Ünite 2: Türkiye’nin Afet Yönetim Sistemi

Türkiye’nin Afet Yönetim Sistemi

Günümüzde afet yönetim sistemi yeniden ele alınmıştır. 1990 yılına kadar afetlerle mücadelede ağırlıklı olarak afet sonrası müdahale ve iyileştirme çalışmalarına odaklanılmıştır. 1990’lı yıllardan itibaren geleneksel afet yönetimi anlayışında köklü değişiklikler yaratacak dönüşümü gösteren afet risk yönetimi politikası yaklaşımı ön plana çıkmaya başlamıştır. Özellikle 1999 yılında Doğu Marmara’da yaşanan 17 Ağustos 1999 İzmit Körfezi ve 12 Kasım 1999 Düzce-Kaynaşlı depremlerinin çok geniş bir alanı etkilemesi, ağır can ve mal kayıplarına yol açması ve ortaya çıkan sorunlarla baş etmede karşılaşılan sorunlar nedeniyle Afet Yönetimi Sistemi yeniden sorgulanmaya başlamıştır. Geçmiş yıllarda Türkiye’de yaşanan olaylara bakıldığında afetlerle istenilen düzeyde etkin mücadele edilemediği, afet risk azaltmada kayda değer mesafe alınamadığı görülmektedir. Afet yönetimindeki çok başlılığı ortadan kaldırmak amacıyla 29.05.2009 tarihinde 5902 sayılı “Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı’nın Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki Kanun” ile Başbakanlığa bağlı “Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD)” kurulmuştur. Kanun; afet ve acil durumlar ile sivil savunmaya ilişkin hizmetlerin ülke düzeyinde etkin bir şekilde gerçekleştirilmesi için gerekli önlemlerin alınması ve olayların meydana gelmesinden önce hazırlık ve zarar azaltma, olay sırasında yapılacak müdahale ve olay sonrasında gerçekleştirilecek iyileştirme çalışmalarını yürüten kurum ve kuruluşlar arasında koordinasyonun sağlanması ve bu konularda politikaların üretilmesi ve uygulanması hususlarını kapsamaktadır.

Türkiye’de afet yönetiminin zarar azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme aşamaları ile ilgili yapılan veya yapılması gereken çalışmalar merkezi hükümetin ve yerelde mülki idarenin ve yerel yönetimlerin sorumluluğunda bulunmaktadır.

Afet yönetiminde ulusal (merkezi) düzeyde kurumsal paydaşlar, esas olarak aşağıdaki gibidir.

• Cumhurbaşkanı veya Cumhurbaşkanı Yardımcısı
• İçişleri Bakanı
• İçişleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı
• Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi
• Afet ve Acil Durum Danışma Kurulu
• İlgili Bakanlıklar
• Bakanlık Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezleri
• Türk Kızılayı

Afet Yönetiminde Görev Alan Kurum ve Kuruluşlar

Afet Yönetim Sistemleri, ister doğa süreçlerinden isterse insan faaliyetlerinden kaynaklansın, değişik türlerdeki afet tehlikelerini önceden belirleyip risk azaltma ve hazırlık faaliyetlerini olaylar olmadan önce yürütmek ve acil durumları en az zararla atlatmak esasına dayalı organizasyonlardır. Afet yönetiminde görevleri öne çıkan kurumlar aşağıdaki gibidir:

• İçişleri Bakanlığı
• Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD)
• Göç İdaresi Genel Müdürlüğü
• Güvenlik ve Acil Durumlar Koordinasyon Merkezi (GAMER)
• Çevre ve Şehircilik Bakanlığı
• Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı
• Karayolları Genel Müdürlüğü
• Sağlık Bakanlığı
• Tarım ve Orman Bakanlığı
• Enerji Tabii Kaynaklar Bakanlığı
• Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü
• Hazine ve Maliye Bakanlığı
• Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı
• Milli Eğitim Bakanlığı
• Dışişleri Bakanlığı
• Milli Savunma Bakanlığı
• Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı

Bu kurum ve kuruluşların yanı sıra üniversiteler, meslek odaları, sivil toplum kuruluşları ve medya ya da afet yönetim sistemi içinde önemli görevler düşmektedir/düşmelidir.

Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezleri

Türkiye’de, yurt içinde ve yurt dışında meydana gelen afet ve acil durumlara ulusal ve yerel düzeyde müdahale ve buna ilişkin hazırlık faaliyetleri afet ve acil durum yönetim merkezleri aracılığı ile yapılmaktadır. Bu konuda “Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezleri Yönetmeliği” hazırlanmıştır. Bu Yönetmelik ile yurt içinde ve yurt dışında meydana gelen afet ve acil durumlara ulusal ve yerel düzeyde müdahalenin ve buna ilişkin hazırlık faaliyetlerinin etkin bir şekilde gerçekleştirilebilmesine yönelik, AFAD Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi ile il ve kurum düzeyi afet ve acil durum yönetim merkezlerinin kuruluşu, görev ve sorumlulukları ile bunlar arasındaki koordinasyon ve işbirliğine ilişkin esaslar belirlenmektedir.

Konumuz bakımından Yönetmelikte öne çıkan maddeleri aşağıdaki gibidir:

1. Afet ve acil durum hizmetlerini yürütmek üzere, Bakanlıklarda Bakan yardımcılarının, illerde valinin, kurulması valilerce gerekli görülen ilçelerde ise kaymakamın başkanlığında afet ve acil durum yönetim merkezleri kurulur.
2. Bağlı ya da ilgili kurum ve kuruluşlarda afet ve acil durum yönetim merkezleri kurmaya Bakanlar yetkilidir.
3. Afet ve acil durum yönetim merkezlerinin haberleşme, erken uyarı ve bilgi sistemleri ile her türlü araç, gereç, teknik donanım ve personel ihtiyaçları kurumların en üst yöneticileri ile valiler ve kaymakamlar tarafından karşılanır.
4. İl ve ilçe afet ve acil durum yönetim merkezleri yeterli sayıda personeli ile yirmi dört saat esasına göre çalışmalarını yürütür.

Yine aynı Yönetmelik’te il ve kurum düzeyi afet ve acil durum yönetim merkezlerinin görevleri aşağıdaki gibi sıralanmıştır:

1. Olayın meydana geldiği bölgede en hızlı şekilde tarama yapmak ve olayın büyüklüğü, etkilenen alan ve nüfus gibi bilgileri içeren ilk değerlendirmeleri Başkanlık (AFAD) Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi’ne ivedi olarak bildirmek.
2. Olay bölgesine sağlık, arama ve kurtarma ile ilkyardım ekiplerinin sorunsuz bir şekilde ulaşabilmesi için trafik, emniyet ve çevre güvenliği tedbirlerini almak.
3. Olay bölgesinde yapılan tespitler, ölü ve yaralı sayıları, hasar durumları ve acil ihtiyaçlar gibi bilgileri ve bunlara ilişkin gelişmeleri Başkanlık (AFAD) Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi’ne ivedilikle bildirmek.
4. Bakanlık veya bağlı ya da ilgili kurum afet ve acil durum yönetim merkezlerince; görev ve sorumluluk alanlarına ilişkin olaylarda, sorunların çözülmesi ve ihtiyaçların karşılanmasına yönelik çalışmaları öncelikle kurum imkânları ile yürütmek, imkânlarını aşan ihtiyaçları Başkanlık (AFAD) Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi’ne bildirmek.
5. İl afet ve acil durum yönetim merkezlerince; sorumluluk bölgelerinde oluşan olaylarda, sorunların çözülmesi ve ihtiyaçların karşılanmasına yönelik çalışmaları öncelikle il imkânları ile yürütmek; hazırlık ve müdahale faaliyetlerinde il düzeyinde kurum ve kuruluşlar arasında işbirliği ve koordinasyon sağlamak. f. İlin imkân ve kapasitesini aşan olaylarda, ihtiyaç duyulan ekip, ekipman ve benzeri yardım malzemelerini; cinsi, miktarı ve nitelikleri açık olarak belirtmek suretiyle, Başkanlık (AFAD) Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi’nden talep etmek.

Başkanlık (AFAD) Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi ve görevleri ise aşağıdaki şekilde ifade edilmiştir:

