Ünite 3: Afet ve Acil Müdahâle Çalışanlarının Karşılaşabileceği İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri

Giriş

Afet ve acil durum müdahâle ekiplerin yaptığı işler; doğası gereği, çoğunlukla kaçınılmaz olan tehlike ve risklerin pek çoğuyla mücadele eden mesleklerin başında gelmektedir. Bu ekipler çoğunlukla, yalnızca güvenlik riskiyle değil, çalışmalarını gerektiren durumların öngörülemezliklerini de içeren risk faktörlerinin karmaşık kombinasyonlarıyla da karşılaşırlar. Herhangi bir acil müdahâlede olabilecek fiziksel ve psikolojik gerginlikler gibi iş sağlığı ve güvenliği tehlikeleri mevcuttur. Ayrıca, var olan riskler kötü yönetim yüzünden de önemli ölçüde artabilir.

Afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin müdahâlesini gerektiren çalışma alanları, değişken ve oldukça zor hava koşullarıyla birlikte uzakta ve ulaşması zor bölgelerde olabilir (dağlar, deniz, mağaralar).

Genellikle, çalışılacak acil müdahâle bölgelerindeki alanlar; kayma, tökezleme, düşme ya da farklı vücut uzuvlarının aşırı zorlanması risklerini oluşturabilecek duraysız, dar, eğimli, kaygan ya da karanlık yüzeylerdir.

Kaynakların İyi Kullanılmamasıyla Oluşan Riskler

Ölçeğine bağlı olarak bütün acil durum olaylarında, yerel, ulusal ya da uluslararası seviyede kurumsal işbirliği gereklidir. Bir felaket bölgesindeki gerçek durum hakkındaki anlık bilgi eksikliği ve ortaya çıkan olayların öngörülemezliği afet ve acil durum müdahâle işinin doğal parçalarıdır. Bununla birlikte, zayıf iş birliği ya da otoriteler ile görev yapan diğer çalışan gruplar arasındaki iş birliği eksikliği, afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin sağlık ve güvenlik riskinin seviyesini artıracaktır.

• Kötü yönetim;
• Hazırlık planı,
• Belirli bir olayda görev yapan acil müdahâle ekiplerinin koordinasyonun, görev tanımlarının, kullanacakları farklı iletişim sisteminin ya da anlayabilecekleri lisanın,
• Olayın öncesinde, esnasında ve sonrasında bilgi ve haberleşme,
• Kişisel koruyucu ekipman ve kıyafetlerin,
• Eğitimin,
• Olay sonrası desteğin, eksikliğine, yetersizliğine ya da uygunsuzluğuna neden olur.

Fiziksel Aşırı Zorlanmalar

Afet ve acil durum müdahâle ekibinin işi; genellikle uzun vardiyalarla fiziksel güç gerektiren, fazla mesai ve yetersiz dinlenme araları olan bir iştir. Ekip çalışanları, aşırı fiziksel ve psikolojik güç gerektiren iş görevlerinden kaynaklanan kas-iskelet sistemi hastalıkları (Musculoskeletal Disorders, MSD) olan bir meslek gurubudur.

Afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin karşılaşılabileceği kas-iskelet sistemi yaralanma ve rahatsızlıklarına yol açabilecek risk faktörleri aşağıdaki gibi tanımlanabilir:

• Hastaların, ölülerin ve nesnelerin (özel kurtarma ekipmanları, sedye, hasta kurtarma) sıklıkla kaldırılması ve taşınmasına bağlı olarak kas-iskelet sisteminin aşırı zorlanması ve hatalı duruş pozisyonunda uzun süreli kalma,
• Ağır koruyucu ekipmanın aşınması,
• Aşırı zaman baskısı altında çalışma,
• Felaketlere maruz kalmaktan (travma sonrası stres) ve organizasyon faktörlerinden (vardiya çalışması, düzensiz ve öngörülemeyen çalışma saatleri, uzamış müdahâleler) kaynaklanan yüksek psikolojik stres,
• Kasisli yollardaki sürüşten kaynaklanan tüm vücut sarsılmasına maruz kalma,
• Ambülans gibi araçlarda uzun süreli hareketsiz eylemdir.

Duygusal Aşırı Gerginlik

Bireyin başa çıkma becerisini bastıran ya da bastırmayla tehdit edecek kadar rahatsız edici olay olarak tarif edilen kritik olaylarda görev alan afet ve acil durum müdahâle ekipleri için, çalışma ortamındaki negatif stres kaynaklarından kaçınma ihtimali oldukça düşüktür. Ölümle, yaralılar ve onların aileleriyle ilgilenmek, yüksek insan hayatı sorumluluğu, işteki şiddet, düzensiz ve öngörülemeyen çalışma saatleri ve ciddi zaman baskısı, afet ve acil durum müdahâle ekiplerinde ciddi duygusal aşırı gerginliklere yol açabilecek yaygın tehlikelerdir.

