Ünite 4: Aile Sosyal Hizmetinde Temel Danışmanlık Yaklaşımları

Giriş

Danışmanlık, eğitim ve savunuculuk grupları aile sosyal hizmeti kapsamındaki uygulamalardır. Bu ünitede ailelere sosyal hizmet müdahale yönteminin danışmanlık alanında sıklıkla başvurulan kuramsal yaklaşımlar ve bu yaklaşımların temel teknikleri ele alınacaktır. Aile, sosyal hizmet profesyonellerinin her zaman öncelikli müdahale odakları arasındadır.

Aileye yönelik müdahalelerde her zaman duruma uygun olan bir kuramsal yaklaşım seçilmelidir. Bir müracaatçı sorununa yönelik müdahaleyi bilimsel ve mesleki kılan şey ancak bir kuramsal yaklaşıma dayanmasıdır. Başka bir deyişle, herhangi bir kuramsal yaklaşıma dayanmayan bir danışmanlık söz konusu olamaz ve böyle bir durumda danışmanlık süreci rotasız bir deniz yolculuğuna benzer.

Aile Müdahalesinde Yaklaşım Seçimi

Çalışma deneyimi sınırlı olan sosyal hizmet uzmanları için herhangi bir müracaatçı sorununa aile odaklı müdahale edildiğine sorunun çözülebilmesi için hangi kuramın seçileceği karşılaşılan ilk zor sorudur. Bir tek kurama bağlı kalarak bir aileye müdahale etmek tavsiye edilmemektedir. Bilakis, bir kaç kuramın çeşitli bileşenlerinden faydalanan eklektik yaklaşım benimsenmelidir.

Kuram dendiğinde “anlamayı ve tanımayı” kolaylaştıran kuramlardan daha çok müdahaleyi gerçekleştirmemizi sağlayan aile kuramları ele alınmaktadır.

Bir sosyal hizmet uzmanının bütüncül bir bakış açısıyla olaylara yaklaşması gerekmektedir. Hangi kuram seçilirse seçilsin uygulamadan ailenin güçlü yanlarına odaklanılır.

Müdahale kuramları, insan davranışlarıyla ilgili bilgileri düzenlemeyi, sağlığın ve işlevsizliğin ne olduğunu göstermeyi, insana nasıl yardım edilebileceğini ve terapötik teknikleri sunan bir bütündür.

Birey Ölçeğinden Aile Ölçeğine

Psikososyal müdahalenin ölçeğinin hangi nedenlerle bireyden aile kaydığı ve ayrı bir aile müdahale alanının ortaya çıkması önemli bir sorudur.

İnsan davranışı üzerindeki yeni düşüncelerin bir yansımasıdır. İnsan ekosistemi bireyle başlar ancak onunla bitmez. İnsan davranışları temelde kişiler arası bağlamlarda örgütlenmiştir. Yani bireyin ailesi, akrabaları, akranları, iş, okul çevresi, kültürel ve politik çevrelerle olan etkileşimleri yaşamının belirleyicileridir.

Bireysel sorunlara yalnızca bireyselleştirilmiş çözümler bulmanın bugün yeterli olduğuna inanılmaktadır. Aile içinde çocuğu şekillendiren öncelik unsur ebeveyn sistemidir ve bunu dikkate almak bireysel sorunlara yaklaşımımızı bütünüyle değiştirir. Eşler arasında veya ebeveyn ve çocuk arasında ki sorunlarla ilgili çalışan sosyal hizmet uzmanlarının, ailenin yapısı, nitelikleri, nasıl işlem gördükleri ve etkileşimleri hakkında kuramsal bilgiye sahip olması gerekmektedir. Dolayısıyla böyle durumlarda başvurulan öncelikli bilgi aile yaşam döngüsüdür.

Sosyal Hizmet Mesleğinin Aile Kuramlarına Katkısı

Aile içinde korunması gereken çocuk olduğu için, istismar, ihmal, eğitim vb. gibi konularla ilgili olarak sosyal hizmet uzmanları ailelerle çalışmaktadırlar. Mesleğin aile alanına olan yakınlığı yalnızca bununla sınırlı değildir. Aileyle nasıl çalışılması gerektiğine yanıt veren temel, kuramsal katkılar bağlamında da sosyal hizmet mesleği ile aile yan yanadır. Risk altındaki ve alt sosyoekonomik düzeydeki bireylerin, grupların ve ailelerin sosyal koşullarını iyileştirmek, mesleğin başından beri odağı olmuştur.

