Ünite 3: Depremde Arama Kurtarma

Giriş

Afete dönüşen depremlerde ne yazık ki her şey çok zorlaşmakta, deprem için oluşturulmuş resmi kurumlar, yerel ekipler ve sivil toplum kuruluşları da yetersiz kalabilmektedir. Yapılması gereken, depremin olumsuz sonuçlarına karşın bilgi sahibi olmak ve önlem almaktır. Bu nedenle, her konuda olduğu gibi, deprem konusunda da sağlıklı bilgiler edinmek, depremin oluşturacağı her tür zararlara karşı önceden hazırlıklı olmak, deprem öncesi ve deprem sırası ile sonrasında birçok hayatın kurtulmasını sağlayacaktır.

Deprem Nedeni ve Sonuçları

Dünyanın oluşumundan bu yana fay hatlarında ve sismik yönden hareketli olan yerlerinde, farklı şiddetlerde meydana gelen depremler bazen çok hafif sallantı şeklinde bazen de büyük can ve mal kayıplarına sebep olacak kadar şiddetli olmaktadır. Dünyanın en etkin deprem kuşakları arasında yer alan ülkemizde de irili ufaklı birçok deprem meydana gelmektedir. Yer kabuğunun içinde ani kaya kırılma ve kıvrılmaları ile açığa çıkan enerjinin dalgalar halinde yayılması sonucu yer sarsılmasına deprem denir. Deprem ile ilgili konuları inceleyip değerlendiren bilim dalına “sismoloji” denir. Depremin büyüklüğü, deprem sırasında oluşan sarsıntı, sismografla ve Richter ölçeğiyle ile ölçülür

Depremin oluşturduğu ve yer kabuğu içinde her yöne yayılan dalgalar cisim dalgalarıdır ve iki çeşidi vardır. Bunlar; P dalgaları ve S dalgalarıdır. P dalgaları sismografa ilk ulaşan ilk deprem dalgasıdır, yıkım etkileri düşüktür, her ortamda yayılırlar ve boyuna dalgalardır. S dalgaları ise kayıtlara ikinci ulaşan dalgalardır, sadece katı kütlelerde hareket ederler ve enine dalgalardır. Deprem odağına en yakın yani merkez üssü olarak adlandırılan bölgeden yayılan dünyanın yüzeyi boyunca ve çok yavaş ilerleyen dalgalara yüzey dalgaları denir. Rayleigh ve love dalgaları olmak üzere iki çeşidi vardır

Depremler, yerkabuğundaki kayanın kırılgan özelliğe sahip olmasından dolayı yüksek basınç altında kırılmasıyla oluşur. Bu hareket, kayanın en zayıf noktasında kırılmasıyla ‘Fay’ adı verilen kırıklar oluşturur. Yeryüzü, oluşan fay boyunca kayar ve büyük boyutta enerji açığa çıkar. Bu enerjinin oluşturduğu titreşim de depremi yaratır. Depreme neden olan yeryüzü kırılma ya da kaymalarının başladığı noktaya ‘Deprem odağı’, bu noktanın tam üzerine rastlayan alana ise ‘Deprem merkezi’ adı verilir. Bazen büyük bir ana deprem olmadan önce küçük sarsıntılar olur. Bu küçük sarsıntılara “öncü depremler” denilmektedir. Büyük bir depremden sonra da belki birkaç yüz adet küçük deprem olmaya devam eder. Bu küçük depremler de “artçı depremler” olarak isimlendirilir.

Depremler odak derinliğine göre üç çeşittir. Buna göre, derinliği 60 km’ye kadar olan depremlere sığ depremler , derinliği 60 ile 300 km arasında olanlara orta derinlikte depremler ve derinliği 300-700 km arasında olanlara da derin depremler denir.

