Ünite 7: Bahçe Tesisi ve Genel Kültürel Uygulamalar

Bahçe Tesisi

Meyve bahçesi ve bağ tesis edilirken; yer seçimi, yetiştirilecek tür ve çeşitlerin özellikleri, anaç, dikim sistemi, arazinin dikime hazır hale getirilmesi, dikim işleriyle ilgili planlamalar baştan yapılmalı ve işletmeden en yüksek geliri sağlayacak materyal ve teknikler kullanılmalıdır.

Yer Seçimi: Meyve ve bağlarda yer seçiminde öncelikle ekolojik faktörlerin etkisi dikkate alınmalıdır. Yer seçiminde özellikle iklim, toprak, yöney ve suyun varlığı değerlendirilmelidir.

Tür ve Çeşit Seçimi: Kurulacak bahçelerde ekolojik faktörlerin yanında ekonomik getiri durumu da dikkate alınarak, ürünü iç veya dış pazarlarda yüksek fiyata satılabilen ve en yüksek geliri getirecek tür ve çeşitlerin seçilmesine özen gösterilmelidir.

Tek tür veya çeşitle yapılacak yetiştiricilik birçok riski de beraberinde taşımaktadır. Pazarda, ekolojik koşullarda veya kontrol edilemeyen bir hastalık veya zararlı salgınında yaşanacak bir sorun, tek türden ve çeşitten kurulu bahçelerde büyük kayıplara neden olabilmektedir. Bölgenin özelliği dikkate alınarak çeşit seçimi yapılmalıdır.

Anaç Seçimi: Toprağın özellikleri ve yetiştiricilik sistemleri de dikkate alınarak kurulacak meyve ve bağlarda çeşitle birlikte en uygun anacın da seçilmesi gerekmektedir. Genellikle toprak yapısı, taban suyu, toprak kökenli hastalık ve zararlıların varlığı dikkate alınarak anaç seçimi yapılmaktadır.

Dikim Sistemleri: Tür ve çeşitlerin yıllık bakım işlerinde yapılacak uygulamalar farklılık gösterdiğinden bahçe içerisinde karışık dikimden kaçınılmalıdır. Planlamada tür ve çeşitler ayrı parsellere yerleştirilerek dikim yapılmalıdır. Karışık parsellerde sulama, gübreleme, tarımsal mücadele ve hasat işlemlerinde güçlükler yaşanmaktadır.

Meyve bahçelerinde dikdörtgen, kare, üçgen, satranç, kontur, tekli ve çoklu çit (duvar) dikim sistemleri, bağlarda ise genellikle kare, dikdörtgen, üçgen veya kontur dikim sistemlerinden biri uygulanmaktadır.

Kare Dikim: Bu dikim şeklinde bahçede sıra arası ve sıra üzeri mesafeler eşit aralıktadır. Dikimin kolaylıkla uygulanabildiği ve aralıkların her iki yönünde de kolayca çalışılabilen bir sistemdir.

Dikdörtgen Dikim: Dikdörtgen şeklinde yapılan işaretlemelerde bahçeye fidanların dikdörtgenlerin köşelerine gelecek şekilde dikildiği sitemdir. Kare dikime göre her sıraya daha fazla ağaç dikilebilir.

Satranç Dikim: Bu sistemde kare şeklinde yapılan işaretlemelerde dört fidan karenin köşelerine ve bir ağaç da karenin merkezinde yer alır. Erken dönemde fazla ürün elde elde etmek amacıyla uygulanır. Ancak bahçede ağaçların gelişimi sonucunda meydana gelen sıklaşmada ortadaki ağacın çıkarılması gerekmektedir. Bahçedeki bakım işlerinin uygulanması önceki iki şekle göre daha zordur.

Üçgen Dikim: Fidanlar bu dikim şeklinde bahçede eşkenar üçgen şeklinde yapılan işaretlemelerde üçgenin köşelerinde yer almaktadır. Kare şeklinden daha fazla fidan kullanılır. Bahçedeki uygulamalar üç yönde de yapılabilir. Aşırı sıklaşma durumunda aralardan ağaç çıkarılması dikim düzenini bozmaktadır.

Kontur Dikim: Eğimi çok fazla olan arazilerde tesviye ile düzeltme bazen mümkün olamamaktadır. Teraslar yapılarak tesviye eğrilerine paralel olarak yapılan dikim şeklidir. Fidanlardaki dikim aralığını topoğrafik yapı ve terasların şekli belirler.

