Ünite 7: Afete Müdahale Çalışmaları ve Uygulama Örnekleri

Giriş

Afete müdahale süreçleri ve uygulamaları afet türüne, büyüklüğü ve etkisine göre değişen ve sürekli gelişen, çok disiplinli, çok paydaşlı ve çok yönlü dinamik bir yapıya sahiptir.

Afete müdahalenin etkili olmasında, gerekli yasal dayanak ve kurumsallaşma, eğitimli ve deneyimli insan gücü, yeterli teknoloji ve iletişim olanakları ile birlikte yerel fiziksel, sosyal, ekonomik, kültürel, çevresel verilerin varlığı belirleyici öneme sahiptir.

Afete Müdahalenin Organizasyonu

Afete müdahalenin organizasyonu, yürürlükteki hukuk kuralları (mevzuat) çerçevesinde, afete müdahale faaliyetlerinin neler olduğu, nasıl bir örgütlenmeyle, kimler tarafından, hangi olanaklardan yararlanılarak yerine getirileceği, yönlendirici ve uygulayıcı olarak yetkili, görevli, sorumlu kurumların kendi içlerinde ve kurumlar arası koordinasyonun ve denetimin nasıl sağlanacağı basta olmak üzere, her kademede ilişkilerin düzenlenmesidir. Bir başka deyişle, afete müdahalenin organizasyonu, afete müdahale planlarında belirtilen amaç, yöntem ve araçların somutlaştırılmasıdır.

Afete Müdahale Planı (AMP), genel tanımla, afete zamanında, hızlı, etkili ve sonuç alıcı müdahalenin yapılabilmesi için hazırlanan; müdahale aşamaları, yönetim sistemi, yönetim ekibi, yönetim merkezi, yönetim araçları ile ilgili işleyiş, standart ve kuralları kapsayan kılavuz dokümandır.

AMP hazırlık ve uygulama süreçlerinde, yasal dayanak ve toplum desteği bakımından dikkat edilmesi gereken başlıca konular şunlardır:

• Afete müdahalede kurumsal paydaşlar arası bilgi paylaşımının ve kaynakların etkin kullanımının mevzuatta karşılığının olması, yoksa gerekli yasal düzenlemelerin yapılması,

• Afete müdahaleyle ilgili operasyonel (uygulamaya dönük) süreçlerin yürütülmesinde, hizmet ve ekiplerin asgari yeterlilik standartlarının belirlenmesi, uygulamanın kontrol altına alınması,

• Afet lojistik yönetim sistemleri ile ilgili standartlaştırmanın geliştirilmesi ve afet türüne göre ihtiyaç duyulabilecek asgari destek malzemesi ve miktarının standartlaştırılması,

• Afete müdahalede etkili işbirliği sağlamak üzere, özel ve sivil kuruluşların akreditasyonunun (yeterlik/uygunluk onayının) geliştirilmesi,

• Afete müdahalede kamu yönetiminin yönlendiriciliği ve koordinasyonunda çok paydaşlı katılım, karar alma, uygulama ve iletişim mekanizmalarının, ortak çalışma ilkeleri ve kılavuzlarının geliştirilmesi,

• Afete müdahale çalışmalarının kamu yönetimi tarafından yeterli ve düzenli biçimde, vatandaşın her zaman ulaşabileceği şekilde paylaşılması; medya kuruluşlarının kamu yönetimi tarafından bilgilendirilmesinde yöntem ve mekanizmaların çeşitlendirilmesi ve güçlendirilmesi AMP çerçevesinde, ülke, yerleşim, kurum düzeyinde geliştirilmesi gereken diğer planlar su şekilde özetlenebilir:

• Operasyon Planları: Yerel düzeyde, uygulamaya dönük, yetki, görev, sorumluluk ve kaynak (insan gücü, ekipman, fiziki, teknik, mali kapasite) eşleştirmesine dayalı, hazırlanması ilgili kademenin sorumluluğunda olan, kısa süreli planlardır.

• Olaya Özel Planlar: Afete müdahaleye yönelik genel planlamanın yanı sıra afet türüne göre özel müdahale gerektiren durumlar (kitlesel yaralanmalı kaza, yangın, kimyasal olay, salgın hastalık vb.) için, olay türüne göre önceden hazırlanan planlardır.

Afete müdahale planlamasının temel yaklaşım ve kurallarını belirlemek, afet ve acil durumlara ilişkin müdahale çalışmalarında görev alacak ana hizmet ve koordinasyon birimlerine ait rolleri ve sorumlulukları tanımlamak amacıyla Türkiye Afet Müdahale Planı (TAMP) hazırlanmış ve uygulamaya girmiştir.

TAMP kapsamında, ulusal düzey Hizmet Grubu (HG) planlarında afet türlerinin tamamı dikkate alınarak planlama ve kapasite geliştirme yapılmalıdır. Ulusal ve yerel düzeyde HG için plan hazırlama süreci organizasyon, analiz, kapasite geliştirme ve entegrasyon süreci olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır.