Oluş biçimine göre depremler dört çeşittir: Tektonik depremler, volkanik depremler, çöküntü depremleri ve heyelan ve gök taşları gibi nedenlerle olan diğer depremler. İç kuvvetlerin neden olduğu gerilimlerin boşalması ile meydana gelen yer kabuğu hareketlerinin yol açtığı sarsıntılara tektonik depremler denir. Gerek şiddet gerekse etki alanı bakımından en önemli ve en yıkıcı olan depremlerdir. Volkanik depremler volkanların aktif hale geçmesi ya da püskürmesi sonucu oluşan depremlerdir, yanardağlarla ilgili olduklarından bölgeseldirler ve önemli zarara neden olmazlar. Çöküntü depremleri ise yer altındaki boşlukların (mağara), kömür ocaklarında galerilerin, tuz ve jipsli arazilerde erime sonucu oluşan boşlukların tavan bloğunun çökmesi ile oluşurlar. Hissedilme alanları yerel olup enerjileri azdır fazla zarar getirmezler.

Depremin oluşumu ve deprem dalgalarının etkileriyle, yeryüzünde değişik biçim ve şiddetlerde hareketlilik oluşur. Bu hareketlilikler sonucu;

• Kıtalar kayabilir,
• Yeryüzü, yeni şekiller alabilir,
• Yeryüzünde çatlamalar, kırıklar meydana gelebilir,
• Yeni volkanik hareketlilikler tetiklenebilir,
• Heyelan, erozyon ve çığlar oluşabilir,
• Tsunami, sel ve yangınlar olabilir,
• Zeminin sıvılaşması meydana gelebilir,
• Binalar çökebilir,
• Can ve mal kaybı yaşanabilir,
• Salgın hastalıklar görülebilir,
• İletişim ve ulaşımda aksamalar olabilir,
• Temel gıda maddelerinin ve temel ihtiyaçların temininde zorluklar yaşanabilir,
• Ruhsal ve psikolojik rahatsızlıklar görülebilir.

Depremde Arama Kurtarma Tekniği

Depremdeki arama kurtarma çalışmalarının temel amacı yer tespiti (arama), afetzedeye ulaşma, gerekiyorsa ilk yardım ve sabitleme ile enkazdan kurtarma (nakil) dir. Bu süreçte de kazazedeler gibi arama kurtarma çalışanları da risk ve tehlike içinde olabilirler. Bu nedenle arama kurtarma tekniklerinin tümü uygun, eksiksiz, dikkatli ve özenli biçimde uygulanarak insanların gereksiz yere risk altında kalması engellenebilir. İlk uygulanacak arama kurtarma tekniği haber almadır. Deprem arama kurtarma ekiplerinin, acil durumdan ilk haberdar olduğu anda tüm bilgileri toplamaya başlaması ve ilk harekete geçmesi başarılı bir arama kurtarma çalışması için çok önemlidir.

• Keşif: İlk olarak olay yerinde keşif yapılır. Enkaza girişte arama kurtarma personelini tehdit eden risk var ise risk ortadan kaldırılıncaya kadar enkaza girilmez.
• Güvenlik: Risksiz, en kısa yoldan arama kurtarma çalışmaları başlatılır. Ayrıca, keşif sonrası belirlenen çalışma alanı ve çevresinde sadece arama kurtarma personelinin çalışabileceği güvenlik çemberi oluşturularak giriş çıkışlar kontrol altına alınır.
• Enkazda arama ve kurtarma: Depremde yapılacak arama kurtarma çalışmalarında, enkaz ve afetzedelerin konumuna bağlı olarak farklı teknikler uygulanabilir.
• Yüzey arama kurtarma çalışmaları: Öncelikle enkaz yüzeyinde, doğrudan ses veya görsel temas ile afetzedenin yeri belirlenmeye çalışılır. Daha sonra hassas dinleme cihazları, termal kameralar, özel eğitilmiş arama köpekleri gibi özel araçlar kullanılarak enkazdaki göçük ve yıkıntıların içine yönelik yapılan arama kurtarma çalışmalarını içerir.
• Derin arama kurtarma çalışmaları: Enkazın altlarına girerek, canlı olma olasılığı olan tüm boşlukların arandığı, gerektiğinde özel araçların kullanıldığı, bilgi ve beceri gerektiren zor ve karmaşık tekniklerin kullanıldığı arama kurtarma çalışmalarıdır.
• Yandan giriş: Olası afetzedelere, enkazdaki katlar arasındaki boşluklardan yararlanılarak ve en alt katmana kadar dehliz açma şeklinde ilerlenerek ulaşılmaya çalışılan bir tekniktir.
• Üstten giriş: Yeri belirlenen kazazedelere ulaşılmayı engelleyen enkazın balyoz, hilti, hava yastığı ve benzeri hafif araçlar kullanılarak açılan boşluklardan enkaz içine üstten girilmesi tekniğidir.
• Afetzedenin taşınması: Enkaz içinde yeri belirlenerek ulaşılan her afetzedeye çok dikkatle yaklaşmak gerekir. Geçen zamanın önemli olduğu düşüncesiyle acele ve bilgisizce hareket edilmemelidir. Öncelikle afetzedenin bilincinin yerinde olup olmadığı belirlenmeli ardından dış sağlık kontrolü yapılmalıdır. Gerekli durumda ilk yardım uygulanmalı ve uygun biçimde mümkünse sedye kullanılarak güvenli alanlara taşınmalıdır.
• Enkazın kaldırılması: Enkaza girilecek kısım belirlenerek beton plakalar kat kat kesilerek kaldırılır. Bu sistemde kompresör, vinç ve kepçe gibi ağır iş makineleri kullanılabilir.
• İşaretleme: Bina ya da enkazlar arama kurtarma çalışmaları tamamlandıktan sonra mutlaka işaretlenmelidir.

