Ünite 2: Bahçe Bitkilerinin Önemi

Bahçe Bitkilerinin Kapladığı Alan, Üretim Miktarları, İhracat ve İthalatı

Meyve, sebze, bağ ve süs bitkilerinin üretimi ve pazara sunulması olarak tanımlayabileceğimiz bahçe bitkileri sektöründe, dünyada yetiştirilen meyve türlerinin yaklaşık % 55’i, sebze türlerinin de % 75’i ülkemizde yetiştirilmektedir. Bu sektörde yapılan üretim taze meyve sebze ve süs bitkisi ihtiyacını karşılamakta olup ülkemiz için önemli bir sektördür.

2013 yılı verilerine göre Türkiye bitkisel üretim alanının

• % 65.59’unu ekili alanlar
• % 17.42’sini nadas alanları
• % 8.13’ünü meyve bahçeleri
• % 3.47’sini zeytinlikler
• % 3.39’unu sebze bahçeleri
• % 1.97’sini bağ alanları

oluşturmaktadır. Toplam bahçe bitkileri üretimi bitkisel üretimin %16.97’sini kapsamaktadır ancak süs bitkileri üretimi için kullanılan alanlar da eklendiğinde bu oran daha da artacaktır. Son yirmi yıla bakıldığında meyve ve zeytin yetiştiriciliği için ayrılan alanların arttığı, bağ alanlarının ise azaldığı görülmektedir(s:23, Çizelge 2.1).

Dünyadaki meyve ve sebze üretimi incelendiğinde, meyvelerden en fazla turunçgiller, elma, üzüm ve muz (s:24, Çizelge 2.2); sebzelerden ise domates, tatlı patates, karpuz, lahana ve soğan yetiştirilmektedir (s:25, Çizelge 2.3 ).

Türkiye de ise meyvelerden en fazla üzüm, elma, turunçgiller ve zeytin(s:26, Çizelge 2.4); sebzelerden ise domates, karpuz, soğan, hıyar ve biber (s:27, Çizelge 2.5) üretilmektedir.

Türkiye’de üretilen meyvelerin

• % 18;34’ünü yumuşak çekirdekliler
• % 11,97’sini sert çekirdekliler
• % 18,02’sini turunçgiller
• % 4,85’ini sert kabuklular
• % 46,80’ini subtropik, üzümsü ve diğer meyveler oluşturmaktadır.

Yumuşak çekirdekli meyvelerden elmanın 2013 yılında 3 128 450 ton ile en fazla miktarda üretildiğini görürüz.

Sert çekirdekli meyvelerden de yine 2013 yılında 780 000 ton ile kayısının ve 637 543 ton ile şeftalinin en fazla miktarlarda üretildiğini görüyoruz. Türkiye kayısı üretimi açısından dünyada önemli bir yere sahiptir. İçel’in Mut ilçesi sofralık kayısı; Malatya, Erzincan ve Nevşehir de kuru kayısı bakımından önemli üretim merkezleridir. Kiraz ve vişne üretiminin de son yıllarda düzenli bir artış eğiliminde olduğu görülmektedir. Sert çekirdekli meyvelerin ihracatta da önemli bir yer tuttuğunu görmekteyiz (s:28, Çizelge 2.6). Kayısı, üzüm ve fındıktan sonra en fazla ihracatı yapılan meyve konumundadır.

Sert kabuklu meyvelerden fındık 549 000 ton ile en fazla üretimi yapılan türdür. Ceviz, antepfıstığı, badem ve kestane de sırayla üretimi çok yapılan türlerdir. Bunlardan antepfıstığı ve kestanenin ihracatı önemsiz seviyelerdedir.

Turunçgillerden portakal 2013 yılında 1 781 258 ton ile üretimi en fazla yapılan türdür. Portakalı 942 226 tonla mandalina, 726 283 tonla limon, 228 799 tonla greyfurt ve 2 592 tonla turunç izlemektedir. Büyük bir kısmı taze olarak tüketilebilen turunçgillerin ihracatı yine 2013 yılında 1 251 655 tona ulaşmıştır.

Diğer meyve türlerinden incir üretimi konusunda Türkiye dünya lideri konumundadır. 2013 yılında üretilen 275 002 ton incirin 257 527 tonu ihraç edilmiştir. Büyük miktarlarda üretimi yapılan meyvelerden biri olan üzüm yine 2013 yılı verilerine göre 2 132 602 tonu sofralık, 1 423 578 tonu kurutmalık ve 455 229 tonu şaraplık olmak üzere toplam 4 011 409 ton üretilmiştir.

Nar ve zeytin de üretimi giderek artan meyvelerdendir. 2013 yılında 215 472 ton üretilen muz ise en fazla ithalatı yapılan meyvedir. Aynı yıl 239 670 ton muz yurtdışından ithal edilmiştir.

Üretim açısından sebzelerde tür gruplarına göre dağılım şöyledir:

• % 85,57 meyvesi için yetiştirilen sebzeler
• % 11,25 yumru ve kök sebzeler
• % 6,16 diğer sebzeler

2013 yılında meyvesi için yetiştirilen sebzelerden domates 11 820 000 ton ile ilk, karpuz da 3 887 324 ton ile ikinci sıradadır. Bunları sırasıyla biber, hıyar, kavun, patlıcan, taze fasulye, kabak, bezelye, barbunya fasulyesi, bakla, bamya ve börülce izlemektedir. İthalat söz konusu olduğunda ise karpuz 16 650 tonla ilk ve domates 11 009 tonla ikinci sıradadır.