Afete müdahalede koordinasyon, aynı kurum ya da yapı içinde yer alan ve/veya birbirinden bağımsız çalışan, görev, yetki, sorumluluk, yöntem, kapasite, kaynak ve sistemleri çeşitlilik gösteren birim ve kuruluşlar arasında hızlı, etkili ve zamanında müdahale için ortak yaklaşım ve ortak uygulama esasları ve biçimlerinin belirlenmesidir.

Afete müdahalede koordinasyon ile amaçlanan, farklı birim ve/veya kuruluşlar tarafından gerçekleştirilecek faaliyetlerin, bütünlük içerisinde ve kesintisiz gerçekleştirilmesidir. Bu amaçla, öncelikle paydaş kuruluşlar arasında yetki, görev ve sorumlulukların önceden ve açık biçimde belirlenmesi, afetten etkilenen nüfusun ve yerleşimin özelliklerinin, ihtiyaç ve kaynaklarının birlikte ve ortak yaklaşımla değerlendirilmesi, uygulamada ortaya çıkabilecek bölünmeler, boşluklar ve tekrarların olmaması için önlemlerin geliştirilmesi söz konusudur.

TAMP kapsamında ulusal düzeyde koordinasyon birimleri olarak, Afet ve Acil Durum Yüksek Kurulu-AADYK (Bakanlar), Afet ve Acil Durum Koordinasyon Kurulu-AADKK (Müsteşarlar), İçişleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi-AADYM, Bakanlık AADYM’ler ve İl AADYM’ler görev yaparlar. 9 Temmuz 2018 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan 703 numaralı Kanun Hükmünde Kararnameye göre 5902 sayılı kanunda bazı değişiklikler yapılmıştır. Buna göre Afet ve Acil Durum Yüksek Kurulu ve Afet ve Acil Durum Koordinasyon Kurulu kaldırılmıştır.

AFAD, AADYM, ulusal düzeyde etkin müdahale ve koordinasyonu sağlamak üzere Afet ve Acil Durum Yönetimi (AFAD) Başkanının başkanlığında ve Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezleri Yönetmeliğinde (Resmi Gazete 19.02.2011/27851) yer alan Bakanlık, kurum ve kuruluşların müsteşar yardımcıları düzeyindeki temsilcilerinden oluşur.

Afete Müdahale Faaliyetleri

Afete müdahalede dünyada ve ülkemizde sahada edinilen deneyim, hem afetten etkilenen nüfusun ihtiyaçlarının zamanında ve etkili biçimde karşılanmasının hem de müdahale operasyonları için gereken desteğin kesintisiz sağlanabilmesinin faaliyetlerin sektörler temelinde, bir başka deyişle aynı alanda ürün ve/veya hizmet sunan yapan kuruluşların birlikteliğiyle mümkün olabileceğini göstermiştir. Bu şekilde ülkelerin afete müdahale planlarında ve uluslararası kuruluşların insani yardım koordinasyon mekanizmalarında, müdahale faaliyetlerinin gruplanması, kümelendirilmesi yer almış ve uygulanmaya başlanmıştır.

Türkiye Afet Müdahale Planı (TAMP) afete müdahalede verilecek hizmetlerin niteliğine göre, ulusal ve yerel düzeylerde Hizmet Gruplarının (HG) oluşturulmasını öngörmektedir. Hizmet grupları, modüler yapıdaki organizasyon çerçevesinde esas olarak dört servis altında yapılandırılmaktadır: Operasyon, Bilgi-Planlama, Lojistik-Bakım, Finans ve İdari İşler.

Operasyon Servisi Müdahale organizasyonunda, Afet Müdahale Planını uygulamaya koyan servis olarak tanımlanmaktadır.

Bilgi ve Planlama Servisi Bilgi ve Planlama Servisi, bilgi toplama, evrak kayıt, belgeleme ve raporlama ile değerlendirme ve izleme hizmetleri yapmak üzere görevlidir.

Lojistik ve Bakım Servisi Lojistik ve Bakım Servisi, Hizmet Grupları Lojistiği, Ayni Bağış, Depo Yönetimi ve Dağıtım Hizmetleri, Teknik Destek ve İkmal, Kaynak Yönetimi, Uluslararası Destek ve Is birliği (yalnızca ulusal düzeyde HG) olmak üzere beş hizmet grubundan (yerel düzeyde dört HG) oluşur. Müdahalede görev alan hizmet gruplarına destek olmak amacıyla tesisler kurmak, gerek duyulabilecek malzeme, ekipman vb. temin etmekten sorumludur.

Finans ve İdari İşler Servisi Finans ve İdari İşler Servisi, Satın Alma ve Kiralama, Muhasebe, Bütçe ve Mali Raporlama, Zarar Tespit, Ulusal ve Uluslararası Nakdi Bağış (yalnızca ulusal düzeyde HG) olmak üzere dört hizmet grubundan (yerel düzeyde üç HG) oluşur.

