Ünite 8: Etik Değerler

Giriş

Afetin önlenmesi, afet halinde zamanında ve etkili müdahale ile afet kayıp ve zararlarının azaltılması, hayatın her alanında gerçekleştirilen faaliyetin hem teknik olarak hem de insani değerler bakımından doğru, düzenli yürütülmesiyle ve ihtiyaçları karşılamada yeterli ve sürekli iyileştirmeye açık olmasıyla çok yakından ilişkilidir. Farklı değerlerin, farklı yükümlülüklerin karşı karşıya geldiği durumlarda, sorunların doğruluk, iyilik, eşitlik ve adalet temelinde aşılması için hukuki ve idari düzenlemeler, yaptırımlar, sosyal ve geleneksel çözüm yöntemleri her zaman mevcut ya da yeterli olmayabilir, güçlükler ortaya çıkabilir. Böyle bir durum özellikle afet ve acil durum koşullarında çok ciddi olumsuzluklara, ağır kayıplara yol açabilecektir. Bu kapsamda, etik değer ve ilkeler birey ve toplum için önemli bir yönlendirici, güçlü bir dayanak olarak ortaya çıkmaktadır.

Afet ve Etik

Etik hayatın her alanıyla ilgili olan, çeşitli disiplinleri ilgilendiren, çok boyutlu (normatif, analitik, uygulamalı) bir bilgi ve çalışma alanıdır. Etik, uygulamaya dönük genel tanımlamayla, birey ya da toplulukların değerlendirme ve davranışlarında doğru ile yanlışı, iyi ile kötüyü ayırt etmelerine rehberlik eden değerler, ilkeler ve standartlardır.

Etik ve ahlak kavramları birbiriyle yakından ilişkilidir. Ahlakı konu alan bir felsefe disiplini (ahlak felsefesi) olarak da tanımlanan etik, insan davranışlarını ahlaki nitelik bakımından (iyi ve kötü, doğru ve yanlış) değerlendirmektedir. Ahlak, genel yaklaşımla, toplumda neyin doğru veya yanlış olduğunu (onaylar ve yasaklar) şekillendiren, bireyin içine doğduğu, yaşayarak öğrendiği, çoğunlukla içselleştirdiği toplumsal değer yargılarını, davranış biçimleri ve kurallarını ifade etmektedir.

Etik değer ve ilkeler bakımından afet ve acil durum yönetimi çerçevesinde ortak davranış esasları, birbirini tamamlayan şu başlıklar altında gruplanabilir:

• Kamu görev ve hizmetleri kapsamında uyulması gereken temel etik ilkeler,
• Mesleki yeterlilik ve uygulama sorumluluğu çerçevesinde mesleki etik ilkeleri,
• Afet/acil durum yönetimi süreçlerinde ayrıca dikkate alınması gereken etik değer ve ilkeler.

Kamu görevlerinin yerine getirilmesinde adalet (hakkaniyet), dürüstlük, saydamlık, tarafsızlık, hesap verebilirlik ilkelerini uygulamak, bu ilkelerle aykırılık gösteren ve toplumda güvensizlik yaratan durumları önleme ve ortadan kaldırma yoluyla kamu yönetimine güveni artırmak, toplumu kamu görevlilerinden beklemeye hakkı olan davranışlar konusunda bilgilendirmek esastır. Ülkemizde kamu hizmetinde etik değer ve ilkelerin yerleştirilmesi ve yaygınlaştırılması çalışmaları 5176 Sayılı Kamu Görevlileri Etik Kurulu Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (2004) ve Kamu Görevlileri Etik Davranış İlkeleri ile Başvuru Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik (Resmi Gazete 13.04.2005/25785) ile birlikte hız kazanmıştır.

Meslek etiği, genel tanımla, mesleklerde uyulması gereken değerlere dayalı ilkeler ve davranış kurallarıdır. Aynı meslekte çalışan bireyler için meslek etiği ve davranış kuralları evrensel nitelik taşıyabilmektedir.

Afet Yönetiminde Etik

Afet yönetimi ile ilgili süreç ve uygulamalar, afet risklerinin azaltılması, toplumun afete dayanıklılığının geliştirilmesi, bu şekilde hayatın korunması ve kurtarılması, fiziksel, sosyal, ekonomik ve çevresel kayıpların önlenmesi ve azaltılmasıyla doğrudan ilişkilidir. Dolayısıyla bu süreç ve uygulamalarda etik değerlerin, etik davranış ilke ve standartlarının gözetimi ve korunması yaşamsal önem taşıyabilmektedir. Günümüzde Birleşmiş Milletler (BM) İnsani İşler Koordinasyon Ofisi (UN OCHA) tarafından İnsani Yardım İlkeleri (Humanitarian Principles) olarak, uygulamada doğa kaynaklı afetler, karmaşık acil durumlar dâhil benimsenen, aynı temel ilkeler insanlık, tarafsızlık, ayrım gözetmemek, bağımsızlıktır. Afete müdahaleye etik yaklaşım konusunda önemli bir adım Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Dernekleri Federasyonu (IFRC) ve sivil toplum örgütleri tarafından “Afet Yardımında Kızılhaç, Kızılay Hareketi ve Sivil Toplum Kuruluşları için Davranış Kuralları”nın (kısaca IFRC Davranış Kuralları/IFRC Code of Conduct) geliştirilmesi olmuştur.

