Ünite 1: Acil Durum ve Afet Senaryosu Çeşitleri

Giriş

Olası bir acil durum veya afetten olaya maruz kalabileceklerin etkilenmemesi veya en az şekilde etkilenmesi için mutlaka acil durum ve afet yönetimi planlarının hazırlanması, bu planların etkili bir şekilde uygulanması, gerekli önlemlerin alınması ve belirli aralıklarla tatbikatların yapılması gerekmektedir.

Acil durum ve afet yönetimi ile ilgili bütün planların da mutlaka bilimsel veriler kullanılarak hazırlanmış olan acil durum ve afet senaryolarına dayandırılarak yapılması gerekir.

Temel Tanım ve Kavramlar

Acil durum: Büyük, fakat genellikle yerel imkânlarla baş edilebilen çapta, ivedilik gerektiren tüm durum ve hâller şeklinde tanımlanır. 5902 sayılı kanunda ise, “Toplumun tamamının veya belli kesimlerinin normal hayat ve faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan ve acil müdahaleyi gerektiren olaylar ve bu olayların oluşturduğu kriz hâli” olarak tanımlanmıştır.

Afet: Toplumun tamamı veya belli kesimleri için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran, normal hayatı ve insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan, etkilenen toplumun baş etme kapasitesinin yeterli olmadığı doğa, teknoloji veya insan kaynaklı olay şeklinde tanımlanmaktadır.

Acil Durum Yönetimi, acil durumun meydana gelmesinden hemen sonra başlayarak, etkilenen toplulukların tüm ihtiyaçlarını zamanında, hızlı ve etkili olarak karşılamayı amaçlayan yönetim sürecidir.

Afet Yönetimi; afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması, afet sonucu doğuran olaylara zamanında, hızlı ve etkili olarak müdahale edilmesi ve afetten etkilenen topluluklar için daha güvenli ve gelişmiş yeni bir yaşam çevresi oluşturulabilmesi için toplumca yapılması gereken topyekûn bir mücadele süreci olarak tanımlanmaktadır.

Afet yönetimini, acil durum yönetiminden ayıran en önemli fark afet yönetiminin sürekli olmasıdır.

Acil durum yönetimi ise sürekli değildir, belirli bir zamanla sınırlıdır ve acil durum yönetimini gerektiren olay ve nedenler ortadan kalktığında sona erer.

Acil durum ve afet yönetimi arasındaki en önemli fark acil durumun sürekli olmayıp, acil durum olarak değerlendirilen bir olayın meydana gelmesi ile başlayarak pik seviyeye ulaşması ve acil durumu gerektiren nedenler ortadan kalktığında sona eren bir yönetim şekli olmasıdır. Ayrıca acil durumlar yerel imkânlarla üstesinden gelinen, afetler ise gelinemeyen olaylardır.

Bir acil durum veya afet halinde yapılması planlanmış olan müdahale sürecinde yer alacak eylemlerin uygunluğunu, yeterliliğini ve güncelliğini mümkün olduğunca gerçeğe yakın koşullar altında ve bir senaryoya bağlı kalarak denemek amacıyla yapılan uygulamalara tatbikat denir. Masa başı tatbikatı, uygulama tatbikatı (işlevsel tatbikat) ve genel tatbikat (tam ölçekli tatbikat) olarak farklı düzeylerde icra edilebilirler.

Acil Durum ve Afet Senaryolarının Çeşitleri

Acil durum veya afet senaryoları çok farklı amaçlar için hazırlanabilir. Amacınıza, ölçeğinize (aile, işyeri, mahalle, ilçe, il, bölge ve ülke gibi) ve tehlikenin türüne göre senaryo hazırlıklarında ve hazırlayacağınız senaryonun içeriğinde farklılıklar görülür.

Senaryolar hazırlanma amaçlarına göre dört çeşide ayrılır. Bunlar;

• Acil Durum için,
• Afet Yönetimi için,
• Tatbikat için,
• Eğitim içindir.

Acil durum sonrası ortaya çıkabilecek durum senaryo ile öngörülmeye çalışılarak acil durum anında birey olarak en doğru davranışı göstermemize yardımcı olunmaya çalışılır.

Birçok acil durum çeşidi vardır. Önemli olan bulunduğunuz işyeri, hastane, okul, kamu kurum ve kuruluşu veya herhangi bir alan için olası yani olma ihtimali olan bir acil durum için senaryo hazırlanmasıdır. Olası acil durumun ne veya neler olduğu bilimsel kriterlere uygun bir şekilde yapılan tehlike analizi ile belirlenmesi gerekir.

Afet anında karşılaşılabilecek bütün olası olaylar ve bu olayların üstesinden gelebilmek için yapılması gereken eylemler senaryoya dahil edilerek afet yönetimi ile ilgili bütün planların daha gerçekçi bir biçimde yapılması sağlanır. Afet senaryosu çalışmalarının sonuçlarından yararlanarak afet yönetiminin her aşamasında yapılması gereken çalışmalar afet meydana gelmeden önce öngörülebilir ve zarar azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme çalışmaları daha gerçekçi bir biçimde planlanabilir. Bu planların afet olmadan önce uygulanmasıyla da afet zararları en aza indirilebilir.

