Ünite 2: Tıbbi Afet ve Acil Durum Yönetiminin Modellenmesi

Giriş

Afetler insanları, ekonomiyi, altyapıyı ve çevreyi etkiler, dolayısıyla afetlere karşı direncimizi geliştirmeye devam etmek zorundayız. Afet direncini tanımlamak yerine afet direnci için ulusal stratejilerin, afete dayanıklı toplulukların, bireylerin ve kuruluşların ortak özelliklerine odaklanmalıyız:

• Stres altında iken iyi işleyen
• Başarılı adaptasyon
• Kendine güven
• Sosyal kapasite

Afet ve Acil Durumlara Tıbbı Yaklaşım Ve Kavramlar

Afet tıbbı, geniş ve karmaşık bir konudur ve bu alandaki tecrübeler, pek çok yönünü anlamak için gereklidir. Bu bölüm başlangıç aşamasındadır ve bu yolculuğun nereye götüreceğine karar vermek afet ve acil durum yöneticilerine aittir.

Afet epidemiyolojisi, yaşam tarzı, biyolojik anayasa ve afet ile ilgili olarak hastalığın insidansı ve dağılımı üzerine diğer sosyal belirleyiciler gibi faktörleri inceleyen bir disiplindir.

Afet ve Acil Durum Yönetimi Yaklaşımları

Kapsamlı Yaklaşım: Kapsamlı yaklaşım, acil durum yönetimine olan gereksinimi tanıyan bir yaklaşımın temelini oluşturur:

• Önleme: Afet ve acil durum olaylarıyla mücadele hazırlığını sürdürürken afetleri engellemek ve hafifletmek.
• Hazırlık: Afet ve acil durum olaylarından halkı, varlıkları, altyapı ve kurumları korumak, bir afet olayına cevap vermek ve bunlardan kurtulmak için gerekli düzenlemeleri yapmak, eğitmek ve uygulamak.
• Yanıt: Bir afet ya da acil durum olayına hızlı ve kararlı bir şekilde tepki vermek ve acil sonuçlarını yönetmek.
• Geri Kazanma: Bir afet ya da acil durum olayından sonra mümkün olan en kısa sürede sosyal, ekonomik, fiziksel ve çevresel refahın geri kazanımı yoluyla ulusal ve topluluk hayatını normale döndürmek.

Tüm Tehlikeler Yaklaşımı

Tüm Kurumlar Yaklaşımı

Hazırlanan Topluluk

Afet ve Acil Durumlara Yanıt: Komuta, Kontrol ve Koordinasyon

Birden fazla kurumun afet ve acil durum operasyonları sırasında, afet sağlık düzenlemelerinin yönetilmesine yardımcı olacak yapıların olması çok önemlidir. Bu yapılar mevzuatla kurulmuş ya da acil durum planlarında bir araya getirilmiştir:

Kapasite Artışı (Surge)

Büyük çaplı kamu sağlığı acilleri ya da afet durumunda, nitelikli personel, tıbbi bakım ve halk sağlığı için artan talebi karşılamak amacıyla normal hizmetleri hızla genişletme yeteneğidir. Kapasite artışı şablonu, aşağıdaki unsurları hesaba katmalıdır:

• Personel: Mevcut personel ve eğitim seviyeleri
• Malzeme: Ekipman ve sarf malzemeleri
• Yapı: Hem fiziksel hem de yönetim yapılarını birleştirmek
• Alan: Kapasite artışı yönetiminde yeni alanların oluşturulması

Afet ve Acil Durum Planlama Süreci

Planlama süreci çevrimseldir ve her aşamada dikkatli iletişim ve danışmanlık gerektirir. • Planlama komitesinin belirlenmesi ve oluşturulması

• Acil risk değerlendirmesinin yapılması
• Sorumlulukları tanımlama
• Gerekli kaynakları ve hizmetleri belirleme
• Acil durum yönetimi düzenlemeleri ve sistemleri geliştirme
• Planın belgelenmesi

Afetlerin Tıbbi Bakış Açısıyla Tanımlanması ve Sınıflandırılması

Bir afetin tıbbi etkilerinin yönetimi üç önemli bileşeni içerir;

• Planlama ve organize etme yeteneği
• Zor koşullar altında yüksek kalitede sağlık hizmeti sunma becerisi
• Özgün bir eğitim ve bilgi birikimi

Afet Tıbbı

Herhangi bir afet ya da acil durum olayında ortaya çıkan ani sağlık ihtiyaçları ile afetten etkilenen toplumun ihtiyaçları arasındaki orantısızlığı ortadan kaldırmak ve mümkün olan en yüksek sayıdaki yaralıyı kurtarmak için tıbbi tedavi ile tıbbi organizasyonun bileşkesinden oluşan bir tıp dalıdır.

