Ünite 8: Çocuklara Yönelik Sosyal Hizmet Uygulamaları II

Giriş

Ülkemizde 5237 sayılı Türk Ceza Kanunun 6/1-c maddesinde çocuk, 18 yaşını doldurmamış kişi olarak tanımlanmaktadır. 18 yaşın altında evlenmiş olsa bile 5395 Çocuk Koruma Kanununa göre 18 yaşını doldurana kadar kişiler çocuk olarak kabul edilirler.

Çocuk sınıfına dahil olan bireyler toplumsal ve hukuk anlamda risk altında olarak değerlendirilmektedir. Bu grupta yer alıp suç işleyen, suç mağduru olan ya da yakınlarının durumuna göre koruma altında alınması gerekenlere yönelik olarak farklı sosyal hizmet uygulamaları yürütülmektedir. Bu bağlamda Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, Emniyet Çocuk Şube, Çocuk Mahkemeleri, Ceza ve Tevkifevleri, Denetimli Serbestlik Müdürlükleri ve Sağlık Bakanlığı Birimleri gibi çeşitli kurumlar hizmet vermektedir.

Çocukların Kurumsal Bakım Hizmetleri

Çocukların mutlu, umutlu ve topluma yaralı bireyler olarak yetişmesi için korunmaya muhtaç olan çocuklara sosyal refah hizmetleri kapsamında bakım hizmeti verilmektedir.

Korunmaya muhtaç olan çocuklardan ailesi olanlara ayni ve nakdi yardım yapılması, olmayanların koruyucu aile yanına verilmesi ya da evlatlık verilmesi gibi uygulamalar yapılmaktadır. Bunların mümkün olmadığı durumlarda devlet işe el koymaktadır.

Ailenin olmadığı ya da işlevini yerine getiremediği durumlarda çocuk kurum bakımı hizmeti verilmektedir.

Çocuk Evleri

En çok 6-8 çocuğun barınıp yaşamını sürdürebileceği, temel ihtiyaçlarını karşılayabileceği ve olumsuzluklarda uzak kalabileceği ev tipi kuruluşlardır.

Çocuk evleri, her ilin çocuk yetiştirmeye en uygun bölgesinde, genel olarak hastane ve okullara yakın yerlerde, bağış olarak alınan ve lojman olarak kullanılan apartman dairesi veya müstakil evlerde hizmet vermektedir.

İlk çocuk evi Ankara İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğüne bağlı bir vakıf ile işbirliği yapılarak 2000 yılında Ankara’da açılmıştır.

Çocuk Evlerinin İşleyişi

Çocuk evine yerleştirilecek çocukların korunma veya tedbir kararı alınmış çocuklar olması gerekmektedir. Evler olumsuz şartlardan etkilenmeyecek yerlerde, kolay ulaşılır, güvenilir olmalıdır. Önemli bir husus ise dışarıdan bakıldığında çocuk evi olduğunun anlaşılmamasıdır.

Çocuk evleri 24 saat faaliyet gösteren yerlerdir. Her bir çocuk evinde 3 görevli (en fazla) vardır. Çocukların kurs, sosyal faaliyetler vb etkinliklerinin düzenli bir şekilde yürütülmesi sağlanmaktadır. Çocuklar maddi olarak da desteklenmektedir. Ancak çocukların onurlarını zedeleyecek ve duygusal, sosyal ve psikolojik sorunlara yol açacak bağışların bağışçılar tarafından dağıtılmasına izin verilmez.

Çocuk Evlerinin Çocukların Davranışları Üzerindeki Etkileri

Çocuklar üzerinde şu etkiler gözlemlenmektedir: aidiyet duygusunun artması, kullandığı malzemeleri koruma refleksi, yaşadıkları eve çabuk uyum sağlama, yaşam alanları ile özdeşleşme, paylaşıma yatkın olma, kardeşlik duygusunun gelişmesi, öz bakım becerilerine önem verme, sorumluluk duygularının gelişmesi.

Çocuk Evleri, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı koordinesinde Çocuk Evleri Koordinasyon Merkez Müdürlüğünce yürütülmektedir.