Yumru ve kök sebzelerden patates 3 948 000 tonla ilk ve kuru soğan 1 904 846 tonla ikinci sıradadır. Sırasıyla havuç, pırasa, taze soğan, kırmızı turp, kuru sarımsak, taze sarımsak kök kereviz, bayır turbu ve kırmızı pancar ülkemizde üretilen yumru ve kök sebzelerdir.

Diğer sebzelerden lahana 720 257 tonla ilk, marul 436 785 tonla ikinci ve ıspanak 220 274 tonla üçüncü en fazla üretilen sebzelerdir. Bunları sırasıyla karnabahar, maydanoz, enginar, brokoli, mantar, semizotu roka, dereotu, tere, sap kereviz ve nane izlemektedir (s: 32 Çizelge 2.7).

Ülkemizin ihracatı fasıllar bazında incelendiğinde, canlı bitkiler ve çiçeklerin %0,05, sebzelerin %0,68, yenilen meyveler ve sert kabukluların %2,64, kahve, çay ve baharatın %0,11, yağlı tohum ve meyvelerin %0,18, hayvansal ve bitkisel yağların %0,92, sebzeler, meyveler, sert kabuklu meyveler ve bitkilerin diğer kısımlarından elde edilen müstahzarların ise %1,19’luk bir paya sahip olduğu görülmektedir (s: 33 Çizelge 2.8).

Bahçe Bitkilerinin Hammadde Bakımından Önemi

Meyve ve sebze işleme sanayisi meyve suyu, konserve, dondurulmuş ve kurutulmuş meyve sebze sanayisi olmak üzere alt sanayi dallarından oluşur. Bu yöntemlerle toplam meyve ve sebzelerin %15’i işlenmektedir.

Elma, kayısı(zerdali dahil), şeftali, vişne, portakal, üzüm, nar ve domates meyve suyu olarak işlenen türlerdir. Bu türlerin 2000 yılında 433 000 tonu işlenirken on yıllık süreçte bu miktar neredeyse iki katına çıkarak 2010 yılında 823 000 tona ulaşmıştır (s:34 Çizelge 2.8).

Konserve işleme sanayisinde ağırlıklı olarak bezelye, fasulye, bamya ve karışık sebze işlenmektedir. Meyve konservesi olarak da turunçgiller, kiraz, vişne ve şeftali önemli bir yere sahiptir. Turşu grubunda ise kornişon turşu en önemli yerdedir.

Dondurulmuş meyve sebze sanayiinde ise sebzelerden patates, yeşil ve kırmızı biber, domates, pırasa, bezelye ve fasulye; meyvelerden ise çilek, vişne, kiraz, erik ve kayısı başı çekmektedir.

Kuru meyvelerden de en önemlileri incir, kayısı ve üzümdür. Üretilen kuru meyvelerin büyük bölümü ihraç edilmektedir. Bu üretimlerin çoğu Ege bölgesinde gerçekleşir. Domates, mantar, pırasa, havuç, patates, sarımsak, karnabahar, kabak ve bamya başlıca kurutulan sebzelerdir.

Bahçe Bitkilerinin Beslenme Açısından Önemi

Meyveler içerdikleri yüksek oranda vitamin ve madensel tuzlar sayesinde beslenme ve sağlık açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Meyvelerde yüksek miktarda bulunan su organizmanın su düzenine katılır, organik asitler ve madensel tuzlar da asit-baz dengesi açısından önemlidir.

Zeytin, avokado ve sert kabuklu meyveler de yağ içeriği açısından, muz ve incir gibi meyveler de karbonhidratça zengindirler(s. 36 Çizelge 2.10).

Sebzeler de mineraller, vitaminler ve lif içerikleri açısından diyetlerin önemli yiyecekleridirler. Bakla, bezelye, enginar ve sarımsak protein açısından, lahanalar yağ açısından ve bezelye, enginar, lahana, pırasa ve tatlı patates de karbonhidrat açısından zengin sebze türlerindendir (s. 38 Çizelge 2.12).

Meyveler ve sebzeler, meyve suyu (elma, turunçgiller, üzüm, kayısı, şeftali, nar, vişne, domates), konserve (şeftali, armut, kayısı, ananas, fasulye, bamya, domates), pekmez (üzüm), reçel-marmelat (hemen hemen tüm meyveler, patlıcan), şekerleme (badem, antepfıstığı, fındık, kestane, kayısı, incir portakal), her türlü pasta (muz, çilek, üzüm, turunçgil, badem, fındık, ceviz, fıstık), alkollü içkiler (şarap, likör ve rakı için hammadde olan meyveler), derin dondurma (taze olarak tüketimi gereken meyve ve sebzelerden büyük bir kısmı), kurutma (domates, biber,üzüm, incir, kayısı, erik, şeftali, vişne) ve liyofilizasyon gibi çok farklı (derin dondurarak kurutma) endüstri dallarında ham madde kaynağını oluştururlar.

Bu açıdan, günümüz yaşamının bir gereksinimi olarak, söz konusu endüstri dallarının gelişmesinin programlı bahçe bitkileri üretimine bağlı bulunduğu gerçeği gözden uzak tutulmamalıdır.