Etik değerler ve davranış ilkelerinin belirlenmesi, afete müdahale süreçlerinin yanı sıra afet yönetiminin diğer aşama ve süreçleri için de gündemdedir. Afete müdahale dışındaki süreçler ele alındığında etik çerçeveye yaklaşımda, kapsayıcılık bakımından afet risk azaltma ve afete dayanıklılığın güçlendirilmesi süreçleri dikkate alınabilir. Afet risk azaltma ifadesi ile esas olarak, yeni risklerin önlenmesi, mevcut risklerin azaltılması ve alınan önlemlerden sonra geriye kalan artık risklerin (kalıntı risk) yönetilmesine işaret edilmektedir; bu şekilde afete dayanıklılığın güçlendirilmesi ve sürdürülebilir kalkınmanın gerçekleştirilmesine katkı sağlanması hedeflenmektedir. Afet risk azaltma ve afete dayanıklılık süreç ve uygulamalarının güçlendirilmesi, afete müdahale süreçleri bakımından da önemlidir.

Arama Kurtarma ve Etik

Afete müdahaleye hazırlık ve müdahalede arama ve kurtarma, etik değer, ilke ve standartlar bakımından, en öncelikle değerlendirilmesi gereken alanlardandır. Afet halinde, hayat kurtarma ve koruma bakımından en kritik saatlerde ilk müdahaleyi yapanların, kendileri de afetzede olan, söz konusu yerleşimde yaşayan kişiler olduğu bilinmektedir. Türkiye Afet Müdahale Planı (TAMP, 2014) Arama ve Kurtarma Hizmet Grubu’nun görev ve sorumluluklarını şöyle tanımlamaktadır: Arama ve kurtarma türünü belirlemek, arama ve kurtarma çalışmalarını yürütmek için ihtiyaç duyulacak personel, ekipman, araç gereç ve malzeme tespitini yapmak, temin etmek; afetzedeler için arama ve kurtarma çalışmalarının yürütülmesini sağlamak; kurtarma çalışmalarına yönelik keşif hizmetlerini yapmak; ulusal ve uluslararası arama ve kurtarma ekiplerini afet bölgesine yönlendirmek ve koordinasyonu sağlamak; kurum/kuruluş hizmet binaları, enkaz haline gelen diğer binalar, tesisler vb. yerlerde arama ve kurtarma çalışmalarını belirlenecek öncelik sırasına göre yapmak.

Arama ve kurtarma, hayat kurtarmayla ilgili kritik ikilemlerin anlık karar verme sürelerinde ve mümkün olan en doğru biçimde aşılabilmesi için, etik değer, ilke ve standartların rehberliğine en fazla ihtiyaç duyulan alanlardandır. Arama ve kurtarma ekipleri görev yapacakları afet bölgesi/alanı ile ilgili yeterli teknik bilgiye sahip olmak, afet kayıp ve hasarının boyutlarını ve hangi yöntem ve araçları kullanabileceğini değerlendirmek durumundadır. Ayrıca, ikincil afet tehlikelerine karşı hazırlıklı bulunmak, afetten etkilenen nüfusla iletişim kurarken dikkat edilmesi gereken hassasiyetleri, yerel sosyal, kültürel özellikleri ve öncelikleri öğrenmek durumundadır. Arama ve kurtarma süreçlerinde, etik davranış ilkeleri bakımından, ekiplerde bazı etik sorumluluklar vardır. Bunlar, hayatı kurtarılacak/kurtarılan afetzedelere karşı etik sorumluluklar, afetten etkilenen topluluğa karşı etik sorumluluklar, arama ve kurtarma ekibinin kendine karşı etik sorumlulukları ve kamu görevi ve meslek itibarı bakımından etik sorumluluklardır. Dünyada ve ülkemizde yaşanan geçmiş afetlerde, bölgeye dışarıdan gelen arama ve kurtarma ekiplerinin afetten etkilenen nüfusla ve kendi aralarındaki ilişkilerinde karşılaşılan sorunlardan bazıları;

• Afetin türü, etki alanı ve yerel özellikler itibarıyla afete/olaya özel müdahalenin yeterince geliştirilememesi, afetten etkilenenlerin ilave zarar görebilmesi;
• Planlama, uygulama ve iletişim eksikliklerinin afetzedelerde arama ve kurtarmanın yeterli ve zamanında yerine getirilemeyeceği kaygısına yol açılması, ekiplere dönük tepki oluşması,
• “Kurtarıcı” olmak için enkaz başında ve medya ile görüntü paylaşımına hazırlıklı bekleyenlerin olması, bu durumun afetzede topluluğun tepkisine yol açması,
• Bazı ekip üyelerince yerel, kültürel ve dini hassasiyetlerin yeterince önemsenmemesi (örneğin, ibadethane önünde sigara içmek, afetzedelerle özensiz bir üslupla konuşmak),
• Ekip üyelerinin afet ortamında kişisel bakım ve psikolojinin önemi konusunda yeterince farkındalık sahibi ve kararlı olmaması (yeme, içme, banyo, dinlenme, psikolojik destek faaliyetlerinin ekip üyelerince yeterince önemsenmemesi)
• Afet bölgesindeki yerel giyim kuralları hakkında bilgi sahibi olunmaması, giyimde zorunlu değişiklik gerekebilmesidir.

