Ünite 6: Endüstriyel ve Maden Kazaları ve Yangında Arama Kurtarma Teknikleri

Giriş

Günümüzde sanayileşmenin gelişmesiyle beraber endüstriyel kazalar her gün olmakta; fabrika, imalat, üretim tesislerinde ve madenlerde ölümlere ve çevresel felaketlere sebep olmaktadır. Büyük nüfus yoğunluğuna sahip şehirler, yüzlerce, binlerce kişinin çalıştığı endüstri tesisleri, madenler, organize endüstri bölgeleri ve bu işletmelerde kullanılan karmaşık yöntem ve teknolojiler, kaza riskini ve kazaların olumsuz etkilerini artırmakta ve afet boyutlarında sonuçlar doğurmaktadır. Kimyasal ve patlayıcı maddeler hemen hemen her sektörde kullanılmaktadır. Bu maddelerin depolanması, kullanımı, üretimi, taşınması veya atımları sırasında oluşabilecek patlama, yangın veya sızıntılar, yayılmalar acil durum ve afet koşulları oluşturmaktadır. Tehlikeli madde içeren, çok sayıda çalışanın ve toplumun güvenliği ve sağlığını tehdit eden, doğal çevreye kalıcı veya geçici zarar veren ve yüksek derecede maddi hasar, geniş çaplı acil durum müdahalesi gerektiren yangın, patlama ve zehirli yayılım kazaları endüstriyel tesislerde ihtimali yüksek olaylardır.

Endüstriyel ve Maden Kazalarında Arama Kurtarma

Madencilik sektöründe, özellikle yeraltı kömür işletmelerinde, afet boyutunda kazalar olmakta ve çoklu ölümlü kazalar meydana gelmektedir.

2009 yılında yürürlüğe giren 5902 Sayılı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun’u Müdahale Dairesi Başkanlığının görevlerini;

Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının kuruluş ve görevleri, 4 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin 30 ila 56. maddeleri arasında (RG: 15/7/2018, 30479) düzenlenmektedir. Bu düzenlemede afet ve acil durumlar ile sivil savunmaya ilişkin hizmetleri yürütmek üzere, İçişleri Bakanlığına bağlı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının kurulması, teşkilatı ile görev ve yetkileri yer almaktadır. Amaç, afet ve acil durumlar ile sivil savunmaya ilişkin hizmetlerin ülke düzeyinde etkin bir şekilde gerçekleştirilmesi için gerekli önemlerin alınmasının sağlanmasıdır. Afet öncesinde yapılması gereken hazırlık ve zarar azaltma; afet sırasında yapılacak müdahale ve afet sonrasında gerçekleştirilecek iyileştirme çalışmaları olmak üzere üç ayrı evrede çalışmalarını yürüten kurum ve kuruluşlar arasında koordinasyonun sağlanması ve bu konularda politikaların üretilmesi ve uygulanması, AFAD’ın sorumluluğu altındadır. Bu mevzuatta da belirtildiği üzere arama ve kurtarma faaliyetlerinin mutlaka sistematik ve standartlara göre planlanması ve eğitilmesi ve uygulanması gereklidir.

Arama kurtarma çalışmalarının önceliği çalışanların, kazazedelerin hayatını kurtarmaktır. Bu nedenle kazaların başlangıç safhaları çok önemlidir ve arama kurtarma çalışmalarına mevcut imkânlar kullanarak en kısa sürede başlanılmalıdır. Zaman, kazazedeler için hayati önem arz edebilir. Kazalardan sonraki ilk gün, “Altın Gün” olarak adlandırılır. Bu süre içinde yaralılar ve mahsur kalan kazazedeler kurtarılmaları durumunda yüksek oranda yaşama şansına sahip olurlar. Etkin bir müdahalede tecrübeli takım liderler, eğitilmiş personeller, yeterli ulaşım ve lojistik destek, uygun iletişim olanakları ve acil vakada uygulanacak çalışma kuralları ve rehberliği dikkate alınacak başlıca unsurlardır. Arama kurtarma çalışmalarının bütününde sağlanacak yüksek kalite düzeyi de can kaybını önemli ölçüde azaltan unsurdur. Sonuç olarak bütün arama kurtarma çalışmalarının öncelikli gayesi mümkün olan en kısa zamanda kaza alanının belirlenmesi ve kazazedelerin ilk yardım alabilecekleri en yakın alana taşınılmasıdır.