Çocuk Evleri Koordinasyon Merkezleri

Bu merkezler, çocuk evlerinin illerde planlanması, açılışı ve işleyişine dair işlemleri yapmaktadır. Bu işlemlerle ilgili harcamalar, işlemlerin takibi, denetlenmesi ve çocuk evleri arasındaki koordinasyonun sağlanmasını amaçlamaktadır.

Koordinasyon Merkezinin Görevleri

• Koruyucu aile ve evlat edindirme hizmetinden yararlanamayacak çocuklara öncelik tanımak
• Evde kalacak çocukları çeşitli kriterler doğrultusunda belirlemek
• Çocukların eve uyumu için gerekli mesleki çalışmaları yapmak
• Çocukların toplum içinde izlenmesi konusunda gerekenleri yapmak
• Çocuk evlerindeki hizmetin verimliliğini arttırmak
• Çocukların sağlık dosyalarını oluşturmak
• Çocuklar için sosyal, kültürel ve sportif etkinlikler düzenlemek

Sosyal çalışmacıların sosyal servisteki görevleri, ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile gönüllü kişi ve kuruluşlar arasındaki işbirliğini sağlamak, çocuk evlerinin amaca uygunluğunu denetlemektir.

Sosyal çalışmacının ev sorumlusu olarak görevleri arasında çocuk evinin harcama ve ödemelerini takip etme, eve kabul edilen çocukların uygum için gerekli çalışmaları yapma, çocukların okul ve sağlık durumlarıyla ilgili takipleri yapma gibi görevler yer almaktadır.

Sevgi Evleri/Çocuk Evleri Sitesi

Çocukları toplu yaşamın getirdiği risklerden uzak tutacak türde bir aile ortamının oluşturulmaya çalışıldığı kuruluşlardır. İlk olarak 2000 yılında SHÇEK tarafından uygulamaya konmuş ve 2005 yılında geliştirilmiştir.

Çocuk Evleri Sitesi, 0-12 yaş erken ve 0-18 yaş kız çocuklardan korunmaya muhtaç olanların gelişimlerini sağlıklı bir şekilde sürdürmelerine olanak sağlamaya uygun durumda olan çocukların ailelerine dönme koşullarını oluşturmayı amaçlamaktadır. Ailelerine dönemeyecek durumda olanlara ise alternatif hizmetler verilmektedir.

Sosyal servis, çocukların biyo-psiko-sosyal gelişimleri ile ilgilenmekte ve çocukların aileleri ile ilgili gerekli mesleki çalışmaları yapmaktır.

Mesleki Çalışmalar

Belirli bir alanda eğitim alan ve bu eğitim sonucu bir mesleği icra edenlerin mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve yöntemleri kullanarak gerçekleştirdiği çalışmalardır.

Çocuk evleri sitesinde, çocuk gelişimci, psikolog, sosyal çalışmacı, hemşire, öğretmen ve çocuk eğiticisi meslek elemanı olarak görev yapmaktadır. Çocukların ayrıca gönüllü aile hizmetinden yararlanması da sağlanmaktadır.

Sosyal Çalışmacının Görev, Yetki ve Sorumlulukları

• İlgili kanun, yönetmelik vb.’ne uygun çalışmak
• Kabul ve uyum işlemlerini yapmak
• Diğer meslek elemanlarıyla işbirliği ile çalışmak
• Haklarında tedbir kararı olan ya da alınması gereken bireylerle ilgili çalışmaları yapmak
• Bireylerin psiko-sosyal, fiziksel ve ruhsal durumlarını sürekli izlemek
• Bireylerin sosyal ilişkilerini düzenlemek
• Kuruluştan ayrılacak olanları yeni yaşantılarına hazırlamak
• Merkezi bireylere, ailelere ve topluma tanıtmak
• Hizmet içi programlar düzenlemek
• Kayıtlarla ilgili dosyalama hizmetini yapmak

Çocuk Destek Merkezleri

Çocukların temel ihtiyaçlarını karşılamak, fizikseli duygusal, psikolojik ve sosyal ihtiyaçlarını belirleyerek gerekli müdahaleleri yapmak, aile ve yakın çevrelerine dönmelerini veya diğer sosyal hizmet modeline hazır hale gelmelerini sağlamak üzere hizmet vermektedir.

