Ünite 3 : Engelli Bireylerin Ailelerine Sunulacak Sosyal Destek Hizmetleri

Giriş

Engelli çocukların aileleri, çocuklarının bakımı, gelişimi ve günlük yaşamlarını sürdürebilmeleri için çeşitli alanlarda yardıma ve desteğe gereksinim duymaktadırlar. Sosyal destek, kaygı verici durumları ortadan kaldırmasa bile kişilerin endişe düzeylerini düşürmekte ve kişilerin daha iyimser, kendilerini daha fazla kontrol edebilir, stresle başa çıkmak için yeni yollar deneme konusunda daha istekli olmalarını sağlamaktadır (Ersoy ve Çürük, 2009).

Engelli Bireylerin Ailelerine Sunulacak Sosyal Destek Hizmetlerine İlişkin Kavramlar

Sosyal destek, genel olarak stres yaratan durumun olumsuz sonuçlarını azaltabilecek ve uyumsal yeterliği geliştirebilecek hizmetlerin bireyler ve/veya kurumlar yoluyla sağlanmasıdır (Kaner ve Bayraklı, 2009). Sosyal destek kavramı ile birlikte sosyal ağ da kullanılmaktadır. Sosyal destek konusuna nicel (sayısal) yaklaşanlar daha çok sosyal ağ terimini kullanmışlardır (Özgür 1991). Sosyal ağ kişinin bir grup insanla olan bağları ve grup içindeki ilişkileridir. Sosyal ağ, bireyin sosyal kimliğinin tanındığı, desteklendiği ve güçlendirildiği aile üyeleri, akrabalar, arkadaşlar, karşı cins arkadaşı, öğretmenleri, meslektaşlar, komşular, ideolojik dinsel ve etnik gruplar ile bireyin içinde yaşadığı toplum gibi çevresindeki insanlardan oluşur.Sosyal destek sistemleri insanların yaşamında önemli bir yeri olan, sağlığı korumaya yarayan gerektiğinde bireye duygusal, maddi ve zihinsel (bilişsel) yardım sağlayan tüm kişiler arası ilişkilerdir (Ardahan, 2006). Sosyal destek hizmetleri herhangi bir nedenle sosyal veya ekonomik yoksunluklarla karşılaşan kişilere ve ailelere fayda sağlamak, destek olmak, insan onuruna uygun yaşam düzeyinin gerçekleşmesine katkıda bulunmak hedefine yönelmiş hizmetlerdir. Sosyal destek, yapısal ve işlevsel (fonksiyonel) destek olmak üzere iki kategoride ele alınmaktadır (Yıldırım, 2004). Sosyal desteğin, “sosyalleştirme” adı verilen bir başka işlevi vardır. Bir grup insanla birlikte yemek yemek, sinemaya gitmek gibi ortak bir ilgiyi ya da eğlenceyi paylaşmak psikolojik uyumu olumlu etkilemektedir (Karadağ, 2009; Ardahan, 2006). Genel olarak sosyal desteklerin işlevleri:

a) Bireylere gereksinim duydukları hizmetleri ve malzemeleri sağlayarak duygusal rahatlık vermek
b) Beklenen sorunlarla ilgili olarak bireylere rehberlik ederek bu sorunlarla başa çıkma yolları sunmak
c) Bireylerin performanslarını geliştirici geri bildirimler sunmak
d) Olumlu uyuma ve kişisel gelişime katkıda bulunmak
e) Hem günlük yaşamda hem de gereksinimler ve krizler anında bireyler arası bağlantıları sağlayarak onları stresin olumsuz etkilerine karşı korumaktır (Coşkun ve Akkaş, 2009). Sosyal destek kaynakları formal ve informal olarak iki ana başlık altında toplanmaktadır

(Arıcıoğlu ve Gültekin, 2017).Formal destek kaynakları: Resmî kurum ve kuruluşlar, yasal bir çerçevede hizmet veren sivil toplum kuruluşları ve gönüllü kuruluşlardır. Resmî kurum ve kuruluşlara örnek belediye hizmetleridir Belediyeler yerel yönetim olan belediyelerin yetki ve sorumlulukları çoğunlukla günlük yaşamın düzenlenmesine ilişkin karar ve hizmet alanında olduğundan günlük yaşama ilişkin eylemlerin tüm toplum için erişilebilirliğinin sağlanması, sosyal ortama katılımda önemlidir. Aşağıda belediyeler tarafından engelli ailelere sunulan sosyal destek hizmetlerine yer verilmiştir (Fırat, 2008).

a) Engelliler için özel merkezler kurmak
b) Bakım ve destek hizmetleri sağlamak (Evde sağlık, günlük hizmet ve akşam bakım hizmeti)
c) Yaşamı kolaylaştırıcı araç desteği sağlamak
d) Ulaşım hizmetlerinde kolaylık sağlamak
e) Kentsel düzenlemeler yapmak (Üst geçitler yapmak, binaları düzenlemek ve yeşil alanlar sunmak).
f) Teknolojik destek sunmak
g) Kültürel etkinlikler sağlamak İnformal destek kaynakları ise Aile, akraba, komşu, arkadaş gibi çevrede bulunan ve herhangi bir biçimde destek olan bireylerdir. Toplumlarda yaygın ve önemli sosyal destek kaynağı ailedir. Aileden algılanan destek ile depresyon arasında anlamlı ilişki olduğunu gösteren çalışmalar bulunmaktadır. Evli bireylerin önemli sosyal destek kaynaklarından biri eşlerdir.

