Ünite 4: Arkeolojik Alanlar İçin Yönetim Planı Hazırlanması Süreci

Giriş

Alan Yönetim Planları, katılımcı bir süreçte, ilgili grupların katkıları alınarak metodolojik bir yaklaşımla hazırlanmış “Yönetim Alanı” ile ilgili tespit ve kararları içeren bir çerçevenin oluşturulduğu dokümanlardır. Yönetim planları ile yerel halkın ihtiyaçları ve bölgedeki yatırım talepleri de dikkate alınarak, arkeolojik alanın belirlenen vizyon çerçevesinde kültürel önemini sürdürerek korunması hedeflenirken, ortak ve paydaşların, çalışma gruplarının katılımı ve ortak akıl ile gerçekleştirilen araştırma, inceleme, analiz ve değerlendirmeler sonucunda hazırlanan uygulamaya yönelik eylem planlarıyla yapılacak çalışmalar tarif edilmektedir. Taşınmaz kültür varlıkları, insanoğlunun tarih boyunca yarattığı ve yok edildiğinde geri dönüşü mümkün olmayan ortak değerler bütünüdür. UNESCO Dünya Miras Merkezi’nin taşınmaz kültür varlıkları ile Dünya Miras Listesi’nde yer almak için başvuran ülkelerden “alan yönetim planı” hazırlamalarını istemesi, kültürel ve doğal nitelikli tüm koruma alanlarında bilimsel koruma yaklaşımlarının esas alındığı bir yönetim anlayışının gerekli görülmesinden kaynaklanmaktadır. Bir dünya mirası alan için hazırlanacak yönetim planı, alanın tüm değerlerinin dikkate alınmasını gerektirir.

Arkeolojik alanlarda yönetim planlaması, alanın niteliğine, yer aldıkları ülkelerin yasal, yönetsel ve kurumsal yapılarına göre farklılaşabilir. Korunması gerekli sit alanı niteliği taşıyan bu alanların yönetim ihtiyaçlarını karşılamak için geçerli, evrensel bir model yoktur. Ülkemizde arkeolojik alanlar için yönetim planı hazırlanması sorumluluğu, alanın niteliğine, arkeolojik, kentsel ya da doğal sit olması durumuna göre Kültür ve Turizm Bakanlığı, Belediyeler gibi farklı kuruluşlarda olabilir. Alan yönetim planı hazırlanması sürecinde çalışmalar, Kültür ve Turizm Bakanlığınca hazırlatılan 27.11.2005 tarih ve 26006 saylı yönetmelik çerçevesinde yürütülmektedir.

Yönetim Planı Hazırlama Ekibinin Oluşturulması

Alan yönetim planının hazırlık sürecinin başlangıç aşamasında, planlama sürecine liderlik edecek, çalışmaları yönetecek alanın niteliği ve ihtiyaçlarıyla ilgili meslek gruplarından oluşturulan planlama ekibinin belirlenmesi, alan başkanının atanması ve bu ekibin devamlılığının sağlanması planın başarısı açısından çok önemlidir. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın 26006 sayılı yönetmeliğinin 10. maddesinde ilgili ekibin oluşturulmasına ilişkin hususlar ayrıntılı olarak ifade edilmiştir.

Yönetim Planlaması Hazırlanması Süreci

Alan yönetim planları, planın hazırlanması, uygulanması ile planın izlenmesi ve revize edilmesi olarak belirlenen 3 ana hareket ile devam eden bir süreci tarif etmektedir. Yönetim Planlarının hazırlanmasına yönelik çalışmaların kapsamı konusunda araştırmacılar ve uygulamacıların genellikle benzer yaklaşımları olmasına rağmen, çalışma aşamalarının sınıflandırılması arasında bazı farklılıklar bulunmaktadır (Bknz. Sayfa:105). Aşamalar değerlendirildiğinde aslında yapılacak çalışmaların genel olarak birbiriyle örtüştüğü görülmektedir. Yönetim planının hazırlanması sürecinde yapılması gereken başlıca çalışmalar, araştırmacılar tarafından, izleme ve revizyonlar ayrı tutularak üç ana başlık altında toplanabilir. Bu başlıklar:

1. Kimliklendirme ve tanımlama: Bilgi Toplanması,
2. Analiz ve değerlendirme: Değerlendirme çalışmaları,
3. Sonuç: Karar üretme’dir.

I. Aşama (Kimliklendirme ve Tanımlama: Bilgi Toplama, Envanterleme ve İlgi Gruplarının Belirlenmesi)

1. Aşama arkeolojik sit alanının kimliklendirme ve tanımlanmasına yönelik bilgi ve verilerin toplandığı stratejik bir aşamadır ve planlamanın ilk adımıdır. Bu aşamada toplanan veriler üzerinden değerlendirme yapılarak 2. aşamada planlama politikaları belirleneceği için çok önemlidir. Yönetim planlaması yapılan arkeolojik sitler, çoğunlukla varlığı bilinen, tespit ve tescili yapılmış, envanteri hazırlanmış yerler olmakla birlikte, bu aşamada alan hakkında geniş kapsamlı olarak başlatılan araştırma programı kapsamında, gereken bilgilerin toplanması, arşivlerin taranması, alanın çok yönlü bir yaklaşımla incelenmesi, aynı zamanda eksik olan bilgilerin de fark edilerek, tamamlanmasını sağlayacaktır. Bu aşamada, korunması gerekli sit alanı ile ilgili tüm bilgi ve belgeler toplanmalı, tarihî süreçte alanla ilgili yazılı ve görsel belgeleme çalışmalarına ilaveten, kazı ve korumaya ilişkin gerçekleştirilen müdahaleler konusunda bilgi veren belgelere de ulaşılmaya çalışılmalıdır.