Aile ile çalışan sosyal hizmet uzmanları ailenin ihtiyaçlarını belirlemek ve karşılamak için ev ziyaretleri yapmakta, aileyi doğal ortamında gözleme olanağını kullanarak yerinde ve somut müdahaleler yapmışlardır. Ailelerin kapalı sistemler olmadığı ve toplumsal bağlam içinde olduğu aşikardır. Aile alanına somut kuramsal katkılar veren sosyal hizmet uzmanları şunlardır: Virgini Satir, Insoo Kim Ber, Steve de Schazer, Richard Stuart, Michael White.

Sık Kullanılan Kuramsal Yaklaşımlar

Sistem kuramları çatısı altında dört kuramsal yaklaşım vardır ve tüm bu kuramlar aile sistemi kuramları çatısı altında toplanmaktadır:

• Yaşantısal aile danışmanlığı (Virginia Satir)
• Yapısal aile danışmanlığı (Salvador Minuchin)
• Bowen aile danışmanlığı (Murray Bowen)
• Stratejik aile danışmanlığı (Jay Haley)

Aile sistemleri kuramlarının odak noktası, aile bireylerinin aynı anda ailenin bir parçası olma ve sistemden ayrı bir birey olma çabaları ile ilgilenmesidir. Ayrıca profesyoneller aktif bir biçimde uzman rolü üstlenirler.

Herhangi bir bilişsel, duyuşsal veya davranışsal sorunu çözebilmek için gerçekleştirilen psikososyal girişimler için hem danışmanlık hem de terapi kavramlarının birbirinin yerine geçecek biçimde kullanıldığı görülmektedir.

Yaşantısal Aile Danışmanlığı

Bu yaklaşımı geliştiren sosyal hizmet uzmanı Virginia Satir’dir ve insanın varlığını onaylama süreci olarak bu yaklaşımı adlandırmaktadır.

Genel Özellikleri

Yaşantısal aile terapisi yaklaşımı danışmanlığın insancıl kanadını temsil eder ve temel vurgusu burada ve şimdi deneyimidir. Duygusal deneyimlere odaklanan bu yaklaşımda bireyin duyguları ön plandadır ve temel önermesi aile sorunlarının kökeninde yatan nedenin duygusal bastırma olmasıdır.

Bu yaklaşıma göre ailelerde olumlu değişimler yaratılabilmesi için öncelikle aile üyelerinin kendi gerçek duygularının, korkularının ve kaygılarının yanında, umut ve istekleri ile bağlantı kurması gerekmektedir.

Duyguların dürüst bir şekilde ortaya çıkmasıyla ve sahiciliğin güçlenmesiyle birlikte hakiki aile bağları kurulmasının ve sağlamlaştırılmasının sağlanmasına yardım etmeye çalışılır.

Satir’in yaklaşımının temel taşı, benlik saygısı veya kendilik değeridir. Kendilik değeri kişinin kendisine verdiği değerin derecesidir. Düşün kendilik değeri bulaşıcıdır ve aile içinde yayılır. Bu tür insanlar duygularını göz ardı etmektedir.

Bu yaklaşıma göre tarafların kendini olduğu gibi ortaya koyduğu bir iletişim sürecinin gerçekleştirilmesi ve bu sürecin sonucu önemlidir. Tutarlı bir iletişimde sözlü ve sözsüz mesajlar tutarlıdır. Uyumsuz iletişimde bu tutarlılıktan bahsedilemez. Bireyler stresli olduklarında iletişimlerinde genellikle dört problemli örüntüden birine başvururlar:

• yatıştırma: daima başkalarının onayını almaya çalışma
• suçlayıcılar: diktatör, sert ve gergin olma
• hesapçılar: her şeyi analiz etme, duygu belirtisi göstermeme, akıllı ve mantıklı olarak tanımlanma
• dağıtıcılar: kafa karıştırıcı olma, söylediklerinin bir anlamı olmama.

Satir’in yaşantısal aile danışmanlığının özünde zor durumda olan aileler için yaşantısal bir eğitim programı vardır.

Yaşantısal aile danışmanlığını dört unsuru bakımında şu şekilde özetleyebiliriz:

• içtenlik ve kabul
• güçlü yaşantısal şimdi ve burada teknikleri
• profesyonelin keşfetme çabası
• profesyonelin rahat ve insancıl yapısı

Duyguların İfade Edilmesi

Yaşantısal yaklaşımda bireyin yaşadığı süreçle ilgili ortaya çıkan duygularının dışa vurmasının sağlanması hedeftir. Görüşmelerde “ona ne hissettiğini söyle” ya da “şu anda neler hissediyorsun?” gibi sorular sosyal hizmet uzmanı tarafından ailelere sorulur. Aile üyelerini her birinin duygularını ifade etmesi ve birbirine saygı duyması konusunda onları yüreklendirir.