TAMP kapsamında ulusal düzeyde müdahale organizasyon semasında yer alan dört temel servisin il düzeyinde de aynı şekilde kurulması, servisleri sorumlu Vali yardımcılarının koordine etmesi öngörülmektedir.

Ulusal düzeyde dört servis (Operasyon, Bilgi-Planlama, Lojistik-Bakım, Finans-İdari İşler) altında yer alan toplam 28 Hizmet Grubu, ikisi dışında (AFAD’ın koordinasyonundaki Uluslararası Destek ve İşbirliği Hizmet Grubu, Ulusal ve Uluslararası Nakdi Bağış Hizmet Grubu hariç) il düzeyinde toplam 26 Hizmet Grubu olarak örgütlenmektedir.

Afete Müdahale Seviyeleri

Afet halinde gereken destek ve yardımın yeterli ölçüde ve zamanında ulaşabilmesini sağlamak ve aynı zamanda etkili bir kaynak yönetimi gerçekleştirebilmek için, afet bölgesinden gelecek ilk bilgiler ışığında olay türünü ve büyüklüğünü dikkate alarak, ihtiyaç duyulabilecek destek türünü ve boyutunu hesaplamaya çalışmak önemlidir. Bu şekilde olay seviyesini, buna bağlı olarak olası etki derecesini ve gerekli destek seviyesini belirlemek müdahale için çok önemli bir başlangıç adımıdır.

Türkiye Afet Müdahale Planı (TAMP) olayın etki derecesine göre, 4 müdahale seviyesi tanımlamaktadır:

Seviye 1 ve Seviye 2 için müdahale çalışmaları Vali veya Vali adına İAADYM’den sorumlu Vali yardımcısı tarafından yürütülür. Kurulan servislerde Vali yardımcıları servis koordinatörü olarak görev yapar. Olay seviyesi 3 (S3) veya 4 (S4) olarak belirlendiğinde, olay seviyesi ilan edilir ve Afet ve Acil Durum Koordinasyon Kurulu-AADKK (Müsteşarlar) toplanır. Seviye 3 ve Seviye 4’te müdahale çalışmaları Vali tarafından yürütülür.

Afet halinde, uluslararası destek gereken koşullarda, yardım konuları belirlenerek, uluslararası anlaşmalara göre destek ve işbirliği sağlanan organizasyon ve ülkelerden ve uluslararası kuruluşlara bağlı yurt dışı organizasyonlarla koordinasyon sağlanır. Afet halinde uluslararası destek sağlamak üzere, sistemdeki BM kuruluşları ve ilgili diğer kuruluşların, afetten etkilenen ülkede var olan kapasitelerini (Seviye 1), bölgeden harekete geçirebileceği kapasiteyi (Seviye 2) ya da global olarak sahip olduğu müdahale kapasitesini (Seviye 3) kullanabileceği bir düzenleme gündemdedir. İlk kez 2005 Pakistan depremi sonrası insani yardımda kullanılan Küme yaklaşımının ülkelerin iç koordinasyon sistemleri ile bütünleştirilmesi, süreklilik kazandırılması için çalışmalar sürdürülmektedir.

Afete Müdahale Uygulamaları

Afete müdahalede afetzedelerin öncelikle, sağlığının iyileştirilmesi ve korunması; onur ve mahremiyetine saygı gösterilmesi; fiziksel ve psikolojik güvenliğinin sağlanması; islerini görebilecek, hayatlarını sürdürebilecek duruma gelmelerine destek olunması esastır. Bu süreç, aynı zamanda, doğal çevrenin tahrip edilmesine yol açmamalı, orta ve uzun dönemde gerçekleştirilecek iyileştirme ve kalkınma uygulamalarını engellememelidir.

Afete müdahale süreçlerinde barınma uygulamaları başlıca şu baslıklar altında incelenebilir:

• Acil Barınma (Sığınma): Afetin hemen sonrasında, kişinin/ailenin ilk anda, çok kısa süreli sığındığı, yararlandığı korunma olanakları (akraba-komsu evi, okul, sera, sosyal tesis, fabrika, depo, otopark, taşıt içi, TIR dorsesi vb.)

• Geçici Barınma:

a) Geçici barınak: Afet sonrasında bireyin/ailenin kısa süreli barındırıldığı, gıda, acil temel hizmetlerin sağlandığı çeşitli çadır kent, kamp vb. olanakları.

b) Geçici iskân: Afete hazırlık çalışmalarında önceden belirlenmiş alanlarda kurulan (mevsim çadırı, konteyner, karavan, tesis vb.) planlı birimlerde bireyin/ailenin günlük düzen kurabileceği, temel hizmetlerden düzenli yararlanabileceği süreli yerleşim.