Uluslararası Arama Kurtarmada Etik

Günümüzde afetlerin tür, sayı ve yol açtıkları kayıp bakımından artışı karşısında, afete müdahalenin, bu kapsamda arama ve kurtarmanın daha etkili ve sonuç alıcı olabilmesi için çalışma yapılması hem ulusal hem de uluslararası düzeylerde gündemdedir. Uluslararası Arama ve Kurtarma Danışma Grubu (International Search and Rescue Advisory Group- INSARAG) 1985 Meksika depremi ve 1988 Ermenistan depreminde birlikte faaliyet gösteren, alanında uzman uluslararası Kentsel Arama ve Kurtarma (Urban Search and Rescue-USAR) ekiplerinin girişimiyle 1991 yılında oluşturulmuştur. INSARAG’ın vizyonu, “ortak kılavuz ve metodolojilere uygunluk temelinde ulusal ve uluslararası USAR ekipleri arasında verimliliği, artan kaliteyi ve koordinasyonu (eşgüdümü) destekleyerek hayat kurtarmak” olarak ifade edilmektedir. INSARAG’ın rolü, yapı çökmelerinin meydana geldiği afet/acil durumlarda etkilenen ülkeyi desteklemek üzere, uluslararası USAR desteğini ilkeli ve etkili biçimde hazırlamak, harekete geçirmek ve koordine etmek; bu kapsamda uluslararası, bölgesel, alt bölgesel ve ulusal seviyede kapasite geliştirmeyi desteklemek şeklinde tanımlanmaktadır. INSARAG Yönergeleri arama ve kurtarmada Hafif, Orta ve Ağır olmak üzere üç kapasite seviyesine atıfta bulunmaktadır. Uluslararası USAR ekipleri yalnızca Orta ve Ağır kapasitedeki ekipleri kapsamaktadır. INSARAG Yönergeleri, Orta ve Ağır kapasite seviyesindeki USAR ekiplerinde temel işlevleri şu şekilde sıralamaktadır: Yönetim, Arama, Kurtarma, Sağlık, Lojistik. INSARAG, “Değerler, İşleyiş Kuralları ve İnsani İlkeler” başlığı altında özetlenen yaklaşımı, şu başlıklarla altında anlatılmaktadır: Ortak standartlara ve metodolojiye bağlılık, profesyonellik, farklılıklara saygı, kültürel hassasiyet, ihtiyaç odaklılık, koordinasyon.

INSARAG tarafından belirtilen etik değerlendirmeler çerçevesinde, USAR Ekiplerinin göz önünde bulundurması gereken hassas konular şu başlıklar altında toplanmıştır:

• Yerel topluluğun hayata verdiği değer
• Irk, din ve uyruk dahil olmak üzere kültürel farkındalık
• Diyalog kurarken güneş gözlüğü takılması (yakışıksız kabul edilebilir)
• Dil farklılıkları nedeniyle iletişim engelleri
• Çalışma ahlakı ve değerlerinde farklılıklar
• Farklı yerel kılık kıyafet
• Yiyecekler ve davranışlarla ilgili yerel adetler
• Yerel kolluk (polis) uygulamaları
• Silahlar hakkındaki yerel politika
• Yerel yaşam şartları
• Yerel araç kullanma alışkanlıkları ve adetleri
• Farklı ilaçların kullanılması hakkındaki yerel politika
• Alkol ve yasadışı ilaç (uyuşturucuların) kullanımı
• Hassas bilgilerin ele alınma tarzı (yönetimi)
• Arama köpeklerinin kullanılması
• Hastaların ve/veya ölülerin bakımı ve taşınması
• Giyim kuralları veya standartları
• Toplumsal cinsiyet kısıtlamaları
• Rekreasyonla ilgili kısıtlamalar
• Yerel iletişim kısıtlamaları ve kabul edilen kullanım
• Afetzedelerin veya yapıların fotoğraflarının çekilmesi ve gösterilmesi
• Hatıra toplanması (bina parçaları, vb.)
• Mülkün görüntüsünü bozmak (yapı işaretleme sisteminin kullanılması sırasında olduğu gibi)
• Yasak bölgelere (askeri, dini ve diğer) erişim
• Ahlaki standartlar
• Diğer ekiplerin kabiliyetlerinin ve çalışma uygulamalarının dikkate alınması
• İşbirliğini teşvik etmek için bahşiş, hediye kullanımı
• Politik konular
• Stresli durumları alevlendirebilecek her türlü hareket ve davranış
• Gelişigüzel sigara içmek