Depremde Kullanılan Arama Kurtarma Ekipmanları

Ekip personellerinin uzmanlıkları, uyguladıkları yöntem ve çalışma koşullara uygun olarak yapılacak arama kurtarma çalışmalarının imkan, özellik ve tekniklerine göre; fizyolojik özellikler, basit araç ve gereçler, özel ekipmanlar ve ağır iş makinalarının biri ya da birkaçı kullanılarak çalışmalar yürütülür. Ancak, arama kurtarmaya katılacak her personel, yardım alan değil yardım eden olması gerektiğini asla unutmamalıdır. Bu nedenle ve öncelikle; kişisel ilk yardım çantası, kask/baret, el feneri/kafa lambası, respiratör (maske), koruyucu gözlük, diz pedi, çizme/bot, çok amaçlı çakı, pusula, iş eldiveni, uygun giysi, uyku tulumu, çadır, seyyar ocak, yiyecek içecek vb. kişisel malzemelerine sahip olunmalıdır.

Deprem sonrası oluşan enkaz düzensiz bir yığın olduğu için üzerinde ya da içinde çalışmanın güçlüğü yanı sıra çok da tehlikelidir. Bu durumda kişisel özellik ve ekipmanlar yetersiz kalabilmekte ve farklı amaçlara yönelik ekipmanlara sahip olmak, çalışmaların sağlıklı ve kesintisiz sürdürülebilmesini sağlayan en önemli etmenler haline gelmektedir. Enkaz çalışmaların da, sıklıkla ihtiyaç duyulan çok amaçlı ekipmanlara örnek olarak, megafon, kazma, kürek, balyoz, çelik halat, projektör, kriko, metal kesiciler, çektirme gerdirme araçları, jeneratör, sedye vb. verilebilir.

Söz konusu özellikle canlı yaşamı olduğundan çalışmaların özenle sürdürülmesi gerekir. Depremin çeşidi ve oluşturduğu duruma bağlı olarak özel koşul ve pozisyonlar karşısında, kişisel özellik ve ekipmanların yanı sıra çok amaçlı ekipmanlar da yetersiz kalabilmektedir. Bu durumda özel koruyucu giysi, çok amaçlı sedye, ip, perlon, halat, karabina, arama köpeği, termal kamera vb. özel amaçlı ekipmanlar kullanılarak karşılaşılan duruma özel çalışma yöntem ve teknikler kullanır. Bazı özel arama ve kurtarma çalışmalarında ve özellikle enkaz kaldırma ve temizleme çalışmaları sırasında vinç, greyder, dozer, kepçe vb. ağır iş makinalarının kullanılması gerekmektedir.