Mortalite Oranı veya Kaba Ölüm Hızı: (bir hastalıktan veya genel olarak) Genelde yıllık hesaplanan, her 1000 kişi başına ölümlerin sayısının oranıdır.

Morbidite Oranı veya Morbidite Hızı: İstatistiksel bir ölçüm terimidir ve belirli bir nüfusta belirli bir zaman dilimi içerisinde hastalığa tutulanların sayısı, hastalık nispetidir. Tıbbi bir bakış açısıyla; yaralı ya da yaralı olmaksızın meydana gelen yıkıcı olaylarda tıbbi kaynaklar harekete geçirilmiş olsun ya da olmasın, bu olayın “Bir afet mi?” yoksa “Bir acil durum mu?” olduğunun ayrımını yapmak gerekir. Yıkıcı bir olayı, afet ya da acil durum olarak nitelendirilebilmek için iki kilit sorunun cevabının aranması gerekir. Şöyle ki;

1. Kitlesel yaralanma var mı?
2. Kitlesel yaralıların sayısı ile tıbbi tedavi kapasiteleri arasında bir tutarsızlık var mı?

Afetlerin Tıbbi Olarak Sınıflandırılması

Afetlerin sınıflandırılması ve değerlendirilmesi için geliştirilen Afet Şiddet Skalası (DSS) yedi parametreden yararlanır. Bu parametreler şunlardır:

1. Altyapı üzerindeki etkisi
2. Etki zamanı
3. Etki alanı yarıçapı
4. Kökenin nedeni
5. Yaralı sayısı
6. Devam eden yaralanmaların ortalama şiddeti
7. Kurtarma süresi

Afetlerin Tıbbi Olarak Değerlendirilmesi

Afetlerin tıbbi olarak değerlendirilmesinde Tıbbi Şiddet Endeksi(MSI) kullanılmaktadır. Tıbbi Şiddet Endeksi yalnızca bir afetteki anlık durumu gözden geçirmek ya da değerlendirmek için değil aynı zamanda afetlere hazırlık aşamasında da mükemmel bir araç olarak hizmet eder

Triyaj: Hasta ve yaralıların yaşamlarını tehdit eden yaralanmalarına ve beklenen yarara göre sıralanması işlemi ve sürecidir. Triyaj sisteminde 4 kategori vardır:

• T1-Kırmızı: Hava yolu (A) tıkanması, solunum(B) ya da dolaşım bozukluğu (C) nedeniyle; ABC’si stabil olmayan yaralılardır.
• T2 - Sarı: ABC’si stabil olan yaralılardır.
• T3-Yeşil: Hiçbir ABC tehdidi bulunmayan, hafif yaralanmalarla yürüyebilen ABC’si stabil yaralılardır.
• T4-Siyah: ABC’si mevcut olmayan ve eldeki koşullar altında tedavi edilmesi mümkün olmayan ABC stabil olmayan kurbanlardır.

Tıbbi Şiddet Endeksi

Acil tıbbi yardım servislerinin, afet ve acil durum olaylarına vermeleri gereken yanıtı hesaplamak amacıyla kullanılan anlık bir skordur. Tıbbi Şiddet Endeksi;

• Afetin kendisi için
• Afete hazırlık aşamasındaki tıbbi gereksinimleri tahmin etmek için kullanılır.

Tıbbi Şiddet Endeksi(MSI)

Acil durumları afetlerden ayırmanın yanı sıra, gerçek zamanlı tıbbi koşulların esasına, olayın ciddiyetine ve diğer kritik hususlara da dikkat çekmektedir. Kısacası;

• Tıbbi Şiddet Endeksi(MSI), Yaralı Sayısı(N) ve Tıbbi Şiddet Faktörü(S) ile doğru orantılıdır.
• Tıbbi Hizmet Kapasitesi(C) ile ters orantılıdır.

