Ünite 2: Acil Durum ve Afet Senaryosu

Giriş

Aileden başlayarak devletin tüm kurum ve kuruluşlarının, hastanelerin, okulların, yurtların, özel sektörün hazırlamak zorunda olduğu afet ve acil durum planlarını ve acil durum ve afet yönetimi ile ilgili yapmak zorunda olduğu çalışmaları mutlaka senaryolara dayandırarak yapması veya hazırlaması gerekmektedir. Ayrıca bu planlar gereği belirli aralıklarla yapılmak zorunda olan afet ve acil durum tatbikatlarının da senaryo sonucu öngörülen duruma göre ve tatbikat senaryolarına bağlı kalacak şekilde yapılması gerekir.

Acil Durum ve Afet Olayı Türleri

Acil durum için yapılan acil durum tehlike ve riskinin belirlenmesi çalışmaları sonucunda elde edilen ve farklı büyüklük ve konumdaki tehlikelerin gerçekleşmesi halinde meydana gelebilecek tüm zarar ve kayıpları tahmin etmeye yarayan bilimsel çalışmalar da acil durum senaryosu olarak adlandırılmaktadır.

Senaryonun amacına, acil durum veya afet türüne ve senaryo yapılacak yerleşim birimin, alanın veya kurumun/tesisin büyüklüğüne göre senaryo çalışmalarında izlenen yol ve yöntemlerde bazı farklılıklar olabileceği unutulmamalıdır.

Acil Durum Olay Türleri: Afet boyutuna ulaşmamış yangın, patlama, tehlikeli kimyasal maddelerden kaynaklanan yayılım ve acil müdahale, mücadele, ilk yardım veya tahliye, yerinde sığınak, kilitlen-yat, çökkapan-tutun gibi standart davranış şekli gerektiren olaylar acil durum olarak düşünülür.

Herhangi bir yer ve tesis için olası acil durumlar aşağıda sıralanmış olaylardan bir veya birkaçı olabilir:

• Yangın,
• Sel yada su baskını,
• Yoğun kar yağışı,
• Toplu gıda zehirlenmesi,
• Fırtına,
• Heyelan,
• Kimyasal madde kazaları,
• Parlayıcı ve patlayıcı madde kazaları,
• Radyasyon kazaları,
• Anarşik olaylar,
• İletişim sisteminin çökmesi,
• Bilgisayar sisteminin çökmesi,
• Büyük üretim kazaları,
• Enerji kesilmesi,
• Sabotaj,
• İş kazası,
• Salgın hastalık,
• Trafik kazası,
• Aşırı sıcak veya soğuk.

İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında yönetmeliğe göre işyerlerinde meydana gelebilecek acil durumlar;

• Risk değerlendirmesi sonuçları,
• Yangın, tehlikeli kimyasal maddelerden kaynaklanan yayılım ve patlama ihtimali,
• İlk yardım ve tahliye gerektirecek olaylar,
• Doğal afetlerin meydana gelme ihtimali,
• Sabotaj ihtimali gibi hususlar dikkate alınarak belirlenir.

Türkiye Afet Müdahale Planı (TAMP) gereğince senaryo çalışmalarına göre hazırlıkların planlanması ve kapasite artırılacak alanların (personel, malzeme, ekipman vb.) belirlenmesi istenmiş ve hangi olay türüne göre planların hazırlanmak zorunda olduğu belirtilmiştir. TAMP gereğince Ulusal düzey hizmet grubu planlarında afet türlerinin tamamı dikkate alınarak planlama ve kapasite geliştirme yapılmalıdır.

Türkiye Afet Müdahale Planına göre olay türleri:

• Su baskını,
• Baraj patlaması,
• Orman yangını,
• Sanayi yangını,
• Toplu nüfus hareketleri,
• Siber saldırı,
• Kimyasal kazalar,
• Biyolojik afetler ve salgın hastalıkları,
• Radyolojik ve nükleer kazalar,
• Kuraklık
• Deprem,
• Ulaşım kazalarıdır.

Acil Durum ve Afet Senaryoları

Afetler meydana gelmeden önce afet sonrası yapılacak işlerin ve alınacak önlemlerin planlanması gerekmektedir. Farklı tehlikelerin doğuracağı can ve mal kayıpları ile diğer fiziksel, ekonomik, sosyal ve çevresel kayıpları önlemek veya etkilerini azaltmak ve yaşamın bir an önce normale dönmesini sağlamak afet öncesinde yapılan planlama ve hazırlık çalışmalarının ana hedefidir. Bu ana hedefe ulaşabilmek için öncelikle var olan tehlikelerin neler olduğunu, hangi sıklıkta ve hangi büyüklüklerde meydana gelebileceklerini, bu olayların gerçekleşmesi halinde ortaya çıkabilecek zarar ve kayıpların hangi büyüklüklere ulaşabileceklerini tehlike analizleri ile ve bilimsel kriterlere uygun bir şekilde büyük bir doğrulukla belirlemek gerekmektedir.