İlgi Gruplarının (Ortak ve Paydaşların) Belirlenmesi: Arkeolojik alanların yönetimine ilişkin hazırlanacak bir planın başarılı olabilmesi için, alanla ilgili tüm ilgi gruplarının ortak ve paydaşların planlama sürecine başından itibaren dahil edilerek, önerilerin geliştirilmesi çalışmalarına aktif olarak katılımları gerekmektedir. Paydaşlar, sonuç önerilerini benimsemedikleri, ikna olmadıkları takdirde plan uygulanamayacaktır. Planlama sürecinde katılımcı bir yaklaşımın sağlanması, planın paydaşlarca sahiplenilmesini de beraberinde getirecektir.

Planlama sürecinde, planlama ilkeleri ve yürürlükte olan yönetmelik ve mevzuatla uyumlu şekilde, merkezî ve yerel yönetim kurumları, koruma alanı çalışanları, uluslararası danışma organları, yerel halk, sivil toplum kuruluşları ve diğer paydaşlar tarafından arkeolojik alanların korunmasına yönelik olarak üretilecek kararlar, öncelikle o bölgede yaşayanları ilgilendirecektir. Planlama yapılırken bölgede yaşayan insanların kararlardan nasıl etkileneceğinin düşünülmemesi, kararların onların katılımı olmadan alınması, bu insanların yalnızca planın sonuçlarına katlanıyor olmalarına yol açacaktır. Bu nedenle planlama ekibince gerçekleştirilecek paydaş analizi ile ilgi grupları belirlenerek planlama sürecine katılımları sağlanmalıdır. Arkeolojik alanın yönetim planlaması sürecine katkı verebilecek ilgi grupları aşağıdaki gibi belirlenebilir:

• Alanda çalışan kişiler (kazı ekibi, araştırmacı vb.),
• Araştırma, arkeoloji ve bilimsel topluluklar,
• Yerel, bölgesel ve ülkesel ölçekte karar mekanizmaları,
• Destek verecek dernek ve vakıflar,
• Sponsorlar,
• Yerel halk,
• Ziyaretçiler,
• Eğitimciler,
• Uluslararası kurumlar (UNESCO, ICOMOS)

II. Aşama (Analiz ve Değerlendirme Çalışmaları)

Analiz ve değerlendirme evresi, yönetim planı hazırlama sürecinin 2. aşamasıdır. Bu süreçte aşağıda verilen konu başlıkları ile ilgili analiz ve değerlendirme çalışmalarının yapılması gerekmektedir.

Önem Değerlendirmesi: Arkeolojik alanın verilerinin toplanmasından sonra gerekli değerlendirmeler yapılarak, alanın kültürel önemi belirlenmelidir. Bu kapsamda şu sorulara yanıt alınması son derece önemlidir; Alan neden koruma altına alınmıştır? Alanın önemli olmasına katkı veren değerler nelerdir?

Yönetim planının öncelikli hedefi, arkeolojik alanın kültürel önemini korumak olup, bilimsel bir ortamda uzmanlarla görüşmeler, tartışmalar yapılarak arkeolojik alanın kültürel öneminin tanımlanması gerekmektedir. Arkeolojik alanların önemine katkıda bulunabilecek değerler şöyle sıralanabilir:

• Tarihi değer,
• Arkeolojik değer,
• Sanatsal değer,
• Araştırma değeri,
• Kültürel değerler,
• Mimari değerler,
• Doğal / ekolojik değerler,
• Nadirlik değeri,
• Sosyal ve toplumsal değerler,
• Manevi ve dini değerler,
• Sembolik ve kimlik değeri,
• Ekonomik değer,
• Fiziki / mekânsal değer,
• Eğitim değeri,
• Jeopolitik değer,
• Siyasi değer,
• İnanç değeri,
• Askeri / stratejik değer,
• Turizm değeri,
• Birden fazla değerin birleşimi de olabilir.

Durum Değerlendirmesi: 1. Aşamada yapılan araştırmalar sırasında elde edilen verilerin bu aşamada değerlendirilerek, alanın ve içindeki yapıların fiziksel durumunun değerlendirilmesi gerekmektedir. Yönetim alanında yer alan kültür varlıklarında oluşan bozulmaların nedenlerinin saptanarak incelenmesi, planda bu bozulmalara ilişkin müdahalelerin geliştirilmesine katkı verecektir. Örneğin arkeolojik alanın belgeleme çalışmaları sırasında, alandaki yapılara ilişkin sorunların da işlendiği yapı kimlik kartlarının hazırlanması, bu süreçte çalışmaya ciddi katkıda bulunacaktır.