Tıbbi Şiddet Faktörü(S); T1 ve T2 triyaj kategorisi toplam yaralı sayısının, T3 triyaj kategorisinde sınıflandırılan toplam yaralı sayısına oranı ya da hastaneye yatırılması gereken yaralılar ile hastaneye yatırılması gerekmeyen yaralılar arasındaki orandır.

Tıbbi tedavi zinciri boyunca yaralılara ilk başlangıçtaki olay yeri ile hastane yatağı arasındaki her aşamada tıbbi tedavi verilir. Tıbbi tedavi zinciri aşağıdaki üç organizasyonel sistem veya evreye ayrılır:

1. Olay yeri
2. Yaralıların tahliyesi ve civardaki hastaneler arasındaki dağılımı
3. Hastane

Her aşama sürecinde personeller, özel teknikler kullanarak belirli ekipmanlarla tek bir amaçla, yani yaralılara tıbbi tedavi sağlamak için çalışmaktadır. Bu nedenle, her aşamada personeller, ekipmanlar ve teknikler belirli bir kapasite sağlamaktadır. Bu kapasiteler;

• Tıbbi Kurtarma Kapasitesi (MRC); Olay yerinde, saat başına ilk yardım ve acil yardım (temel yaşam desteği ve ileri travma yaşam desteği) sağlanabilecek yaralı sayısı olarak tanımlanır.
• Tıbbi Tahliye Kapasitesi(MTC); Saat başına hastanelere nakledilebilecek yaralı sayı olarak tanımlanır.
• Hastane Tedavi Kapasitesi(HTC); Saat başına hastanede tedavi edilebilecek kayıpların sayısı olarak tanımlanır.

Afetler ve Acil Durumlarda Tıbbi Tedavi Zinciri ve Kapasiteleri

Ciddi bir yaralanma derecesine sahip birden çok yaralı içeren bir olay, spesifik bir kapasitenin tıbbi yardımı ile karşılanacaktır. Tıbbi yardım, olay yerinde mevcut olan kurtarma, triyaj ve tedavi, yaralıların taşınması ve hastanedeki tedavileri kapsar. Bu tıbbi tedavi zincirinde yapılandırılmış ya da yapılandırılmamış her türlü yardım, eğitilmiş personeller, özel teknik ve yöntemler ve mevcut ya da değişik şekillerde elde edilmiş ekipmanlar ile sağlanır.

Tıbbi Kurtarma Kapasitesi

Normal tıbbi standartlara göre saat başına tedavi edilebilen T1 ve T2 kategori yaralıların toplam sayısıdır.

Tıbbi Tahliye Kapasitesi

Normal tıbbi standartlara göre saat başına hastanelere taşınan ve dağıtılan T1 ve T2 kategorilerindeki yaralıların sayısıdır. T1 ve T2 kategorilerindeki yaralıların hastaneler arasındaki tıbbi tahliye ve dağıtımı mevcut sürücü ve ambulansların sayısına, tahliye kolaylığına ve hasta dağıtım şemasına bağlıdır.

Büyük bir afet veya acil durumdan etkilenen yaralıların mümkün olan en kısa sürede tıbbi tedaviyi yeterince ve etkili bir şekilde alması büyük önem taşıdığı için her ambulans bölgesi bir yaralı dağıtım planına sahip olmalıdır. Bir yaralı dağıtım planının hazırlanması için bazı verilere ihtiyaç vardır:

• Afet bölgesinin yeri,
• Hastanelerin yeri,
• Hastanelerin spesifik tanı ve tedavi olanakları,
• En önemlisi de her hastanenin tedavi kapasitesi(HTC),

Hastane Tedavi Kapasitesi

Tıbbi Tedavi Zincirinin son halkasıdır. Normal tıbbi standartlara göre saat başına hastanelerde tedavi edilebilen T1 ve T2 kategori yaralı sayısıdır.