1. Yurt içinde ve yurt dışında meydana gelen afet ve acil durumlarla ilgili olarak, hazırlık ve müdahale faaliyetlerinde, kamu kurum ve kuruluşları, afet ve acil durum yönetim merkezleri ile sivil toplum kuruluşları arasında, koordinasyon ve işbirliğini sağlamak amacıyla Başkanlık (AFAD) personelinden oluşan ve yirmi dört saat esasına göre çalışan Başkanlık Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi kurulur. Yurt içi ve yurt dışında meydana gelen afet ve acil durumlarla ilgili bilgiler toplamak, değerlendirmek ve bu bilgileri gerektiğinde ilgili makamlara iletmek,
2. Müdahale uygulamalarını takip etmek, yönetmek, afet ve acil durum yönetim merkezleri arasındaki koordinasyon ve işbirliğini sağlamak,
3. Ulusal ve uluslararası insani yardım ve müdahale faaliyetlerini koordine etmek,
4. Afet ve acil durum esnasında yürütülen faaliyetler ve sonuçları ile ilgili olarak kamuoyunu bilgilendirmek ve kamuoyunun doğru ve sağlıklı bilgilendirilmesi için gerekli tedbirleri almak,
5. Diğer devletlerin ve uluslararası kuruluşların ilgili organlarıyla gerekli görüldüğünde koordinasyon ve işbirliği yapmak,
6. Afet ve acil durum yönetim merkezlerinde görevli personelin eğitimi ve haberleşme şebekelerinin denenmesi için tatbikatlar planlamak ve icra etmek,
7. Afet ve acil durum yönetim merkezlerinde incelemeler yapmak ve gerekli görülen hususlarda önerilerde bulunmak.

Afet Anında Kurumsal Yapılanma

Ülkemizde afete müdahale süreçleri her kademede Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezleri (AFAD Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi, Bakanlıkların Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezleri, İl Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi ve Valilikçe gerekli görülen durumlarda İlçe Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi) aracılığı ile koordine edilmekte ve yönetilmektedir.

İçişleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD), afet ve acil durum sonrası, İl Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezlerinden (İAADYM) aldığı ilk ve tamamlayıcı bilgiler doğrultusunda yardım taleplerini olay türü ve ölçeğine göre değerlendirerek Türkiye Afet Müdahale Planı’nda (TAMP) belirtildiği şekilde olay seviyesini belirler ve ilan edilen olay seviyesine göre koordinasyon ve organizasyonun düzeyi belirlenir.

• Olay seviyesi “S1” olarak belirlendiğinde ilgili İAADYM faaliyete geçer. AFAD Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi (AADYM) gelişmeleri takip eder ve değerlendirir. Olay seviyesi belirlenir, ancak ilan edilmez. Gerekli görülen hallerde AFAD, ihtiyaç duyulan hizmet grubunun ana çözüm ortağı bakanlık, kurum, kuruluş ve Kızılay’ın kapasitesini yönlendirir.
• Olay seviyesi “S2” olarak belirlendiğinde sadece ilgililere duyurulur. Olay türü ve ölçeğine göre sırasıyla İAADYM, 1. Grup destek illeri (Bakınız Türkiye Afet Müdahale Planı (TAMP). Burada olayın meydana geldiği il için hangi illerin destek olacağı yazılmıştır.) ve ilgili Arama Kurtarma Birliği (AKB) (Bakınız TAMP) afet bölgesine  talimat beklemeksizin hareket eder. Gerekli görülen hallerde AFAD, ihtiyaç duyulan hizmet gruplarının ana çözüm ortaklarını ve Kızılay’ın kapasitesini yönlendirir.
• Olay seviyesi “S3” veya “S4” olarak belirlendiğinde olay seviyesi ilan edilir. AFAD hizmet grubu ana çözüm ortağı bakanlık, kurum, kuruluş ve Kızılay’ın temsilcilerini AFAD Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezine çağırır. Olay türü ve ölçeğine göre 1. ve 2. Grup destek illeri ve sorumlu Arama Kurtarma Birliği (AKB) afet bölgesine talimat beklemeksizin hareket eder ve 2. Grup iller gerektiğinde yönetimi devralır.
• Olay seviyesi “S4” olarak belirlendiğinde tüm ulusal kapasite müdahaleye katılır ve gerektiğinde uluslararası yardım çağrısında bulunulur.