Yönetim değerlendirmesi: Alanın değerleri ve dolayısıyla da önemi değişik nedenlerle zarar görmeye açık olabilir. Bu durum, bozulma, ihmal gibi değişik nedenlerden kaynaklanabilir. Kalkınma hareketleri, yatırımlar alanı olumsuz etkileyebilir. Ayrıca konusunda uzman olmayan kişilerce hazırlanan projeler ya da uzman olmayan kişilerce gerçekleştirilen onarım uygulamaları, alanın arkeolojik, kültürel, tarihî, mimari, estetik, peyzaj vb. değerlerinin zarar görmesine neden olabilir. Arkeolojik alanın gelecekte yönetimine ve korunmasına katkı sağlayabilecek bütün etkenlerin bu aşamada incelenmesi ve değerlendirilmesi gerekmektedir.

Yönetim Politikaları ile Stratejik Hedeflerin Geliştirilmesi ve Alanın Vizyonunun Oluşturulması: Disiplinli ve bütüncül bir yaklaşımla, toplanan verilerin sentezlenip değerlendirilerek, arkeolojik alana ilişkin sorunlara çözüm getirmeyi hedefleyen, alana yönelik tehditlerin etkisini azaltmaya çalışan ve alanın kültürel değerini koruyarak sürdürülebilirliğini amaçlayan yönetim politikalarının belirlenmesinin ardından, yönetim hedefleri netleştirilmelidir. Yönetim planı süreci, alanın geleceği için ideal bir durum, söylem veya görüntü geliştirmelidir.

Alanın gelecekteki vizyonu, planlama ekibi ile uzmanlardan oluşan bir çalışma grubunca belirlenerek alan için hedefler netleştirilmelidir. Yönetim politikaları eylem planının da temelini oluşturmakta olup, eylem planı kısa, orta ve uzun erimli olarak tarif edilebilir. Zaman dilimleri ile ilgili olarak kısa dönem 1 yıl, orta dönem 5 yıl, uzun dönem ise 30 yıl olarak öneriler getirilmektedir.

Yönetim vizyonunun belirlenmesinden sonra, yönetim hedeflerinin de belirlenmesi gerekmektedir. Yönetim hedeflerini tarif etmek ve önceliklerini belirlemek, planlama ve danışma sürecinin en önemli bölümlerindendir. Yönetim planı hedefleri yazılırken şu özellikler göz önünde bulundurulmalıdır:

• Kesin/özel,
• Başarılabilir ve gerçekçi,
• Zaman ilişkili,
• Ölçülebilir,
• Amaç, önem ve enderlik değerlerini yansıtan,
• İstenen sonu belirtmekle birlikte bitmeyen, sorunları doğru biçimde ele alan,
• Konuları yeterince dile getiren,
• Mantıklı,
• Öncelik sırasına uygun.

III. Aşama (Uygulama)

Yönetim planı uygulanmadığı takdirde, planın hazırlanmış olmasının bir önemi yoktur. Yönetim planının yetkili makamlarca onaylanmasının ardından, eylemler planda önerildiği üzere kısa, orta ve uzun dönemde uygulanmalıdır. Bu süreçte gerekli finans kaynaklarının sağlanması, yapılan çalışmaların izlenmesi ve değerlendirilmesi gerekmektedir. Hazırlık çalışmaları sırasında öngörülmeyen durumlarla ilgili olarak gerektiğinde revizyonlar yapılabilir. Alan yönetim planı aslında alanın yönetimi için bir çerçeve oluşturur ve alanın kültürel öneminin korunması açısından da bir başlangıçtır. Başlangıçta düşünülmeyen bilgilere ulaşıldığında ya da beklenmeyen gelişmeler olduğunda planda gerekli revizyonlar yapılmalıdır. Yönetim planının uygulanması aşamasında çok dikkatli olunması gerekmektedir. Çalışılan alanın arkeolojik alan olduğunun bilinciyle koruma uygulamalarında en az müdahale ilkesiyle hareket edilmelidir. Ayrıca yapılan müdahaleler, arkeolojik alanın önemi ve yönetim stratejileri ile uyumlu olmalıdır.

Değerlendirme, İzleme ve Revizyon: Alan yönetim planı, yasal açıdan yönetim alanına ilişkin temel bir doküman olmakla birlikte, uygulama süreci başladıktan sonra yönetim birimleri tarafından belirlenecek zaman dilimlerinde (6 ay - 1 sene) gözden geçirilmeli ve değerlendirme raporları hazırlanmalıdır. Beş yıl sonra ilgi gruplarının katılımıyla planın tamamı değerlendirilmeli ve planda gereken revizyonlar yapılmalıdır. Değerlendirme sırasında, uygulama çalışmaları irdelenerek, gerekirse politika ve hedefler tekrar gözden geçirilip, çalışma revize edilmeli ve 5 yıllık yeni bir eylem planı hazırlanmalıdır.