Depremde Arama Kurtarma Operasyonları

Deprem arama ve kurtarma operasyonlarında temel amaç, ilk dört gün içerisinde maksimum sayıdaki kazazedeyi canlı olarak kurtarmak, yararlıların tedavi edilmesini sağlamak ve kurtarılanların temel ihtiyaçlarını en kısa sürede, en uygun yöntemlerle karşılamaktır. Deprem arama kurtarma operasyonları aşağıdaki biçimde gerçekleştirilir: •

• Haber alma ve iletişimin sağlanması: İhbarın gelmesiyle birlikte sahip olunan tüm iletişim araçlarıyla haberleşme ağı oluşturulur.
• Ulaşımın sağlanması: Yapılacak operasyon çalışmalarında birden fazla birim görev yapacağından, birim ve ekiplerin öncelikleri ve olanaklar belirlenerek en uygun ulaşım biçimi ve araçları sağlanır.
• İhtiyaçların giderilmesi: Olayın biçimi, yeri, birim, ekip ve personel sayısı, uygulanacak teknikler gibi parametreler düşünülerek ekonomik, sosyal, fiziksel, psikolojik, ...vb. olası tüm ihtiyaçlar belirlenir, gruplandırılarak listelenir. Sahip olunanlar dışındaki ihtiyaçları, ilgili destek birimleri sağlamaya çalışır.
• Bölgenin haritasının sağlanması: Operasyon yapılacak bölgenin ve özellikle çalışma alanının varsa ayrıntılı haritası bulunur, yoksa mutlaka taslak harita ya da krokisi yapılır. Yapılan çalışmaların biçimi, yeri, kapsamı gibi en son güncel bilgiler harita ya da kroki üzerinden takip edilerek çalışmaların koordinasyonu ve yönetimi sağlanır.
• Görev dağılımı: Operasyon süresince yapılması belirlenen tüm çalışmaların sağlıklı, kesintisiz ve koordinasyon içinde sürdürülebilmesi için birim ve ekipler oluşturulur.
• Güvenliğin sağlanması: Olay bölgesinde belirlenen tüm tehlikeler değerlendirilir. Tehlike yaratacak tesisatlar (elektrik, gaz, vb.) kapatılır. Çalışanlar dışındaki tüm insanlar güvenli bölgeye uzaklaştırılır. Acil yardım araçları için giriş çıkış yolları belirlenir.
• Arama çalışmaları: Operasyonun biçim ve amacına yönelik, farklı biçim ve teknikler kullanılarak afetzedenin yer, durum ve pozisyonunun tespiti için arama çalışmaları başlatılır.
• Kurtarma çalışmaları: Arama çalışmaları sonucu yeri ve durumu belirlenen afetzedelerin, bulundukları yerden güvenli alanlara taşınması işlemi olan ve uzmanlık gerektiren kurtarma çalışmaları başlatılır.
• İlk yardım çalışmaları: Yaşamı tehlikeye düşüren bir durumda, yaşamı korumak ve yaşamın sürdürülmesini sağlamak, durumun kötüleşmesini engellemek, iyileşmeyi kolaylaştırmak amacıyla, profesyonel sağlık yardımı ulaştırılıncaya kadar hasta ya da yaralıyı hayatta tutmak için yapılan ilaçsız uygulamaların ilkyardım olduğu unutulmamalıdır.
• Altyapı çalışmaları: Alt yapı hasar ve zararları en kısa sürede belirlenerek olası ve öngörülen olumsuzlukların giderilmesi için çalışmalar yapılır.
• Temel ihtiyaçların karşılanması: Temel ihtiyaçları karşılamak üzere ihtiyaç listeleri hazırlanır, operasyon bölge harita ya da krokisi üzerinde güvenli hizmet alanları belirlenir. İlgili birim ve personellere görev tanımları yapılarak çalışmalar başlatılır.
• Basın ve halkla ilişkiler: Bir deprem arama kurtarma organizasyonu; arama, kurtarma, tahliye, çeşitli yardımlar, yönlendirmeler ve eğitim gibi çok sayıda çalışmaları içerir. Bütün bu çalışmaların sağlıklı yürütülebilmesi, başarısı, gelişimi ve güvenliği açısından, afetzede ve yakınları ile halkın haber ve bilgi ihtiyacının mutlaka karşılanması gerekir.
• Hasar tespiti ve enkazın ortadan kaldırılması: Deprem sonrası, binalarının taşıyıcı sistemlerinde, kısmi veya toptan göçmeler meydana gelen ve konutları oturulamayacak derecede hasar gören veya yıkılan afetzedelerin, normal hayat düzenlerine kavuşturulması, hukuki olarak hak sahibi kabul edilmeleri sosyal devlet ilkesinin bir gereğidir.