Merkezde verilen hizmetlerin verimini arttırmak, çocukların hizmete ve yönetime katılımlarını sağlamak amacıyla altı ayda bir kendi aralarında yaptıkları seçimle belirlenen çocuklara çocuk temsilcisi denmektedir.

Çocukların bireysel farklılıkları ve ihtiyaçları göz önünde bulundurularak oluşturulan ve psiko-sosyal destek programı çerçevesinde yürütülen mesleki müdahale süreçlerine psiko-sosyal destek hizmeti adı verilir.

Merkezin Faaliyetleri

Çocukların eğitim-öğretimlerini sürdürmelerini sağlamak, çocukları ilgilerine göre etkinliklere yönlendirmek veya merkezde bunları yapabilecekleri bölümler oluşturmak merkezin faaliyetleri arasında yer almaktadır.

Çocuğun bireysel özellikleri, yaşam koşulları, ailesi, sosyal çevresi ve yaşadığı sorunun kaynağına ilişkin tespitlerin yer aldığı, ilgili kurum, kuruluş ve kişilerle görüşülerek düzenlenen sorunun çözümüne yönelik öneri ve planlamayı içeren raporları hazırlamak da merkezin faaliyetleri arasındadır.

Merkeze yerleştirilen her çocuk için danışman atanmaktadır ve danışman çocukla ilgili uyum, izleme, yönlendirme, geliştirme ve raporlama gibi işleri yerine getirmekle yükümlüdür. Bu yükümlülüklerle ilgili detaylar kitabın 229. sayfasında yer almaktadır.

Suçun Nevisine ve Çocuğun Durumuna Göre Oluşturulan Çocuk Destek Merkezleri

1. Suça Sürüklenen Çocuklara Yönelik Çocuk Destek Merkezleri
2. Suç Mağduru Çocuklara Yönelik çocuk Destek Merkezleri
3. Sokakta Yaşayan Çocuklara Yönelik Çocuk Destek Merkezleri
4. Refakatsiz Sığınmacı Çocuklara Yönelik Çocuk Destek Merkezleri
5. Gebe Çocuklar ve Çocuk Annelere Yönelik Çocuk Destek Merkezleri
6. Madde Bağımlısı çocuklara Yönelik Çocuk Destek Merkezleri

Bireyselleştirilmiş Psiko-Sosyal Destek Programı

Çocuk Destek Merkezlerinde çocuklara ve ailelerine yönelik destek ve müdahaleyi içeren Anka Çocuk Destek Programı uygulanmaktadır. Programın başarılı olması için çocuğun katılımı önemli ve gereklidir.

Çocukların Eğitimi

Grup içinde eğitim alması sakıncalı olan çocuklar içim bireyselleştirilmiş eğitim programları MEB işbirliği ile yürütülmektedir. Çocukların eğitim hayatıyla ilgili takipler de yapılmaktadır.

Suça Sürüklenen ve Mağdur Çocuklara Yönelik Sosyal Hizmetler

Suç olarak tanımlanan bir eylemi işlediği iddiası ile hakkında soruşturma veya kovuşturma yapılan ya da işlediği fiilden dolayı hakkında güvenlik tedbirine karar verilen çocuğa suça sürüklenen çocuk denmektedir.

Suça konu olmuş, işlenen bir suçta müşteki olmuş çocuklara suç mağduru denmektedir.

Emniyet Çocuk Şube Müdürlüğünün Sosyal Hizmet Uygulamaları

Korumaya muhtaç olan, ihmal ve istismara maruz kalan, bulunan, evden veya kurumdan kaçan mülteci, refakatsiz, sokakta yaşayan, sokakta çalıştırılan, oturduğu yeri haber vermekten aciz, hakkında koruma, ıslah ve/veya tedavi tedbiri alınan, suça maruz kalan, suç işlediği şüphesi olan ve kimliği tespit edilemeyen çocuklara yönelik işlemleri gerçekleştirmektedir.

Emniyet Müdürlüklerindeki çocuk polisi hizmetlerinin yürütülmesinde çocuk biriminin görevleri yönetmeliğin 7. maddesine göre düzenlenmiştir (ders kitabının 232. sayfasında yer almaktadır).