Tatbikatlar için hazırlanan senaryolar aşağıdaki başlıkları içerir:

• Amaç ve Kapsam,
• Hedefler,
• Olay türü seçimi (Tehlike analizi yapılarak belirlenmeli),
• Olay türüne ve çalışma yapılacak alanın büyüklüğüne/ölçeğine göre gerekli olabilecek verilerin elde edilmesi,
• Senaryo parametrelerinin belirlenmesi (olası tehlikeler ve bunların olası büyüklükleri. Örneğin depremin büyüklüğü, derinliği, oluş yeri ve zamanı),
• Ana ve ayrıntılı olayların yazılması (Senaryoda “Ana Olaylar” ve bunlarla ilgili “Detaylandırılmış Olaylar” geçmişteki benzer olaylardan da yararlanarak ve onlara benzeştirilerek kurgulanır.),
• Farklı olası olayların enjekte edilmesi (yangın çıkması, patlama olması gibi),
• Olası müdahalelerin listelenmesi,
• Önemli olaylar için görevlilerin belirlenmesi,
• Mesajların hazırlanmasıdır.

Tatbikat senaryolarında öncelikle bir acil durum veya afet türü belirlenir, buna göre olaylar kurgulanarak bir senaryo yazılır, oluşabilecek sorunlar tartışılır ve sorunların çözülmesine odaklanılır.

Her acil durum ve afet türüne yönelik yapılacak tatbikatlar için olay türüne ve tatbikat türüne göre farklı senaryolar hazırlanmalıdır.

Afet Senaryoları için Gerekli Olabilecek Veriler

Senaryo için gerekli olabilecek bilgilerin/verilerin bir sistematik içinde toplanmasında oldukça yarar vardır. Bunların özellikle Coğrafi Bilgi Sistemi kullanılarak hazırlanması çalışmanın daha sonraki aşamalarında büyük kolaylık sağlar. Coğrafi Bilgi Sistemleri hem mekânsal (konumsal) hem de mekânsal olmayan verilerin ve bilgilerin toplanmasına, saklanmasına, analiz edilmesine ve kullanıcıya sunulmasını sağlarlar.

Bu özelliği ile yani coğrafi nesneleri sadece koordinat değerleri ile değil, aynı zamanda öznitelik bilgileri ile de tanımlamaya olanak sağlaması ve çok farklı sorgulama ve analiz yapılmasına imkân sağlaması nedeniyle acil durum ve afet senaryoları çalışmalarında sıklıkla kullanılırlar.

İstanbul ili için yapılmış olan deprem senaryosu çalışmasında veriler aşağıdaki gibi sınıflandırılarak toplanmıştır:

1. Doğal Duruma İlişkin Veriler.
2. Sosyal Duruma İlişkin Veriler.

Doğal Duruma İlişkin verilerde kendi içinde aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır. Bunlar:

• Topoğrafya (Eğim Haritası, Yükseklik Haritası),
• Jeolojik Veriler (Sondaj, Zemin Verileri, Jeofizik Veriler),
• Jeoteknik Veriler,
• Deprem Verileri,
• Risk Değerlendirmesi İçin Deprem Hasar Verileridir.

Sosyal Duruma İlişkin verilerde kendi içinde aşağıdaki gibi sınıflandırmıştır. Bunlar:

• Nüfus,
• Bina Verileri,
• Yol Verileri,
• Köprüler,
• Altyapı Verileri (Doğalgaz, Şehirsuyu ve Kanalizasyon, Elektrik, Haberleşme),
• Şehirlerdeki Başlıca Tesislere Ait Veriler (Eğitim Tesisleri, Tıbbi Tesisler (Hastane- Poliklinik), İtfaiye Tesisleri, Emniyet Tesisleri, Resmi Tesisler,
• Yanıcı-Parlayıcı Madde Tesisleridir.

Afet ve acil durumun türüne ve senaryo yapılacak alanın veya yerin büyüklüğüne göre gerekli olacak verilerin önceden saptanarak ve bu şekilde sınıflandırılarak toplanması verilerin bir sistematik içinde ve eksiksiz bir şekilde toplamasını sağlar.

Özmen (2002), tarafından yapılan bir deprem senaryosu çalışmasında aşağıda belirtilen harita ve verilere ihtiyaç olduğu vurgulanmıştır. Bunlar:

• Sayısal Jeoloji Haritaları (1/25.000 ve/veya 1/5.000 ölçekli),
• Sayısal Topografik haritaları (1/25.000 ölçekli veya daha büyük ölçekli),
• Diri Fay Haritaları,
• Jeolojik Haritalar,
• Depremsellik Haritaları,
• Afet Tehlikesi Haritaları,
• Sayısal Şehir Plan Haritaları, Mahalle sınırları,
• Mevcut Yapı stoğu hakkında bilgiler (Mümkünse harita üzerinde),
• Mevcut altyapı şebekeleri (Su, elektrik, doğalgaz, kanalizasyon, Petrol) ve ulaşım sistemlerinin harita üzerindeki yerleri,
• Hastane, okul, itfaiye, emniyet, fabrika, baraj vb. gibi önemli yapıların sayıları ve harita üzerinde yerleri ve bu yapıların depreme karşı dayanımları,
• Köprülerin yerleri, havaalanları ve depreme karşı dayanımları,
• Yangın-Patlama-Gaz sızıntısı olma ihtimali yüksek olan yerler,
• İlgili bölgede daha önceden yapılmış deprem senaryoları, jeolojik ve jeofizik raporlar ve bunun gibi bilgiler içeren diğer yayınlar,
• Sondaj verileri, Jeolojik Raporlar ve Haritalar,
• İlgili il ile ilgili bulabildiğimiz her türlü harita (Karayolları haritası, Köy hizmetleri haritası gibi),
• Okul, hastane sayısı,
• İdari yapı ve nüfus,
• Organize sanayi bölgeleri,
• Ulaşım durumu (havayolu, karayolu, demiryolu, denizyolu),
• Coğrafik konumuna ait bilgiler.