Tıbbi Tedavi Zincirinde Tıbbi Kurtarma ve Tahliye Operasyonları

Acil durum ve afet yöneticileri ve/veya çalışanları açısından herhangi bir afet ya da acil durumda olay yerinde yürütülen tüm acil sağlık hizmet faaliyetlerinin amaçları şunlardır:

• Hasta veya yaralının yaşamını korumak,
• İleride olabilecek yaşam kayıplarını ya da ileri derece yaralanmaları önlemek,
• Kitlesel kazalarda ihtiyaçları belirleyerek eldeki kısıtlı kaynakların (personel, malzeme, ekipman vs.) verimli kullanılmasını sağlamak,
• Hasta veya yaralılara yapılacak acil müdahalenin, erken dönemde ve etkili yapılmasını sağlamak,
• Değerlendirilmesi yapılan hasta veya yaralıların nakil önceliklerini ve kurallarını tespit etmek, • Uygun hastaneye uygun hasta veya yaralının naklini sağlamak,
• Gereksiz personel, araç ve malzeme kullanımını engellemek,
• Değerlendirme sürecinde elde edilen bilgiler doğrultusunda kayıt tutarak olay yerinde iyileştirme ve geliştirme çalışmaları yapmaktır.

Olay yerine ulaşan ilk birim öncelikli olarak olay yerini değerlendirir ve gerekli tespitleri yapar. Aşağıda gösterilen “5 S” olarak bilinen uygulamaları kullanarak ilk olay mahallini kurmak ve bu bilgileri komuta kontrol merkezine göndermek ilk gelen birimin sorumluluğundadır.

1. Safety/Güvenlik
2. Scene Sıze-Up/ Olay Yerinin Boyutlandırılması
3. Send/Gönder
4. Set Up/Kurulum
5. Start

Olay Yerinde Hasta Akışı

• Olay Mahalli
• Tedavi Alanı
• Tahliye Alanı

Tıbbi Kurtarma ve Tahliye İçin Olay Yerinin Genel Düzeni

• Birincil Triyaj Alanı
• İkincil Triyaj Alanı
• Tedavi Alanı
• Tahliye Alanı

Tıbbi Tedavi Zincirinde Tıbbi Kurtarma ve Tıbbi Tahliye Organizasyonu ve Yönetimi

Bu bölüm, Olay Komuta Sistemi organizasyon yapısını kullanarak Tıbbi Tedavi Zinciri içerisinde belirli pozisyonlara ve acil olaylara ilişkin bilgi sunmak ve olay yönetimi için uygun örgütsel yapıyı göstermek için tasarlanmıştır. Afet ve acil durum olaylarında tıbbi olarak yürütülen tüm operasyonlar, bu görevlere atanmış personellere fonksiyonel bir etkinlik sağlayacak sistemli bir organizasyon yapısının kullanımı yoluyla ve olay yerindeki görevlerin tanımlanmasıyla başarılır. Organizasyon sisteminin etkinliği, tatbik sayısı arttıkça ve örgütsel yapının gelişmesiyle acil ve afet olayları için belirlenen hedeflere ulaşabilir. Bu organizasyon yapısı ve pozisyonları:

1. Tıbbi Şube Direktörünün Görev ve Sorumlulukları
2. Operasyon Konuşlanma Alanı Görevlisi
3. Tıbbi Kurtarma Grup Süpervizörünün Görev ve Sorumlulukları
4. Tıbbi Tedarik Koordinatörü
5. Triyaj Birim Liderinin Görev ve Sorumlulukları
   • Triyaj Personeli
   • Taşıyıcı Personeller
   • Morg Görevlisi
6. Tedavi Birim Liderinin Görev ve Sorumlulukları
   • Kırmızı Tedavi Alan Lideri
   • Sarı Tedavi Alan Lideri
   • Yeşil Tedavi Alan Lideri
   • Tedavi/Tahliye İrtibat Koordinatörü
7. Tıbbi Tahliye Grup Süpervizörünün Görev ve Sorumlulukları
   • Tıbbi İletişim Koordinatörü
   • Hava Ambulans Koordinatörü
   • Kara Ambulans Koordinatörü
   • Tahliye Kaydedicisi
   • Tahliye Yükleyicisi