Dokunma

Satir’e özgü yaklaşımlardan biridir. Şefkate önem veren Satir, genellikle işe çocuklarla fiziksel temas kurarak başlıyordu.

Uzmanın İletişimi

Yaşantısal yaklaşım kullanan sosyal hizmet uzmanları, kullandıkları dil bakımından oldukça temkinli davranırlar.

Durumun aileler tarafından farklı açılardan görülebilmesi için yeniden çerçevelendirme, mizah ve benzetmeler kullanırlar.

Yaşantısal aile danışmanlığı sorunların çözümünde ziyade duygusal esenliğe önem vermektedir.

Yapısal Aile Danışmanlığı

Bir psikiyatrist olan Salvador Minuchin ve kitabı “Aileler ve Aile Terapisi” yapısal aile danışmanlığı denince ilk akla gelen isimlerdir. Minuchin’in bu alana girmesinde ailelerde gördüğü iki örüntü belirleyici olmuştur: düğümlenmiş ve kopuk aileler. Düğümlenmiş olanda ailelere aşırı bir bağlanmışlık, kopuk olanlarda ise adeta hiç bir ilişki yok gibidir. Bu “uygunsuz” yapılar ailenin sağlıklı işlemesini ve üyelerin gelişmesini engellemektedir.

Genel Özellikleri

Aile danışmanlığını güçleştiren nedenlerden biri, ailelerin bireylerinin görülemeyen şekillerde birbirini etkileyen bireylerden oluşmasıdır. Yapısal aile danışmanlığı bu etkileşimlere bir düzen getirmeye çalışır. Bir ailenin yapısını oluşturan duygusal sınırlar ve koalisyonlar birer soyutlamadır. Terapistler aile yapısı kavramından yararlanarak sistematik ve düzenli müdahalelerde bulunabilirler.

Aileler, üyeler arasındaki bağlantıları düzenleyen sınırlar içeren alt sistemler şeklinde örgütlenmiştir.

Yaklaşımın Temel Becerileri

Önceden planlanan veya prova edilen müdahaleler yapısal aile danışmanlığını kullanan sosyal hizmet uzmanlarının başarısını belirleyen faktörlerden biridir. Düzenli bir stratejiye dayanmalıdır. Yapısal aile danışmanlığı genel olarak şu beceriler kazandırır:

• Katılma ve uyum sağlama
• Canlandırma
• Yapısal harita çıkarma
• Etkileşimlere odaklanma ve bunları değiştirme
• Sınır çizme
• Dengeleri değiştirme
• Kısır varsayımları sorgulama

Katılma ve Uyum Sağlama

Bireysel danışmanlık hizmeti aldıklarında oldukça istekli olan insanlar, aile danışmanlığında ise aile danışmanını bir yabancı olarak görebilirler.

Aile içerisinde yanlış anlama durumunu ortaya çıkarmak için her bir aile üyesinin yaşadığı sıkıntılarla ilgili anlattıklarını dinlemek gerekmektedir. Bu empati duygusunun kurulmasına yardımcı olur. Bu empati bağı katılma olarak adlandırılır ve aile üyelerinin birbirlerini dinlemesinin önünü açar, gelecek sorgulamaları kabul etmelerini sağlayacak bir bağ kurulmasını sağlar.

Canlandırma

Aile yapısı, aile üyelerinin etkileşimi biçiminde kendini gösterir ve her zaman anlatılanlardan çıkarılması mümkün değildir. Bunun sebebi ise ailelerin kendilerini oldukları gibi değil daha çok olmaları gerektiği gibi anlatmalarıdır.

Yapısal Harita Çıkarma

İşlev sorunları olan ailede belirlenmiş bir hasta bulunur. Bu kişi sorunların kaynağı olarak görülmektedir. Yapısal değerlendirme, sorunlu bireylerin ötesinde, aile sisteminden yanadır ve odağı geçmişteki belirsiz olaylardan yaşanan etkileşimlere kaydırır. Kitabın 117. Sayfasında verilen örnek bu durumu net olarak ortaya koymaktadır.

Etkileşimlere Odaklanma ve Bunları Değiştirme

Aile içindeki etkileşimin yapısal anlamlarını görebilmek için içeriğe değil sürece odaklanmak gerekir. Danışmanın süreç içerisinde aile üyelerine vermesi gereken bir mesajı defalarca tekrarlamak durumunda kalması mümkündür.