Genel olarak endüstriyel ve maden işletmelerinde meydana gelen afet boyutundaki kazalarda yapılması gerekli arama kurtarmanın başlıca unsurları şu şekilde özetlenebilir:

• Bir kurtarma girişiminde en önemli kişinin kurtarıcı olduğunu kabul etme,
• En çok sayıda insanı, kısa zamanda kurtarma,
• İlk önce, hafif yaralı mağdurları kurtarma,
• Arama kurtarmanın gerekliliğidir.

Müdahale durumunda yapılan işler şu şekildedir:

• Haber alma ve ulaşım problemlerinin çözümü,
• Afetin etkisinin ve ihtiyaçların tespit edilmesi,
• Arama ve kurtarma çalışmalarının başlatılması,
• İlk yardım çalışmaları,
• Alt yapı sorunlarının tespiti ve çözümü,
• Tahliye,
• Geçici konutların veya barınakların temini,
• Yiyecek, içecek, giyecek ve yakacak temin edilmesi,
• Güvenlik, çevre sağlığı ve koruyucu hekimlik hizmetlerinin sürdürülmesi,
• Basın ve halkla ilişkiler konusunun düzenlenmesi,
• Hasar tespiti, tehlikeli atıkların ve enkazın ortadan kaldırılmasıdır.

Endüstriyel ve Maden Kazalarında Arama Kurtarma Organizasyonu

Kaza ve afetlerden hemen sonra kazanın büyüklüğüne bağlı olarak azami bir hafta süren çalışmalar can ve mal kayıplarının artmasını engellemeye yönelik kriz yönetimi kapsamına giren çalışmalarıdır. Müdahale dönemi ve arama ve kurtarma planları kriz yönetimin safhalarındandır.

Bir afet sonrası, can ve mal kurtarma çabaları yanında o tesisin içinde bulunduğu olağanüstü durumun normale dönmesi için de çalışmalara başlanması gerekmektedir. Müdahale evresinde görev alacak personelin belirlenmesi, çalışanların uyarılması, kazazedelerin başka yere tahliye edilmesi ve barındırılması, tesis çevresindeki halkın sürekli bilgilendirilmesi, arama kurtarma çalışmaları, tıbbi yardım sağlanması, hasar tespiti, zarar azaltma için göz önüne alınacakların belirlenmesi ve hatta bölge dışından talep edilecek yardımlar “müdahale” evresi kapsamındaki çalışmalardır.

İşyerlerinin tüm afet ve kazalara hazırlıklı olabilmesi ve zamanında etkin bir müdahale yapabilmesi için imkan ve kaynakların önceden belirlenmesi ve sistematik, düzenli bir şekilde kayıt altına alınması gerekir. İmkan ve kaynak yönetiminin en önemli unsurları;

• planlama,
• organizasyon,
• yönetim ve kontroldür

Yönetilecek en önemli kaynaklardan birincisi insan gücü, ikincisi araçlar ve ekipmanlar ve üçüncüsü ise teknik bilgiler dir.

W70 Faser oksijen cihazı: Madenlerde ve diğer endüstriyel tesislerde kurtarma çalışmalarında kullanılmak üzere tasarımı yapılmıştır; dört saat kullanılabilir.

Universal Kontrol Cihazı: Rz 25 Model Drager Universal kodlu kontrol cihazı, oksijen solunum cihazları ile basınçlı hava verici ve hassas dalma cihazlarının kontrolü için kullanılır.

Gaz detektörü: Metan gazını tespit etmek amacıyla yaygın olarak kullanılan cihazlardan birisi de riken gaz detektörüdür. Kullanma prensibi: Metan gazının kırılma indisinin, normal havanınkinden farklı olması esasına dayanır.