Afet ve acil durum müdahâle çalışanları arasında, felaketzedelerin çaresizlikleriyle, acılarıyla, ıstıraplarıyla, yaralarıyla, yıkım ve ölümle karşılaştıklarında dayanmak zorunda oldukları güçlü izlenim ve duygulardan kaynaklı akıl sağlığı rahatsızlıkları belirtileri, hatta teşhis edilmiş akıl sağlığı rahatsızlıkları görülebilir.

Teşhis ve İstatiksel Akıl Rahatsızlıkları El Kitabı’nda (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 2013), bir olayın Travma Sonrası Stres Bozukluğuna (TSSB, Post Traumatic Stress Disorder, PTSD) yol açan travmatik olay olarak nitelendirilebilmesi için gereken ölçütler detaylı olarak verilmiştir. Buna göre:

• Hayati tehdit, ciddi yaralanma ya da fiziksel bütünlüğüne zarar verebilecek bir durumu kişisel olarak deneyimleme,
• Ölüme, yaralanmaya ya da başka birisinin fiziksel bütünlüğüne tehdite şahit olma durumu,
• Bir aile üyesinin ya da yakının beklenmeyen ölüm ya da ciddi yaralanma haberini alma durumu,
• Olayı takiben kişinin tepkisinde yoğun korkunun, çaresizliğin ya da şokun olduğu bir durum travmatik olay olabilir.

Afet ve acil durum müdahâle işi; ağır iş yükü, şiddetli zaman baskısı, ölümle yüzleşme, çalışırken duyguları bastırma ve aynı zamanda da duygusal olarak empati kurma zorunluluğuyla ve tükeniş için risk faktörü olabilecek özelliklerle karakterize edilir. Tükeniş (tükenme) iş stresine uzun süreli tepki olarak tarif edilir ve üç ana faktör tarafından karakterize edilir:

1. Duygusal tükenmişlik: duygusal yorgunluk, diğerleriyle temas yüzünden boş hissetme
2. Azalmış kişisel başarı: birinin yeteneklerinin azaldığı fikrine sahip olması
3. Benlik yitimi: çevreye karşı olan ilgi ve tutku kaybı

Doğal Afetlere Özgü İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri

Acil müdahâle ekiplerine özgü riskler; bölgenin önemli ölçüde yıkılması, binaların ve diğer yapıların çökmesi, elektrik hatlarının yıkılması, altyapı ve iletişim hatlarının çökmesi ile ilgili olabilir. Toprak kayması ya da saldırgan hayvan tarafından ciddi yaralanma riski taşıyan kapalı alanlarda müdahâle ekiplerinin çalışması gerekebilir.

Doğal afetler; su baskınlarını (sel, fırtına ve tsunami kaynaklı) ve boğulma, su ve vektör aracılı hastalıkların yayılması gibi riskleri içerebilir.

Etkilenen halkın ya da afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin; bakteri, virüs ve diğer mikroorganizmaların yüksek oranda bulunduğu kirlenmiş su ile doğrudan temas etmesi ile su aracılı hastalıklar yayılırlar.

Afetzedelerle temas hâlindeki afet ve acil durum müdahâle ekiplerini etkileyebilecek bulaşıcı hastalıklar; yara iltihapları, tüberküloz gibi damlacık enfeksiyonu ile taşınan hastalıklar, bulaşma enfeksiyonu ile taşınan bağırsak hastalıkları, HIV, Hepatit B ve C gibi kan aracılı hastalıklardır.

Felaket bölgesine gönderilen itfaiyeciler ile diğer arama kurtarma ve tahliye ekipleri, özellikle solunum ve astım sorunları riski altında olabilirler. Volkanik patlamalar büyük ölçüde kül ve gaz salınımına neden olur.

Hastane öncesi tıbbî müdahâlede ve mağdurlara yardım sağlanması sırasında afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin; kan, vücut sıvıları ve iğne batması yaralanmalarına maruz kalma riski oldukça yüksektir. Bu durumda, üç ana hastalığın bulaşma ihtimali vardır.

Bunlar;

1. İnsan Bağışıklık Yetmezlik Virüsü (Human Immunodeficiency Virus, HIV),
2. Hepatit B,
3. Hepatit C’dir.

İnsan Kaynaklı Afetlere Özgü İş Sağlığı ve Güvenlik Riskleri

Afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin güvenliğine ve sağlığına yönelik ciddi tehlikeler; tehlikeli madde içeren, yangınların takip ettiği patlamaların olduğu ve toksik maddelerin salındığı kazalardan kaynaklanır.

Ulaşım kazalarıyla ilişkili muhtemel iş güvenliği ve sağlığı riskleri; yangınlarla, patlamalarla ve tehlikeli maddeler (taşınan madde sıkışması, araçlarda kullanılan yakıtın ve diğer kimyasalların yanması) ile ilişkilendirilebilir.