Çocuk Şube Müdürlüğünde Sosyal Çalışmacı

Kolluk kuvvetleri ve çocuk polisleri her ne kadar eğitim alsalar da özel duruma sahip çocuklarla ilk iletişimi kuran, onların özel durumlarının nedenlerini araştıran, psikoloji, sosyoloji, hukuk vb. gibi sosyal teorik eğitime sahip sosyal çalışmacılardır.

Sosyal Çalışmacı “çocukların ve ailelerinin kendileri veya çevre şartlarından doğan veya kontrolleri dışında oluşan maddi, manevi ve sosyal sorunların tespit edilmesi çalışmalarını yürüten, lisans düzeyinde eğitim almış sosyal hizmet uzmanı, pedagog, psikolog, çocuk gelişimcisi gibi emniyet hizmetleri sınıf dışındaki personel” şeklinde ilgili yönetmelikte tanımlanmıştır. Sosyal çalışmacının görev ve yükümlülükleri de aynı yönetmelik ile belirlenmiştir.

Korunmaya ve Yardıma Muhtaç Çocuklar ile İlgili İşlemler

• Kimlik tespitini yapmak
• Muhafazasını sağlamak
• Kanuni mümessillerini araştırmak
• Haklarına yetkili idari veya adli makamlarca verilen kararın niteliğine göre ilgili kuruluşa veya kanuni mümessiline teslimini yapmak

Mağdur Çocuklar ile İlgili İşlemler

Şikayete gerek kalmadan işlem yapılır. Görüşme sosyal çalışmacı tarafından gerçekleştirilir ve sosyal izleme raporu hazırlanır. Çocuk polisi çocuğun suça maruz kalmaması için çocuğun halka açık ya da kapalı bir işte çalışıp çalışmadığını kontrol etmesi; kendilerine satılması yasak maddelerin çocuklara satılıp satılmadığını tespit etmesi; çocukların girişi yasak olan yerlere girip girmediğini denetlemesi ve mevzuata aykırı hareket eden yerler ve işletmeciler hakkında gerekli işlemleri başlatması gerekmektedir.

Suça Sürüklenen Çocuklar ile İlgili İşlemler

Bu çocukların Cumhuriyet Savcılığına sevkine kadar yapılması gereken işlemler şunlardır: Suça sürüklenen çocuk olarak şubeye getirilen her bir çocuk ve ailesi ile sosyal çalışmacının bireysel görüşme yapması; sosyal çalışmacının çocukları suça sürükleyen nedenleri mikro, mezzo ve makro düzeyde incelemesi ve ailelere uygun rehberlik hizmeti vermesi.

İstismar Mağduru Çocuklar ve Sorunları

Çocuğun beslenme, barınma, korunma, sevilme gibi temel fiziksel ve duygusal gereksinimlerinin karşılanmaması durumu ihmal olarak adlandırılmaktadır.

Dünya Sağlık Örgütüne göre çocuk istismarı, bir yetişkin tarafından bilerek veya bilmeyerek yapılan ve çocuğun sağlığını, fiziksel ve psiko-sosyal gelişimini olumsuz yönde etkileyen davranışlardır.

Çocukların bedensel, zihinsel veya ruhsal sağlıklarına zarar veren, gelişimlerini engelleyen tutum ve davranışların çocuklar üzerindeki etkileri beş şekilde olmaktadır:

1. Fiziksel istismar: Dayak atma, yakma, ısırma, sarsma vb. sonunda her türlü yaralanmayı içermektedir. (Fiziksel istismar olarak tanımlanmış suçlar)
2. Cinsel istismar: çocuğun kendisinden yaşça büyük biri tarafında ne olduğunu kavrayamadığı, gelişimsel olarak hazır olmadığı, onay veremeyeceği, kanunlara ve toplumun kültürel değerlerine aykırı cinsel eylemlerdir. (Cinsel istismar olarak tanımlanmış suçlar ve Aile içi cinsel istismar)
3. Duygusal/psikolojik istismar: Çocuğun ruh sağlığını ve gelişimini bozan, reddetme, aşağılama vb. eylemlere sürekli olarak maruz kalma durumudur. (Duygusal /Psikolojik istismar olarak tanımlanan suçlar)
4. Ekonomik istismar: çocuğun gelişimini engelleyici, hakları ihlal edici işlerde ya da düşük ücretli işlerde iş gücü olarak çalışması veya çalıştırılmasıdır. (Ekonomik İstismar ve Çocuk İhmali)

Denetimli Serbestliğin Çocuklara Yönelik Sosyal Hizmet Uygulamaları

Çocuk veya yetişkin kanunlarda belirtilen suçlar nedeniyle tutuklanması ya da mahkemece hakkında mahkumiyet kararı verilmesi üzerine cezaevine girmesi yerine cezasını toplum içerisinde gözetim ve denetim altında geçirmesi denetimli serbestlik olarak adlandırılmaktadır.