Afet senaryosunun hazırlanma amaçları aşağıdaki gibidir:

• Afet anının genel durumunu afet olmadan önce öngörebilmek,
• Hasar ve kayıp tahmini yapmak,
• Afet anında oluşabilecek her türlü ihtiyacı önceden öngörebilmek,
• Afet anında oluşabilecek her türlü olumsuzluğu önceden öngörebilmek,
• Afet ve acil durum yönetiminin bütün aşamaları ile ilgili planların hazırlanmasına ışık tutmak,
• Tehlikenin afete dönüşmemesi için karar vericilerin önceden, doğru ve çabuk yönetim kararları almalarını kolaylaştırmak, alınan kararları uygulayarak durumun kontrolden çıkmasını önlemeye yardımcı olmak,
• Afet zararlarını azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme aşamalarının daha etkin bir şekilde yürütülmesine yardımcı olmak,
• Makro ölçekte her türlü planlamaya (gelişim, kalkınma, yatırım vd.) altlık oluşturarak, karar vericilere yol göstermek.

Afet senaryosu için yapılması gereken temel çalışmalar aşağıdaki gibidir:

• Varlıklara ait tüm veri ve bilgilerin toplanması,
• Tehlike Analizi,
• Zarar (hasar) görebilirlik (fiziksel, sosyal, ekonomik ve çevresel),
• Risk Analizi,
• Afet senaryosudur.

Acil Durum ve Afet Senaryoları ve Planlarla İlişkisi

Planlama, yapmak istediğiniz şeyin nasıl, nereden, kiminle, hangi yol ve yöntemlerle, hangi imkân ve kaynakları kullanarak yapacaklarınızın saptanmasıdır. Afet ve acil durum yönetimi planı hazırlanırken, öncelikle olası tehlikeler ve riskler belirlenmelidir.

Daha sonra olası tehlikenin gerçekleşmesi halinde karşı karşıya kalınabilecek öncelikli sorunların ve ihtiyaçların belirlenmesi, imkân, fırsat ve kaynakların tespit edilmesi, mevcut imkân ve kaynaklarla gerçekleştirilmesi mümkün olan eylem yollarının saptanması, amaca ulaşmak için gereken insan gücü, malzeme kaynakları ve örgütlenme şeklinin belirlenmesi, ölçülebilir göstergeler belirleyerek eylemlerin izlenmesi ve gerektiğinde düzenlemeler yapılması gibi birçok faaliyeti kapsamalıdır.

Gelecekte olabilecek bir afetin veya acil durumun yol açacağı kayıpları, doğuracağı sorunları ve bunların boyutlarını bilmeden bir afet planı hazırlamak mümkün değildir.

Yasal olarak hazırlanmak zorunda acil durum ve afet yönetimi ile ilgili planlar aşağıdaki gibidir:

• Türkiye Afet Müdahale Planı (TAMP),
• İl Afet Müdahale Planı,
• İlçe Afet Müdahale Planı (Gerekli görülürse),
• Belediye Afet ve Acil Yardım Planı,
• Büyükşehir Belediyesi Afet ve Acil Yardım Planı,
• Yerel Düzey Sağlık Hizmet Grubu Operasyon Planı,
• Hastane Afet ve Acil Durum Planı (HAP),
• Okul Afet ve Acil Durum Planı,
• Üniversite ve Bağlı Birimlerin Afet ve Acil Durum Planı,
• Yüksek Öğretim Kredi ve Yurtlar Kurumuna  Bağlı Yurtların Afet ve Acil Durum Planları,
• Tüm Bakanlık Kurum ve Kuruluşların Kendi Hizmet Binalarının ve Eklentilerinin Acil Durum Planları,
• Her Ölçekteki İşletmelerin Afet ve Acil Durum Planlarıdır.

Yasal olarak hazırlanmak zorunda olan bu planların zaman zaman tatbikat senaryolarına göre test edilmesi gerekir.

Afet ve acil durum senaryoları karşılaşılacak muhtemel durumları ortaya koyması ve bu durumlara karşı hazırlıkların geliştirilmesi açısından planlama çalışmaları için son derece önemlidir.

Afet senaryosu, afet riskinin belirlenmesi çalışmaları sonucunda elde edilen ve farklı büyüklük ve konumlardaki tehlikelerin gerçekleşmesi halinde meydana gelebilecek tüm zarar ve kayıpları tahmin etmeye yarayan belgeler olduğu için afet planları hazırlanırken sıklıkla afet senaryosu sonucunda elde edilen verilere başvurulur. Senaryolardan da olabildiğince gerçeğe yakın koşulların değerlendirilmesi beklenir. Ancak afete müdahale planlarında sürprizlerle karşılaşmamak için, bazen en olumsuz sonuçlar doğurabilecek senaryolar da tercih edilebilir.

Afet Senaryoları, Afet Yönetimi ile ilgili yapılan bütün planlara temel teşkil eder. Planlar hazırlanırken her yerin tehlike ve riskinin farklı olabileceği ve olası her tehlike için de acil durum ve afet senaryosu çalışmalarının yapılması gerektiği unutulmamalıdır.