Afet Yönetimi ile İlgili Oluşturulan Kurullar

Afet ve acil durumlarla ilgili faaliyetlerin bir bütünlük içinde yapılması ve bu alanda görev yapan kuruluşların koordine edilmesi amacıyla 9 Temmuz 2018 tarih ve 703 numaralı Kanun Hükmünde Kararname Afet ve Acil Durum Yüksek Kurulu, Afet ve Acil Durum Koordinasyon Kurulu ve Deprem Danışma Kurulu kaldırılmış ve yerine Afet ve Acil Durum Danışma Kurulu kurulmuştur. Kurul; Afet ve acil durumlardan korunmak, afet ve acil durum risklerini azaltmak, afet ve acil durum sonrası yapılacak faaliyetler hakkında öneriler sunmak, politikaları ve öncelikleri belirlemek amacıyla AFAD Başkanı veya Başkan Yardımcısının başkanlığında, Dışişleri Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu, Türkiye Kızılay Derneğinden daire başkanı düzeyindeki birer temsilci ile afet ve acil durumlar konusunda çalışmaları bulunan ve Yükseköğretim Kurulu tarafından bildirilecek en az on üniversite öğretim üyesi arasından AFAD Başkanı tarafından belirlenecek beş üye ile akredite edilmiş ilgili sivil toplum kuruluşlarından AFAD Başkanı tarafından belirlenecek üç üyeden oluşturulmuştur. Kurul, yılda en az iki kez toplanacaktır. Ayrıca ihtiyaç halinde Kurul, AFAD Başkanının çağrısı üzerine olağanüstü de toplanabilecektir. Kurulun sekretaryası AFAD Başkanlığı tarafından yürütülecektir.

Yerel Düzeyde Afet Yönetimi Sistemi

Türkiye’de yerel düzeyde mülki idare (ilde valilik, ilçelerde kaymakamlıklar) ve mahalli idareler (İl özel İdaresi, il ve ilçe belediyeleri, köyler ve mahalli birlikleri) olarak sayabiliriz.

Yerel Düzeyde Afet Yönetimi ile İlgili Görevler ve Kurumsal Yapılanma

5393 sayılı “Belediye Kanununa” göre belediyelere, yangın, sanayi kazaları, deprem ve diğer doğa kaynaklı afetlerden korunmak veya bunların zararlarını azaltmak amacıyla yerleşimin özelliklerini de dikkate alarak gerekli “Afet ve Acil Yardım Planlarını” yapma, ekip ve donanımları hazırlama görevi verilmiştir. Ayrıca belediyelere belediye sınırları dışında yangın ve doğa kaynaklı afetler meydana gelmesi durumunda, bu bölgelere gerekli yardım ve destek sağlama görevleri de verilmiştir.

5216 sayılı “Büyükşehir Belediyesi Kanununa” göre büyükşehir belediyelerine, il düzeyinde yapılan planlara uygun olarak “doğa kaynaklı afetlerle ilgili planlamaları” ve diğer hazırlıkları büyükşehir ölçeğinde yapmak; gerektiğinde diğer afet bölgelerine araç, gereç ve malzeme desteği vermek; itfaiye ve acil yardım hizmetlerini yürütmek; patlayıcı ve yanıcı madde üretim ve depolama yerlerini tespit etmek, konut, işyeri, eğlence yeri, fabrika ve sanayi kuruluşları ile kamu kuruluşlarını yangına ve diğer afetlere karşı alınacak önlemler yönünden denetlemek, bu konuda mevzuatın gerektirdiği izin ve ruhsatları vermek görevleri verilmiştir.

5302 sayılı “İl Özel İdaresi Kanununa” göre İl Özel İdarelerine; yangın, sanayi kazaları, deprem ve diğer doğa kaynaklı afetlerden korunmak veya bunların zararlarını azaltmak amacıyla ilin özelliklerini de dikkate alarak gerekli “Afet ve Acil Durum Planlarını” yapma, ekip ve donanımı hazırlama görevi verilmiştir.

Afet yönetiminde il düzeyinde organizasyon ve koordinasyon mülki idare (valilik) gözetiminde gerçekleştirilmektedir. Afet yönetiminde yerel (il) düzeyde kurumsal paydaşlar, esas olarak:

• Vali veya Vali Yardımcısı
• İl Afet ve Acil Durum Koordinasyon Kurulu
• İl Afet ve Acil Durum Müdürlükleri
• İl Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezleri
• Arama ve Kurtarma Birlik Müdürlükleri (11 ilde kurulmuştur)
• İlgili Bakanlıkların Taşra Teşkilatları
• Bakanlık Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezleri
• Büyükşehir Belediyesi ve Belediyeler
• Türk Kızılayı Bu ana kurumlara özel sektör, Üniversiteler, Sivil Toplum Kuruluşları, Meslek Odaları, Medya da destek olmaktadır veya destek olması gerekmektedir.

İl Afet ve Acil Durum Koordinasyon Kurulu;

• Vali/vali yardımcısının başkanlığında
• İl Afet ve Acil Durum müdürü,
• Garnizon komutanı,
• Belediye başkanı,
• İl Özel İdaresi genel sekreteri,
• TAMP Hizmet Gruplarından sorumlu il yöneticileri ve
• İhtiyaç duyulan diğer il yöneticilerinden oluşmaktadır.

