımlanması, arama kurtarma ekiplerinin koordinasyonu, yardımların nereye ve nasıl gönderileceği, kaynakların sınıflandırılması ve harekete geçirilmesi, kısa vadeli barınma ihtiyaçlarının belirlenmesi iyileştirme sürecinde enkaz kaldırma ve yeniden inşa aşamasında kullanılması konularında kullanılabilir.

Uydu Üzerinden Görüntü Aktarma

Uydu sayısının artması, uyduların yörünge tamamlama sürelerinin kısalması, yüksek çözünürlükte görüntü alınabilmesi ve büyük alanların fotoğraflanabilmesi nedenleriyle afet sonrasında etkilenen alanların görüntüsünün uydu üzerinden alınması sıkça kullanılan bir yöntemdir.

Hava Araçlarından Görüntü Aktarma

Uydu üzerinden görüntü almanın zor olacağı ya da vakit kaybedileceği durumlarda daha hızlı görüntü alabilmek için helikopter ve insansız hava aracı gibi araçlardan faydalanılmaktadır. Bu yöntemde temel olarak görüntü kayıt ve aktarımı yapabilen bir hava aracı afet sahası üzerinde uçarak saha görüntülerini elde eder. Elde edilen görüntüler görüntü işleme ortamlarına aktarılarak analiz çalışmaları yapılır.

Saha Ekipleri Tarafından Görüntü Alınması

Bu yöntemde görüntü havadan değil afet sahası içerisinden alınmaktadır. Bu nedenle görüntü işleme yazılımlarına ihtiyaç duyulmamaktadır. Sahadan görüntü alabilmek için sosyal medya uygulamaları da kullanılabilmektedir. Afetten etkilenen kişilerin veya sahada arama kurtarma çalışması yürüten kişilerin çektiği fotoğraflar sosyal medya üzerinden toplanarak afetin hasarları hakkında bilgi edinilmektedir.