Multi gaz detektörü: Elde veya cepte rahatlıkla taşınabilir. CO, CO2, O2, H2, H2S ve duman tüpleri kullanılmak üzere adı geçen gazların ölçümleri yapılabilir. Bu detektörün kullanılışı şu şekildedir:

• Detektör üzerindeki göz deliğinde detektör tüpünün her iki ucu bükülerek kırılır.
• Tüp üzerindeki ok işareti pompaya doğru gelecek şekilde detektöre takılır.
• Sağ elle körük sonuna kadar sıkıştırılır.
• Körük serbest bırakıldığında, emme safhası otomatik olarak başlar. Zincir tamamen gerildiği zaman ölçüm gerçekleşmiş olur.

Gaz detektör tüplerinin iki sene depolama ömrü vardır. Işıktan etkilenmeyecek şekilde kapalı kutular içinde ve serin bir yerde azami iki sene depolanabilir. CO2 gazı ölçülecekse, drager gaz detektörü ölçüm yapılan tabanında dolaştırılır (gaz ağır olduğu için). CO gazı ölçülecekse, detektör ölçüm yapılan yerin her tarafında dolaştırılır (gaz hemen hemen hava ile aynı yoğunluğa sahip olduğu için).

Exotox 60 model gaz detektörü: Tüm bileşenleri bir ünite içerisinde yer alan portatif bir ekipmandır. İçerisinde bulunan sensöre bağlı olmak üzere; oksijen, toksik gaz, patlayıcı gaz, sıcaklık ve bağıl nem ölçümlerini tek ünitede yapabilmektedir.

Anemometre: Sekiz adet kanadın yatay bir mile, radyal kollarla monte edilmesiyle ve üzerinde bir dakika çalışma süreli kronometresi bulunan, kadran tarafından geçen havanın m/dk cinsinden hızını tespit etmeye yarayan alettir.

Oksijenli ferdî kurtarıcı: Oksijenli ferdî kurtarıcı kapalı devre solunum cihazı olup kullanıcının aktivitesine göre (koşma, oturma gibi) kullanma süresi değişmektedir. Oturarak bekleme durumunda 100 dakika. Orta efor kaçışta 30 dakika koruma sağlar. Oksijenli ferdî kurtarıcı kullanımında dikkat edilecek hususlar: •

• Bir kullanımlık cihazdır.
• Cihazı alan kişi, cihazda dıştan herhangi bir hasar olup olmadığını ve kapak emniyet mandalını kontrol eder.
• Tehlikeli durumlarda kaçış için kullanılan bir cihazdır. Kullanım esnasında sakin olmak gereklidir.
• Kullanım sırasında ağız lokması ve burun mandalı çıkartılmamalı ve konuşulmamalıdır.
• Kaçış esnasında yüksek efordan dolayı, nefes alımlarda bazen ses duyulabilir. Bu ses nefes torbasının tam boşalması nedeni iledir.
• Kaçış esnasında gerekmedikçe efor artırıcı hareketlerden kaçınmak gerekir. Eforun artması cihaz kullanım süresini azaltacaktır.

Yılan robotlar; yılana benzediği için yılan robotu denmiştir. Köpeklerin giremeyeceği yerlerdeki kurtarma çalışmalarında kazazedeleri tespit etmek için yılan robotlar kullanılmaktadır.

Robot arılar; uzaktan kontrol edilebilen dünyanın en küçük uçan robotlarıdır, diğer robot arıları ve başka cisimleri hissetme ve tanıma, ayrıca otomatik karar alma mekanizmalarına sahip olacağı öne sürülmektedir.

Schaft Kurtarma Robotu; girişi engelleyen enkazı kaldırma, betondan oluşan bir yapıyı alet kullanarak kırma, kapıyı açıp binaya giriş yapma, enkaz alanında araç kullanma, merdivene tırmanma, yangın hortumunu bağlayarak vanayı açma, tespit edilen sızıntıyı kesmek için vanayı kapatma, engelli arazide ilerleyebilme gibi durumlarda kullanabilecek özelliktedirler.