Yapılan araştırmalar çocuğum mümkün olduğunda suç ve ceza ilişkisi dışında tutulması gerektiğini, kapalı kurumların fayda doğurmayacağını belirtmektedir.

Mahkemece verilen bir kararın yerine getirilmesi veya yargılama sonucu verilen cezanın uygulanması infaz olarak adlandırılmaktadır. Suça sürüklenen çocuklara yönelik adli kontrol kararlarının infazında çocuğun ailesi veya sosyal çevresi ile işbirliği yapılmasının gerekli olması halinde özel hayatın gizliliği ilkesi göz önünde bulundurulmaktadır.

Denetimin Amaçları

• Suçu tekrarlama olasılığını azaltmak
• Hükümlüyü iyileştirmek
• Hükümlüyü topluma yeniden kazandırmak
• Hükümlüye topluma verdiği zararı telafi etme şansı izin vermek
• Toplumun korunmasına katkıda bulunmak

Çocuklar Açısından Denetimli Serbestlik Uygulanabilecek Haller

• Hapis cezasının ertelenmesi
• Suça tekerrür ve özel tehlikeli suçlar
• Kullanmak için uyuşturucu veya uyarıcı madde satın almak veya bulundurmak
• Örgüt suçlarında pişmanlık hali
• Adli kontrol tedbiri
• Hükmün açıklanmasının geri bırakılması
• Koşullu salıverme

Denetim kararı verildiğinde çocuğa rehberlik edecek bir denetim görevlisi tayin edilir. Denetimli serbestlik müdürlüğünde kadrolu veya geçici olarak görev yapan psikolog, sosyal çalışmacı, sosyolog ve öğretmen denetimli serbestlik uzmanı olarak görev yapmaktadır.

Denetim Planı

Denetim planı hazırlanırken dikkate alınan hususlar şunlardır:

• Çocuk hakkında alınan tedbirin amacı, niteliği ve süresi
• Çocuğun ihtiyaçları
• Çocuğun içinde bulunduğu tehlike anının ciddiyeti
• Çocuğun ana ve babası, vasisi, bakım ve gözetiminden sorumlu olan kimse tarafından verilen desteğin derecesi
• Çocuğun görüşü

Denetim Altına Alınan Çocukların İyileştirilmesi

Denetim planının hazırlanması ve iyileştirme çalışmaları Çocuk Koruma Kanununa göre yürütülmektedir.

Çocuklara özgü güvenlik tedbirleri kapsamında koruyucu ce destekleyici tedbir kararı, kamu davasının ertelenmesi kararı ve hükmün açıklanmasının geri bırakılması kararı verilerek denetim altına alınan çocukların, toplum içinde denetimi, takibi ve iyileştirilmesine yönelik rehberlik çalışmaları ilgili kurumlarla işbirliği içerisinde yerine getirilir.

Ceza ve Tevkifevlerinin Çocuklara Yönelik Sosyal Hizmet Uygulamaları

Ceza infaz kurumlarında kalan tutuklu ve hükümlü çocuklara yönelik sosyal hizmet faaliyetleri psiko-sosyal yardım servislerinde yürütülmektedir. Bu servislerde psikolog ve sosyal çalışmacı görev yapmaktadır. Ayrıca hükümlülerin bireysel özellikleri, yaşam koşulları ve suç işleme nedenlerini belirleyerek bireysel gelişimlerine yardımcı olur, kurumsal ve toplumsal yaşamla uyumlarını sağlar ve yeniden suç işlemeyi engelleyici önlemler alır.