Engelli Bireylerin Ailelerine Sunulacak Sosyal Destek Türleri

Sosyal destek, bireyin diğer insanlardan aldığı yardıma vurgu yapar. Kişinin sevildiği, değerli bulunduğu, kabul edildiği ve kişiler arası destek ağının bir parçası olduğu inancına sahip olmasını sağlar. Sosyal destek, genel olarak araçsal, duygusal ve bilgisel sosyal destek olmak üzere üç başlık altında incelenebilir. Bireylere verilen duygusal ve araçsal desteklerin onların tutumlarını ve davranışlarını etkileyerek, yeni davranış şekillerini öğrenmek için fırsatlar ve modeller sağladığı ve böylece bireyleri olumlu olarak etkilediği ileri sürülmektedir. Araştırmalar bir taraftan destek türleri arasında ilişki olduğunu gösterirken diğer taraftan da bu desteklerin farklı yapılar olduğunu ortaya koymaktadır (Kaner, 2003). Araçsal sosyal destek: Bu destek, günlük sorumlulukların gerçekleştirilebilmesi için başkaları tarafından sağlanan eylem ya da araçlardır. Parasal yardımı, materyal kaynakları, araç-gereç yardımı, çocuklara bakma, ev içindeki ve dışındaki hizmetleri üstlenme gibi somut yardımları içerir (Erkan, 2003, Terzi, 2008, Yıldırım 1997). Komşusunun yeni doğum yapmış bir kadının evinin temizliğinde ona yardım etmesi ya da belediyelerin engelli vatandaşlara araç desteği sağlamaları ve belediye bütçesinden para yardımı yapmaları araçsal desteğe örnek olarak verilebilir (Fırat, 2008). Araçsal sosyal desteğin sağlanmasında sosyal hizmet uzmanlarıda görev almaktadır. Engellilere araçsal sosyal destek hizmetlerinin sağlanmasında sosyal hizmet uzmanlarının görevlerine örnek olarak yoksul engellilere protez, tekerlekli sandalye vb. alınması için girişimlerde bulunmak örnek olarak verilebilir. Duygusal sosyal destek: Sevgi, hoşlanma, anlayış, kabul görme, değer verilme, özen gösterilme, korunma gereksinimlerini karşılayan bu tür destek, alanyazında ifade edici destek, değerlilik desteği, yakın destek olarak da adlandırılmaktadır. Duygusal desteğin içinde sırdaş ilişkisine özel bir önem verilmiştir. Çeşitli yaşam olayları ve sorumlulukların yarattığı gerilimlerle başa çıkmada sırdaş ilişkisinin öneminin araştırıldığı bir çalışmada, dostu olmayan insanların, yaşam stresinden daha fazla rahatsızlık duydukları, benlik değerlerinin daha düşük ve psikopatolojik belirtilerinin daha fazla olduğu bulunmuştur (Ardahan, 2006). Duygusal sosyal destek, hem engelli bireylerin hem de ailelerinin yaşam kalitesinin düşmesini engellemek ve onlara değer verildiğini hissettirmek bakımından önemlidir. Sosyal hizmet uzmanları, bu destek kapsamı içinde yerine getirdiği işlevlerden bazıları şunlardır. (Erkan, 2003).

a. Engellilerin ve ailelerinin engel ile ilgili duygularından söz etmesini sağlamak
b. Engellilerin ve ailelerinin üzüntülerini, sıkıntılarını uyumsuzluğa yol açmayacak biçimde yaşamaları için yardımcı olmak
c. Engellilerin eksiklikleri, yetersizlikleri yerine, başarıları ve yeterlilikleri üzerinde odaklanarak onları güçlendirmek