Yangınlar

Yangınlar ve patlamalar yüksek seviyede termal radyasyon ve basınç üretir. Bir patlamanın şok dalgası yakındaki insanların yaralanmasına ya da ölmesine ve yapılarda önemli ölçüde hasar oluşmasına yol açabilir. Şok dalgaları öyle güçlüdür ki, ağır objeleri havaya fırlatır, camları kırar ve insanlara çarpma ihtimali olan uçan parçaları uzun mesafelere fırlatır.

Kimyasal Tehlikeler

Kimyasalların vücuda ana giriş yolları deri, solunum sistemi ve sindirim sistemidir. Vücuda giren bir kimyasalın sağlığın bozulmasındaki şiddeti, maddenin toksitesine ve zarara yol açabilecek dozda alınıp alınmadığına bağlıdır.

Endüstriyel bölgelerde afet ve acil durum müdahâle ekipleri; karbonmonoksit, amonyak, siyanür, izosiyanür, florik asit, asitaldehit, formaldehit, metan, kükürt dioksit, asbest, serbest radikaller ve parçacık maddeleri gibi çeşitli kimyasallara maruz kalabilirler.

Acil sağlık bakımı ile ilgili kimyasallar; sinir gazı (sarin), kana etki eden maddeler (hidrojen siyanad), yakıcı maddeler, ağır metaller (arsenik), uçucu toksinler (benzen), akciğere etki eden maddeler (fosjen), zehirli gazlar (siyanür) ve aşındırıcı asitler olarak sıralanabilir.

Radyasyona Maruz Kalma

Radyoaktivite, radyoaktif malzemeden yayılan iyonlaştırıcı radyasyondur ve insan sağlığı üzerinde ciddi olumsuz etkilere sahip olabilir. Bu etkiler, hücre hasarına hatta hücre ölümüne yol açan DNA değişimi ve protein değişimi şeklinde oluşabilir. Hasarın şiddeti radyon tipine, yoğunluğuna, kaynaktan olan mesafeye ve maruz kalma süresine bağlıdır.

Nükleer kazaların ilişkili insanların sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri; bulantı ve cilt sorunları ile yanıklar, tedavisi mümkün olmayan hastalıklar (kanserin farklı türleri) ve ölüm gibi ciddi sonuçlar arasında değişkenlik gösterir. Ölümcül, hayatı tehdit eden ya da kalıcı yaralanmalara yol açan, hayat kalitesini düşüren etkileri genellikle deterministik etkiler olarak adlandırılır.

Terörist ve Adlî Vâkâ Saldırıları

Bir terörist ya da adlî vâkâ saldırısının ardından kurtarma faaliyetinde bulunan afet ve acil durum müdahâle ekipleri; özellikle alışılmadık, tahmin edilemeyen, kafa karıştıran, karmaşık ve güvensiz ortamlarla yüz yüzedir. Bu tür saldırıların sebep olduğu acil durum; genellikle, kitlesel yaralanma olayı, tehlikeli maddeye maruz kalma sahası ve suç yerinin bir kombinasyonudur. Müdahâle ekiplerinin riskini artıran faktörler olarak ateşli silahlar, yanıcı malzemeler ve patlayıcılar sayılabilir. Bu tür saldırılarda, yüksek sayıda toplu ölümler ve rehine alma riskleri de mevcuttur.

Politik olarak motive edilmiş terörist hareketlerinde, afet ve acil durum müdahâle ekipleri, bu tür saldırıların arkasındaki kişiler tarafından medya etkisi için doğrudan ve bilerek hedef alınabilir.

Biyoterörizmde Kullanılması Muhtemel Biyolojik Maddeler

Afet ve acil durum müdahâle ekipleri, doğrudan veya dolaylı temas ile biyoterörizmin etkilenebilirler. Doğrudan temas, biyolojik bir maddeyle bilerek kirletilmiş bir sahaya girildiği zaman; dolaylı temas ise biyoterörizm ile başlatılmış bir hastalıkla enfekte olmuş bir şahsa sağlık yardımı yapılırken oluşabilir.

Hastalık kontrol ve önleme merkezi (Centers for Disease Control and Prevention, CDC, ABD) sivillere yönelik en büyük tehdidi ortaya koyan biyolojik maddelerin bir listesini yayınlamıştır. A kategorisi (en tehlikeli maddeler); variola major (çiçek hastalığı), bacillus anthracis (şarbon), yersinia pestis (veba), clostridium botulinum toxin (botülizm), francisella tularensis (tularemi) ve filovirüsleri ve arenavirüslerini (viral hemorajenik ateşler) içerir. Bunlar listenin başında gelirler. Çünkü;

• Kolayca insandan insana yayılır ya da taşınır.
• Yaygın etki potansiyeliyle çok sayıda ölüme sebep olur.
• Kamuoyunda paniğe ve sosyal karmaşaya neden olabilir.
• Halk sağlığı hazırlığı için özel eylem gerektirir.