Kurumda psiko-sosyal yardım servis faaliyetleri kısaca şunlardır:

• Hükümlü Tanıma ve Tanıtma Faaliyetleri
• Bireysel görüşmeler
• Grup çalışmaları
• Aile eğitimleri
• Gözlem ve sınıflandırma formu
• Sosyal kültürel ve sportif faaliyetler
• Personel eğitimi bireysel ve grup çalışmaları

Çocuk Eğitimevleri

Açık cezaevi statüsünde hükümlü/tutuklu çocuklara alternatif hizmet veren kurumlardır. Kurum içindeki çocuklara eğitim ve öğretimlerin tamamlayıncaya kadar eğitimevinde kalmalarına izin verilebilir. İzin verilenler 21 yaşına kadar burada kalabilirler.

Çocuk eğitimevlerinde her türlü konfor sağlanmıştır. Amacı 12-18 yaş gurubu arasında olup hüküm giymiş çocukların yeniden eğitilerek suç ve suçun sonuçlarından arındırılıp iyi halli olarak topluma yeniden kazandırılmasıdır.

Çocuk ve Gençlik Cezaevi

Çocuk ve Gençlik Kapalı Ceza İnfaz Kurumu yasalarla ihtilafa düşümü 12-18 yaş arası çocuklarla, 19-22 yaş arası gençleri bünyesinde barınmaktadır. Çocuk tutukluların ya da çocuk eğitimevlerinden disiplin veya diğer nedenlerle kapalı ceza infaz kurumlarına nakillerine karar verilen çocukların barındırıldıkları ve firara karşı engelleri olan iç ve dış güvenlik görevlileri bulunan eğitim ve öğretim kurumlarıdır.

Bağımlı Çocuklara Yönelik Sosyal Hizmet Uygulamaları

AMATEM (Alkol ve Madde Bağımlılığı Tedavi Merkezleri)

Kamu hastaneleri bünyesinde hizmet veren ve kısa adı AMATEM olan Alkol ve Madde Bağımlılığı Merkezleri alkol ve madde kullanım bozuklukları tedavilerinin yapıldığı bir kliniktir. Bu merkezler madde bağımlılığı tanısı alan erişkinlere hizmet vermektedir. Merkezler detoksifikasyon (arındırma) terapi, ayakta tedavi ve izleme ünitelerinden oluşmaktadır.

SAMBA Programı

Eğitsel faaliyetler için uzun süreli ayıklığın hedeflendiği SAMBA (Sigara, Alkol ve Madde Bağımlılığı Tedavi Programı) uygulanmaktadır. SAMBA programı denetimli serbestlikle ortak bir çalışma ile yürütülür. Bu programın amacı: Alkol veya madde konusunda kişinin bilgilenmesini sağlamak, değişim motivasyonunu sağlamak, bulaşıcı hastalıklardan korunmayı sağlamak ve zarar azaltmaktır.

ÇEMATEM (Çocuk ve Ergen Madde Bağımlılığı Araştırma ve Tedavi Merkezleri)

2003’ten sonra madde kullanım yaşının düşmesi ve ailesi olan çocukların da bu tür alışkanlıklar kazanmasının artından yeni yapılanmaya gidilerek Sağlık Bakanlığı kuruluşları bünyesinde hizmet veren ve kısa adı ÇEMATEM olan Çocuk ve Ergen Madde Bağımlılığı Araştırma ve Tedavi Merkezleri açılmıştır. Ülkemizde çoğu ilimizde olan bu merkezlerin tedavi programı eklektik yaklaşımları içermekle birlikte, daha çok bilişsel davranışçı yönteme dayanmaktadır.

Klinikte çocuklar her hafta bir sorumluluk üstlenmektedir. Tedavi üç ayrı dönemden oluşmaktadır. İlk dönem ilişki kurma dönemidir. Bu dönemde mekâna alışma, kurallarla yaşamayı öğrenme ve tedavi ekibinin madde kullanan çocukla terapötik bir ilişkinin kurulması hedeflenmektedir. İkinci dönem ise değişim dönemidir. Bu dönemde motivasyon kazanma, başa çıkma yetileri, maddeden uzaklaşma sayılabilir. Üçüncü dönem ise geliştirme dönemidir. Bu dönem sosyal rehabilitasyonu, yani topluma geri dönme dönemidir.