Yangın ve Arama Kurtarma

Endüstriyel ve maden işyerlerindeki yangın kaynaklı tehlikelerin bazıları şunlardır;

a) Çökme tehlikesi,

b) Zehirli gaz kaynaklı zehirlenme ve boğulma,

c) Yangının büyüme hızı,

d) Elektrik tehlikesi,

e) Yüksek sıcaklık tehlikesi,

f) Kimyasal tehlikelidir.

Yangında meydana gelen ölümlerin çoğu yangın esnasında oluşan yüksek ısıdan yanma ve dumaniçerisinde bulunan zehirli gazların solunması nedeniyle meydana gelmektedir.

Yüksek sıcaklık ve alev, insan vücudunda onarılamaz yaralar açmaktadır. Derinin yanması ile derinin altında bulunan ter bezleri tahrip olur. Vücutta bulunan toksik maddeler ter bezleri yoluyla dışarı atılmadığında kan zehirlenmesi olur ve ölüm gerçekleşir. Yangın yerinde meydana gelen ölüm olaylarının çoğu yanma esnasında oluşan gazlar nedeniyle olmaktadır. Zehirlenme çoğunlukla soluma, nadiren de deriden soğurma yoluyla olur. Gazlar etkilerine göre üç grupta incelenmektedir; Birinci grup gazlar insan vücudundan oksijeni alarak boğulmaya neden olurlar. Karbondioksit, su buharı, metan, etan, propan boğucu gaz olarak sayılabilmektedir. İkinci grup gazlar nefes yollarını tahriş ve tahrip eder, akciğerleri zedeler. Hidroklorik asit, nitrik asit, formik asit, amonyak, kostik tahriş eden gazlardandır. Üçüncü grup gazlar kanda, sinir sisteminde ve hücrelerde zararlara yol açarlar. Karbonmonoksit, hidrojen siyanür ve hidrojen sülfür zehirli gaz olarak sayılabilmektedir.

Yangın sonucunda meydana gelen patlamalar hem fiziksel hem de kimyasal olabilmektedir. Bu yangınlarda yüksek sıcaklık ve patlama sonucunda çökmeler oluşmaktadır.

Fiziksel Patlama, yangınlarda yüksek ısıya maruz kalan basınçlı kaplarda bu olay görülür. Yangın söndürme tüpleri, LPG tüpleri ve tankları veya silolar içlerindeki gazın artan sıcaklıkla genleşmesi sonucu çeperlerin taşıyabileceği basıncı aştığında en zayıf yerinden genellikle ısındığı taraftan patlar. Dış kabı aksi istikamete doğru şarapnel etkisi ile fırlar. Soğutulma bu patlamalara karşı öncelikli olarak alınması gerekli tedbirdir.

Kimyasal Patlama, patlayıcı maddelerin patlaması, oda patlaması, yangın patlaması, yağ patlaması ve gazların yol açtığı patlamalar şeklinde olabilmektedir.

Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik’e göre 50 kişiden fazla insan bulunan her türlü binada aşağıdaki ekipler oluşturulacaktır.

• Söndürme ekibi (en az 3 kişi)
• Kurtarma ekibi (en az 3 kişi)
• Koruma ekibi (en az 2 kişi)
• İlk yardım ekibi (en az 2 kişi),

her ekipte bir ekip başı bulunur. Yangın haberini alan yangına karşı mücadele ekipleri, kendilerine ait araç gereçleri alarak derhâl olay yerine hareket ederler. Olay yerinde aşağıda verilen ekipler bulunur.