Sınır Çizme

Aile sistemi içinde daha iyi sınırların yaratılmasını sağlayan becerilerden oluşan bir yapısal tekniktir. Bu basit bir şekilde gerçekleştirilebilir. Ayrıca aile üyelerinin oturma yerleri değiştirilerek de sınır oluşturmaya çalışılır.

Dengeleri Değiştirme

Ailedeki hiyerarşiyi değiştirmek amacıyla kullanılır. Sorunların bozulmuş aile hiyerarşisinden kaynaklandığını kabul eder ve bu nedenle hiyerarşinin düzenlenmesi önemlidir.

Kısır Varsayımları Sorgulama

Bu modeli uygulayanlar yapısal sorunların sürmesine katkı veren kısır varsayımları tespit ederler. Aile üyelerinin etkileşim biçimini değiştirmek, durumlarıyla ilgili çeşitli görüşler ortaya koyar. Bu da etkileşim biçimlerinde değişiklik sağlamaya katkı koyar.

Yapısal aile danışmanlığı modelini kullanan sosyal hizmet uzmanları, ailenin güvenini kazandıktan sonra merkezden çekilip aile içi etkileşimi teşvik etmelidir.

Bowen Aile Danışmanlığı

Tıp eğitimi alan ve psikiyatri uzmanı olan Murray Bowen bu yaklaşıma adını veren isimdir. Bowen, kuramsal şemaları ile aile sistemi kuramlarına katkı vermiştir.

Bowen çalışmalarında şizofren çocukları ve annelerini incelemiştir ve bu incelemelerden yola çıkarak benliğin ayrışması fikrini benimsemiştir. Ayrışma, başkalarından özerkleşme ve duyguları düşüncelerden ayırma becerisidir.

Bowen, yapılandırılmış aile görüşmelerinin ailenin gelişimine katkı verdiği görmüştür. Grup içerisinde duygular düşünceyi boğduğu, bireyselliği bastırdığı ve ailenin sorunlarını konuşmasını ve çözmesini olanaksızlaştırdığı için aile üyelerinin birbirleri yerine görüşmeci ile konuşması ve diğerlerinin dinleyici konumunda kalması önemlidir. Bowen’in yaklaşımında hedeflenen amaç aile üyelerinin kendilik odağının arttırılmasıdır.

Genel Özellikleri

Bowen’ın kuramsal katkıları, kendi başından geçen bir yaşantıya, orjinal ailesinden kedisini ayrıştırma sürecine de dayalıdır. Bu yaklaşımın en temel kavramı, kişinin kendini orjinal ailesinden ayrıştırabilmesidir.

Ayrışma, hem birey hem de aile ile ilgili olan bir kavramdır ve çok düşük düzey ayrıştırmadan çok üst düzey ayrıştırmaya doğru giden bir uzantı olarak tanımlanabilir.

Yaklaşımın önemli bir diğer kavramı ise üçgenlerdir. Çatışma halindeki iki taraf sürece üçüncü kişiyi de çekmeye çalışır ve üçgenlerin sıklığının artması ilişkilerde yıkıcı etkilere yol açabilir.

Bu yaklaşımda önemli bir diğer kavram da duygusal uzaklıktır. Bu bir seçimin ya da zorunluluğun sonucu olabilir.

Ayrıca, bu yaklaşıma göre, çocukların kişilik özelliklerinin ailedeki konumlarına dayandığı düşünülmektedir. Ayrıca insanların ilişkiler konusundaki eğilimlerinin ve ayrışma düzeylerinin doğum sırasında etkilendiği düşünülmektedir. Bowen’a göre tüm üyeler farklılaştığında, kaygı düzeyi düşük olduğunda ve ebeveynler kök aileleriyle duygusal bağlarını sürdürdüğünde ailede istenen düzeyde gelişim sağlanabilmektedir.

Yaklaşımın Temel Becerileri

Bu yaklaşımda uzun bir beceri listesi yoktur. Prosedürlerden ziyade aile sistemlerinin işleyişini anlamanın daha önemli olduğuna inanılır. Dolayısıyla en önemli beceri uzmanın süreç sorular sormasıdır.

Süreç Soruları

Bu sorular insanların kendi içlerinde ve aralarında olup bitenleri keşfetmeye yönelik olarak tasarlanmıştır.

Süreç soruları insanları sakinleştirmeye, tepkisel kaygıyı azaltmaya ve düşünmeye sevk etmeye yönelik olarak tasarlanmıştır.