Günümüzün gelişmiş teknolojileri kullanılarak, uzaktan algılama ile uzaydan deprem hasar ve enkazın algılanması, kaydedilmesi, işlenmesi ve analiz edilmesi mümkün hale gelmiştir. Hasar tespit işlemi yapıldıktan sonra, hasar yok, hafif hasar, orta hasar, ağır hasar, çok ağır hasar ve enkaz şeklinde sonuçlar çıkarılabilir.

Deprem İçin Alınması Gereken Önlemler

Depremlerin yaratacağı hasarlara karşı, ilgili resmi kişi, kurum ve kuruluşlar bulunur. Bunlar, her an deprem olacakmış gibi gerekli hazırlıklar içinde olmalı ve önlemlerin alınması ve güncellenmesi için gerekenleri yapmalıdırlar. Depremlerin neden olduğu hasarlar; kamu ya da özel yapıların hasar görmesi kısmen ya da tamamen çökmesi gibi ‘Yapısal hasarlar’ biçiminde de olabilir. Deprem öncesi yapısal hasarlara karşı alınacak önlemler:

• İmar planında konuta ayrılmış yerler dışındaki yerlere ev ve bina yapmamak.
• Ev ya da binalarımızı gevşek toprağa, kaygan ve dere kenarlarına, meyilli yerlere, dik yarların yakınına, boğaz ve vadilerin içine yapmamak.
• Yapıları deprem etkilerine karşı dayanıklı yapmak.
• Yapıları amacına uygun yapmak ve kullanmak.
• Mevcut yapıların dayanıklılıklarını arttırmak.

Ancak, bir deprem durumunda yaşadığımız, çalıştığımız kapalı alanlarda da eşyaların devrilmesi, gaz, su, elektrik gibi tesisatların zarar görmesine bağlı olarak yeni sorunların ve kazalarının gerçekleşmesi gibi ‘Yapısal olmayan hasarlar’ da yaşamsal tehlikeler yaratabilir. Deprem öncesi yapısal olmayan hasarlara karşı alınacak önlemler:

• Dolap üzerine konulan eşya ve büro malzemelerinin kayarak düşmesini önlemek için plastik tutucu malzeme kullanmak
• Soba ve diğer ısıtıcıları sağlam malzemelerle duvara veya yere sabitlemek
• Dolaplar ve devrilebilecek benzeri eşyaları birbirine ve duvara tespit etmek
• Tavan ve duvara asılan avize, klima vb. cihazları bulundukları yere ağırlıklarını taşıyacak şekilde tespit etmek
• Zehirli, patlayıcı, yanıcı maddeleri düşmeyecek bir konumda sabitlemek ve kırılmayacak bir şekilde depolamak
• Gaz vanası ve elektrik sigortalarını, olası yangına karşı otomatik hale getirmek
• Binadan acilen kaçmak için kullanılacak yollardaki tehlikeleri ortadan kaldırmak, bu yolları işaretlemek
• Bir deprem planı hazırlamak, bu plana göre nasıl davranmak gerektiğinin tatbikatını yapmak
• Bina yönetimince önceden belirlenen, mesken veya işyerinin özelliği ve büyüklüğüne göre uygun yangın söndürme cihazını bulundurmak ve periyodik bakımlarını da yaptırmak
• Gerekli ilkyardım malzemesi, yedek pil ve pilli radyo, el feneri, temizlik malzemeleri, kibrit, kuru gıda ve bisküvi gibi malzemeleri bir çanta içerisinde her an hazır bir şekilde bulundurmak
• Bir deprem planı hazırlamak
• Kullandığımız kapalı alanlar içinde güvenli yerleri belirlemek
• Acil durum telefon numaralarını bulundurmak
• Gerekirse yakınlarımızla tatbikat ve antrenmanlar yapmak