Yangın yerinin alt, üst ve yanlarındaki kısımlarda gereken tertibatı alır, yangını söndürmeye veya genişlemesini önlemeye çalışır. Söndürme ekibinde görevli personel hangi yangında, hangi tip söndürme cihaz ve yöntemi kullanılacağını bilmelidir. Kurtarma ekibi önce canlıları kurtarır, daha sonra yangında ilk kurtarılacak evrak, dosya ve diğer eşyayı orada bulunanların da yardımı ile çuvallara ve torbalara koyarak boşaltılmaya hazır hâle getirirler.

Kurtarmada birinci öncelik “insan”dır. Yangın bölgesinde yaralanmış, yanmış, boğulmuş, zehirlenmiş, baygın veya ölü durumda insan bulunabilir. Öncelikle bunlar kurtarılarak ilk yardım ekibine teslim edilecektir. İkinci öncelik, yangın yerinde yangının büyümesine neden olacak, çalışmalara engel olacak ve tutuştuğu takdirde çalışanlara zarar verecek patlayıcı madde, alkol, tiner, LPG tüpleri gibi yanıcı maddeler uzaklaştırılarak koruma ekibine teslim edilecektir. Diğer malzemeler üzerindeki etiketlerdeki öncelik sırasına göre kurtarılarak koruma ekibine teslim edilecektir. Malzemelerin kurtarma öncelik sırası aşağıda belirtilmiştir:

a. Kırmızı zemin üzerine siyah renkte ‘Y’ işareti: Yangında ilk önce kurtarılacak,

b. Mavi zemin üzerine kırmızı renkte ‘Y’ işareti: Yangında ikinci öncelikle,

c. Yeşil zemin üzerine kırmızı renkte ‘Y’ işareti: Yangında üçüncü öncelikle kurtarılacaktır.

Birden fazla aynı öncelikli malzeme varsa bu etiketleri ‘Y/1’ ‘Y/2’ gibi öncelik sırasını belirten işaret konulması gerekir. Üçüncü öncelik eşya ve malzemeler kurtarılarak koruma ekibine teslim edilecektir. Ayrıca, kurtarma ekibinde görev alacak personel, yaralı taşıma usullerini bilecek ve söndürme ekibinde olduğu gibi ikişerli olarak görevlendirilecektir.

Koruma ekibi boşaltılan eşya ve evrakı, güvenlik güçleri veya kurum yetkililerinin göstereceği bir yerde muhafaza altına alır ve yangın söndürüldükten sonra o binanın ilgililerine teslim ederler. İlkyardım ekibi yaralanan veya hastalananlar için ilk yardım hizmeti verirler. Yangından kurtarılacak insanlar ile yangında görev alan ekiplerden yaralanan personele ilk müdahaleyi yapacaklardır.

Yangın Söndürme ve Arama Kurtarma

Yanma olayını oluşturan ve yangın üçgeni olarak bilinen oksijen, yanıcı madde ve ısı unsurlarından en az bir tanesi saf dışı edilerek yangın söndürme gerçekleştirilir. Buna göre; soğutarak söndürme, havayı kesme, yanıcı maddeyi ortadan kaldırma ve zincirleme reaksiyonu engelleme şeklinde dört söndürme yönteminden biri veya birkaçı yangında uygulanabilmektedir.

Yangına müdahale stratejisi ölçme ve değerlendirme, hayat kurtarma, havalandırma, sıçrama ve yayılmayı önleme, yangını kontrol altına alma, eşya koruma ve mal güvenliği şeklindedir. Bodrum veya kapalı mekân yangınlarında müdahale şekli hazırlıklı müdahaledir. Bu yöntemde, bilgi alma, müdahale yolları belirleme, uygun söndürme madde tespiti yapılır.

Koruyucu ceket ve pantolon: Aşırı soğuk ve sıcaktan, sudan ve sıcak maddelerden korunmak için personelin kullandığı nomex kumaştan imal edilen ve yine nomex diye adlandırılan elbiselerdir. Personel her türlü olayda nomex elbisesini kuşanmak zorundadır.

Baret: Personelin başını aşırı sıcak, soğuk, düşen maddelerden ve darbelerden korur. Yangınlarda vekurtarma operasyonlarında kullanılmak üzere farklı modelleri vardır.