Kurulun görev ve sorumlulukları aşağıdaki gibidir:

1. İl afet müdahale planının incelenmesini, uygun bulunması durumunda kurul kararı ile birlikte Başkanlığa (AFAD) onaya sunulmasını sağlamak.
2. İl hizmet grubu operasyon planlarını hazırlatmak ve onaylamak.
3. Hizmet grubu planlarının il afet müdahale planına entegrasyonunu gerçekleştirmek.
4. Afet ve acil durum hazırlıklarını yapmak veya yaptırmak ve alınacak önlemleri belirlemek.
5. Yerel düzey olay türü planı hazırlanmasına karar vermek ve hazırlamak veya hazırlatmak.
6. Kritik tesislerin oluşturduğu riskleri önleme çalışmaları yapmak veya yaptırmak.
7. Eğitimler düzenlemek ve planların uygulanabilirliğini tatbikatlarla değerlendirmek.
8. Afet ve acil durum hallerinde; bilgileri değerlendirmek, alınacak önlemleri belirlemek, il afet müdahale planının uygulanmasını sağlamak.
9. Yılda en az iki kez valinin başkanlığında toplanmak.
10. Afet ve acil durum hallerinde talimat beklemeksizin il afet ve acil durum yönetim merkezinde toplanmak.

İl Afet ve Acil Durum Müdürlüklerinin görevleri aşağıdaki gibi belirlenmiştir.

1. İlin afet ve acil durum tehlike ve risklerini belirlemek, afet ve acil durum hazırlıklarını yapmak,
2. Afet ve acil durum risk azaltma, müdahale ve iyileştirme il planlarını, mahalli idareler ile kamu kurum ve kuruluşlarıyla iş birliği ve koordinasyon içinde yapmak, uygulamak ve uygulatmak,
3. İl afet ve acil durum yönetim merkezini yönetmek, kesintisiz ve güvenli haberleşmeyi sağlamak,
4. Afet ve acil durumlarda meydana gelen kayıp ve hasarı tespit etmek veya ettirmek,
5. Afet ve acil durumlara ilişkin eğitim faaliyetlerini yapmak veya yaptırmak,
6. Sivil toplum kuruluşları ile gönüllü kişilerin afet ve acil durum yönetimi ile ilgili akreditasyonunu yapmak ve belgelendirmek,
7. Afet ve acil durumlarda, gerekli arama ve kurtarma malzemeleri ile halkın barınma, beslenme ve sağlık ihtiyaçlarının karşılanmasında kullanılacak gıda, araç, gereç ve malzemeler için depolar kurmak ve yönetmek,
8. İlgili mevzuatta yer alan seferberlik ve savaş hazırlıkları ile sivil savunma hizmetlerine ilişkin görevleri ilde yerine getirmek,
9. AFAD’ın belirlediği esas ve usuller çerçevesinde risk azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme çalışmalarını diğer kurum ve kuruluşlarla birlikte yapmak,
10. Kimyasal, biyolojik, radyolojik ve nükleer maddeler ile benzeri diğer teknolojik maddelerin tespiti, teşhisi ve arındırılması ile ilgili hizmetleri yürütmek, ilgili kurum ve kuruluşlar arasında iş birliği ve koordinasyonu sağlamak,
11. AFAD Başkanlığınca belirlenen yıllık çalışma programlarını uygulamak, yıllık faaliyet raporları hazırlayarak AFAD Başkanlığının onayına sunmak,
12. AFAD Başkanlığının ve valinin vereceği diğer görevleri yapmaktır.

Afet ve Acil Durum Arama ve Kurtarma Birlik (AKB) müdürlükleri, Başkanlık (AFAD) tarafından belirlenecek illerde il afet ve acil durum müdürlüğü bünyesinde kurulabilir. Bu müdürlükler, il afet ve acil durum müdürlüğü emrinde görev yaparlar. Bu şekilde kurulacak müdürlük sayısı yirmiyi geçemez. Halihazırda, Adana, Afyon, Ankara, Bursa, Diyarbakır, Erzurum, İstanbul, İzmir, Sakarya, Samsun ve Van illerinde olmak üzere toplam 11 ilde Afet ve Acil Durum Arama Kurtarma Birlik Müdürlükleri kurulmuştur.