Bilgisel sosyal destek, sorun kabul edilen olaylarla başa çıkmada, tanımlayıcı ve sorunu anlamayı içeren destek biçimi olarak tanımlanmaktadır. Bireye kişisel ve çevresel sorunlarla ilgili olarak bilgi, öğüt verme ve rehberlik etme gibi davranışları kapsar. Sosyal hizmet uzmanları engelli ailelerine bilgisel sosyal destek sağlar. “Engellilere ve ailelerine engelin psiko sosyal boyutları hakkında bilgi vermek “ bu destek türüne bir örnek olarak verilebilir. Engelli ve aileleri ile yapılan bu sosyal hizmet uygulamaları, toplumdaki sorunlara yönelik çok kapsamlı ve bütünleştirici grup çalışmalarını kapsar. Sosyal hizmet uzmanları, engelli ve aileleri ile destek grupları, etkileşim grupları, eğitici gruplar ve toplumsallaşma grupları oluşturarak engelli birey ve ailelerine yardım etmektedir (Şekil 2) (Erkan, 2003). Destek grupları, “kendi kendine yardım grupları” olarak da adlandırılır. Bu gruplarda üyeler arasında karşılıklı güçlü bir destek esastır. Etkileşim gruplarında, her bireyin duygularının farkına varması ve bu duygularının birbirleri üzerindeki etkilerini görmesi amaçlanır. Bu gruplardaki sosyal hizmet uzmanları, grup sorumlusu olarak, üyelerin kendilerini rahatlıkla ifade etmesi, duygusal ifade biçimlerini geliştirmesi ve kolaylaştırması için çaba gösterir. Eğitici gruplar, eğitim-ruhsal eğitim grupları da denilen bu gruplar bireylere belli bilgi ve becerileri kazandırmayı amaçlar. Grup uygulayıcısı olan sosyal hizmet uzmanları bu gruplarda hastalara, engellilere ve ailelerine hastane, tıbbi personel, kaynaklar ve hastalık ya da engelin nedenlerini, gelişimi, bireysel ve sosyal yaşamdaki sonuçları hakkında bilgi verir. Toplumsallaşma gruplarının amacı, bireylerde kabul edilebilir tutum ve davranışlar geliştirmektir. Toplumsallaşma gruplarında liderlik rolü sosyal hizmet uzmanlarına aittir.

Engelli Bireylerin Ailelerine Sunulan Sosyal Destek Hizmetlerine İlişkin Çalışmalar

Engelli bireylerin ailelerine sunulan sosyal destek hizmetlerine ilişkin çalışmalar resmî kurumlar ve sivil toplum örgütleri tarafından sağlanan sosyal destek hizmetleri olarak iki başlık altında incelenmiştir. Bunlar ,“Resmi Kurumlar ve Sivil Toplum Kuruluşları Tarafından Sunulan Sosyal Destek Hizmetleridir”. Yerel yönetimlerin tüm engellilere ilişkin sosyal hizmetlerini daha dikkatli ele almak, çağdaş gelişmeleri yakından takip etmek ve hizmetleri yerel düzeyde görmek, böylece engelliler için daha ulaşılabilir hale getirmek büyük önem taşımaktadır. Bu bağlamda, bu bölümde resmî kurumlar tarafından verilen çalışmalar kapsamında belediyelerin örnek çalışmaları vardır. Örneğin, Çankaya Belediyesi tarafından da periyodik zamanlarda, özel eğitim okullarından yüzlerce öğrenci ve ailelerinin düzenli olarak Belediye araçları ile okullarından alınarak, belediyenin Çağdaş Sanatlar Merkezinde tiyatro gösterisine götürülmesi sağlanmaktadır. Ayrıca, Eskişehir Büyükşehir Belediyesi’nin evden çıkamayacak durumda olan yaşlı, hasta ve engellilere yönelik evde bakım hizmetleri de güzel bir örnektir. Bu bakım, saç kesimi-bakımı, tırnak bakımı, saç-sakal traşı ve banyo hizmetlerini kapsamaktadır.Sivil Toplum Kuruluşları Tarafından Sunulan Sosyal Destek Hizmetleri kapsamında Down Sendromu Derneği, Tohum Türkiye Otizm Erken Tanı ve Eğitim Vakfı, Otizmli Çocuklar Farkındalık Derneği (OFDER) örnek verilmektedir. Down Sendromu Derneği, Down sendromlu bireylerin bağımsız, üretken ve toplumla bütünleşen bir yaşam kurabilmelerini sağlamaya; toplumun engellilik algısını geliştirmeye; uluslararası platformda Down sendromu ile ilgili araştırmaları takip ederek Türkiye’de uygulanmasını sağlamaya yönelik çalışmalar yapan ve gelişime liderlik eden projeler üreten bir sivil toplum kuruluşudur ( https://www.downturkiye.org/ ). Tohum Türkiye Otizm Erken Tanı ve Eğitim Vakfı: Bu vakıf, Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) tanısı olan çocuklar, gençler ve aileleri; ayrıca, kaynaştırma ortamlarında hizmet alan diğer özel eğitim gerektiren çocuklar, gençler ve aileleri için bilgi ve destek sağlamayı amaçlamaktadır Otizmli Çocuklar Farkındalık Derneği (OFDER) Bu derneğin kuruluş amacı, otizmi tanıtmak ve tanımak amacıyla çalışmalar yaparak bu tür bilmsel çalışamalara destek vermek, otistik bireyler ve aileleri ile iletişim kurarak erken tanı ve eğitim konularında aileleri yönlendirmek, otizmli birey ve ailelerinin yargısız bir şekilde şimdiki ana odaklanabilmelerini sağlayarak yaşam kalitelerini artırmak, otistik bireylerin farkındalığı kazanmalarına yardımcı olmak ve bağımsız olarak toplumsal yaşama katılmalarının önündeki engelleri ortadan kaldırmak, sosyal güvencelerinin sağlandığı bir hayatın gerçekleştirilmesine katkıda bulunmaktır..