Çizme: Sıcak maddelerden, sudan çivi batmalarından korunmak için üretilmiş burun kısmı ve tabanı çelik veya sert plastikle güçlendirilmiş malzemeden imal edilmiş koruyucu malzemelerdir.

Eldiven: Personelin elini aşırı sıcaklar, su ve enkazlardan korumak için kevler, nomex veya deriden üretilmiş malzemelerdir.

Solunum yolu koruyucuları: Zehirli yangın gazlarından, dumandan ve ısınmış havadan korunmada gerekli koruyucu cihazlardır.

Kemer, balta, el feneri, holigan gibi aletler: Personelin müdahale esnasında karşılaşacağı zorlukları gidermesi ve emniyeti için önemli yardımcı aletlerdir.

Ambulans personeli, kesinlikle yangın alanına girmemeli, (sıcak, kırmızı alan) kendi can güvenliğini tehlikeye atmamalıdır. Yangın ortamında, acil sağlık personelinin görevi yaralının kurtarma ekipleri tarafından kurtarılıp güvenli ortama alınmasıyla başlar. Yaralı, güvenli ortama alındıktan sonra gerekli olan acil tıbbi girişimleri yapılır.

Yangından kurtarma, itfaiyenin asıl görevidir. Yangında yapılması gerekenler, sırasıyla, hayat kurtarmak, haber vermek ve yangını söndürmeye çalışmaktır.

Olay yerinde kurtarıcının güvenliği, afetzede ve kazazedelerin güvenliği, diğer vatandaşların güvenliği ve işyerinin güvenliğinin sağlanması esastır. Bu amaca yönelik olarak:

• Olay yerinde yangın varsa derhâl yangına müdahale edilmelidir.
• Olay yeri emniyet şeridi ile çevrilmelidir.
• Trafik ile ilgili düzenleme ve tedbirler alınmalıdır.
• Söndürme çalışmaları ile birlikte kolay kurtarılacak afetzedeler olay yerinden alınarak sağlık merkezine gönderilir.
• Yangın olmayan enkazlarda gaz ölçümleri yapılarak koruyucu tedbirler ve muhtemel patlamaların önüne geçecek önlemler alınmalıdır.
• İkinci çökme riskine karşı önlemler alınmalıdır.
• Elektrik tehlikesine karşı elektrikler kesilir.
• Boğulma tehlikesine karşı tedbirler alınır.
• Ortamda tehlikeli maddelerin varlığı araştırılmalı ve var olan tehlikeler bertaraf edilmelidir.
• Afetzedelere mümkün olduğu kadar ilkyardım, ileri yaşam desteği ve hafif koruma tedbirleri uygulanmalıdır.
• Olay yerinde oluşturulan güvenlik hattı içine kurtarma ve sağlık görevlileri dışındaki kişilerin girmesine engel olunmalıdır.
• Çevredeki vatandaşların oluşturulacak güvenli bir alanda toplanmaları sağlanmalıdır.
• Araç ve malzemelerin zarar görmemesi sağlanmalıdır.
• Güvenli bir malzeme alanı seçilerek sürekli başında personel bulunması sağlanmalıdır.

Ekip liderleri ve görevlileri, olası bir artçı şok, patlama, ikincil bir çökme ya da başka bir olağan dışı durum karşısında kurtarma ekibinin kaçabileceği diğer tehlikelerden uzakta en az bir tane güvenli bölge belirlemelidir. Çökme alanına girecek herkesin güvenli bölgeleri iyice bilmesi gerekir. Güvenli bölge;

• Bina veya yapının dışında,
• Çökme alanının uzağında olabilir. Eğer dışarı çıkmak çok fazla zaman alacaksa veya mümkün değilse; merdiven boşluğu ya da yapı içindeki başka bir sağlam alan olabilir.
• Bunun dışında bazı durumlarda, güvenli bölge, tahkimat gibi suni desteklerle ya da başka yöntemlerle sağlamlaştırılmış hasarlı bir yapı içine de inşa edilebilir.