Genogram

Bowen yaklaşımında en önemli profesyonel beceri aile sisteminin genogramının çıkarılmasındır. Genogram soy ağacına benzemekle birlikte üyeler arasındaki ilişkileri gösteren kodlar da kullanıldığı için farklılık göstermektedir. Genogramda genellikle üç kuşak üzerinde çalışılır. Üyeler arasındaki aşırı yakın ilişkiler için paralel çizgi, çatışmalar için zikzaklı bir çizgi, duygusal uzaklığı belirtmek için noktalı çizgi ve yabancılaşmayı göstermek için kırık çizgi kullanılır.

Genogramlar özenli bir şekilde çıkarılmazsa insanların sorunlarına yeni bakış açıları geliştirebilecek bağlantılar gözden kaçabilir.

Stratejik Aile Danışmanlığı

Buraya kadar sıralanan aile sistemleri kuramlarının ev sahibi Zihinsel Araştırmalar Enstitüsüdür. Jay Haley ve Close Madanes öncülüğünde gerçekleşmiştir. “Çifte bağlayıcı iletişim” (double bind) burada tanımlamıştır. Bu iletişimde bir aile üyesi diğerine birbiriyle zıt iki mesajı aynı anda, biri sözlü diğeri sözsüz olmak üzere, vermektedir. Dolayısıyla iletişimin hedefi olan kişi zıt mesajlar nedeniyle duygu karmaşası yaşar ve sonucunda ruhsal semptomlar geliştirir.

Genel Özellikler

Haley’in Sorun Çözme Terapisi başlıklı kitabı bu alandaki önemli bir eserdir. “Aile hiyerarşisi” stratejik yaklaşımın önemli bir bileşenidir. Bunun nedeni ise, yaşanan sorunları anlamak ve çözmek için ailedeki güçleri ve güç ilişkilerini anlama gerekliliğidir. Kullanılan teknikler daha fazladır ve temel önermesi çözümlerin kişiye özgü olarak üretilmesi gerektiğidir.

Bu yaklaşım iletişim kuramına dayanmaktadır. Buna göre sağlıklı aileler değişen koşullara “homeostasis” ile uyum saplarlar.

İletişim iki düzeyde gerçekleşir: dijital –yani doğrudan- ve analog/metaforik ki bu insanlar arasında meydana gelen ifadenin çok değişik anlamları olması demektir.

İnsanlar arası iletişim sanılanın aksine dijital değil analog olarak gelişmektedir ki bu da bir çok anlaşmazlığın kaynağı olabilir.

Yaklaşımın Temel Becerileri

Ağırlıklı olarak davranışsal yönelimli bazı becerilere başvurulmaktadır bu yaklaşımda. Ailenin çözebileceği bir sorunu saptamasına yardımcı olmak öncelikli adımlardan biridir. İlk tanışmada aile üyelerinin tümünün bir arada olması önemlidir.

Müdahale sürecinin dört aşaması vardır: Sosyalleşme; soruna odaklanma, etkileşim, amaç oluşturma ve yapılacakları belirleme.

Sosyalleşme : Aileyle genel geçer konulardan konuşarak ortamın rahatlamasını ve uzman ile ailenin ısınmasını sağlama aşamasıdır. Aynı zamanda uzman aileyi tanıma fırsatı bulur. Bu aşamada ailenin davranışları incelenerek ebeveynlik tarzları, ailedeki genel hava, güç ilişkileri ve tipik rolleri gözlemleme ve tespit etme olanağı vardır.

Soruna odaklanma: Uzmanın aileye yardım etmek için doğrudan onlarla ilgilendiği bir tutma girmesi beklenir. Bu aşamada tavsiye vermekten kaçınmak önemlidir.

Etkileşim: Aile üyeleri artık sorunla ilgili olarak birbirleriyle konuşmaya teşvik edilir. Sorunların bir çok ve farklı açıdan gözden geçirilmesine çaba harcanır.

Amaç oluşturma ve yapılacaklar belirleme: Konuşulan sorunların çözülebilmesi için görünür olanlar belirlenir. Yönergeler bu aşamada önemlidir.

Yönergeler

Yönergelerin amacı, aile üyelerinin birbirlerini yatıştırmaları ve sevme yeteneklerini artırmalarını kolaylaştırmaktır.

Bu yaklaşımda her görüşme sonrasında bir sonraki görüşmeye kadar gerçekleştirilmesi beklenen belirli davranışları içeren yönergeler tasarlanır. İki tip yönerge verilebilir: doğrudan ya da dolaylı. Yönergeler uzman tavsiye gibi değildir. Doğrudan yapılması ya da yapılmaması istenen şeylerdir.

Yönergelerin net ve açık olmaları gerekir. Tüm aile üyeleri tarafından anlaşılabilir olmalıdır.