Çit (duvar) Sistemi: Bu sistemde diğer dikim şekillerine göre sıra arası ve sıra üzeri mesafeler oldukça daralmıştır. Işıklanma ile ilgili sorun yaşanmayan bölgelerde ve daha çok bodur meyve yetiştiriciliğinde tercih edilen sitemdir. Dikim tek sıralı, iki sıralı, üç sıralı şekillerde yapılabilir. Diğer sitemlerde dekarda 10- 40 arasında değişen fidan sayısı, bu şekilde 250-300’e kadar ulaşabilmektedir. Bu sistem bodur gelişen çeşitlere ve yoğun bakım için uygundur. Bu sistem, fidanların erken ürüne yatmasına ve ilk yatırım masraflarının erken dönemde karşılanmasına ve mekanizasyon uygulamalarına imkân sağlamaktadır.

Fidan dikimi sırasında dikkat edilecekler bazı hususlar vardır. Bunlar aşağıda sıralanmıştır:

• Kırılmış, kurumuş, aşırı uzamış köklerle sürgünlerde budama yapılır ve kök taç dengesi sağlanır.
• Dikim sırasında köklerin temas edeceği toprağın yeterince nemli olması gerekir.
• Fidan çukurları yeteri derinlik ve genişlikte olmalıdır.
• Dikimde toprak köklerle iyice temas etmelidir.
• Dikim sırasında toprağa belirli oranda çiftlik gübresi gibi organik materyal karıştırılabilir.
• Dikimden sonra can suyu verilmelidir.

Sebze tarımında açıkta ve örtü altında olmak üzere iki ana yetiştiricilik şekli bulunmaktadır. Açıkta sebze yetiştiriciliği dış koşullarda yapılan aile, karışık, tarla ve bahçe sebzeciliğini içine alan işletme şeklidir. Örtü altı sebzeciliği ise alçak ve yüksek sistemler olmak üzere iki şekilde gruplandırılmaktadır.

Alçak sistemlerde, toprak üstüne serilen çeşitli örtüler, plastik alçak tüneller, yastıkların (sıcak, ılık, soğuk) turfanda sebze üretimi için kullanıldığı ve kısmen iklimin etkisine bağlı kalan sistemlerdir. Yüksek sistemler ise iklimin etkisinin büyük ölçüde ortadan kaldırılarak seralar içerisinde üretim yapan işletme şeklidir.

Bahçe Bitkilerinde Toprak İşleme

Bahçe bitkileri tarımında toprak işleme; toprağın havalandırılması, toprak yüzeyinde yağmur ve sulamadan sonra oluşan kaymak tabakasının kırılması, boğaz doldurma, yabancı ot kontrolünün sağlanması, topraktaki mikroorganizma faaliyetlerinin artırılması, bitki besin maddelerinin bitki tarafından alımının kolaylaştırması gibi nedenlerden dolayı yapılır.

El aletleri veya traktör ekipmanları kullanılarak yapılacak işlemede köklere zarar vermemek için gereken özen gösterilmelidir.

Bahçe Bitkilerinde Sulama

Bahçe Bitkilerindeki kültürel uygulamaların en önemlileri arasında yer alan sulama ve gübreleme uygulamasında tür ve çeşitlerin istekleri farklılık göstermektedir. Ayrıca seçilecek yöntemlerde bahçenin toprak yapısı, bölgenin iklimi dikkate alınmalıdır. Bitkilerde verim ve gelişim üzerine yetersiz sulama ve gübrelemenin olduğu kadar aşırı sulama ve gübrelemenin de olumsuz etkileri bulunmaktadır.

Bitkilerin normal gelişimleri için ihtiyaç duydukları suyun doğal yağışlarla karşılanamayan kısmının değişik yöntemlerle toprağa verilmesine sulama denir. Bahçe bitkilerinin su ihtiyacı tür, çeşit, yetiştiricilik yapılan yerin iklim ve toprak özelliklerine göre değişmektedir. Yağışın fazla olduğu bölgelerde bahçelerde ihtiyaç duyulan suyun bu yolla karşılanması mümkün olabilmektedir. Ancak yağışların miktarı kadar yıl içerisinde mevsimlere dağılımı da önemlidir. Ülkemizde birçok bölgede bahçe bitkilerinin ihtiyaç duyduğu su miktarını karşılayacak yağış olmamakta ve özellikle de yaz aylarında hemen hemen hiç düşmemektedir. Özellikle sebzeler, köklerinin yüzlek olması nedeniyle suya karşı çok daha fazla duyarlılık göstermektedir. Kuru soğan, sarımsak, karpuz, kavun gibi türler ve Doğu Karadeniz gibi yöreler dışında sebze tarımında mutlaka sulamaya ihtiyaç bulunmaktadır. Ayrıca, meyve bahçeleri ve bağlarda özellikle yaz aylarında ihtiyaç duyulan suyun değişik yollarla toprağa verilmesi gerekmektedir.

Sulamanın meyve, sebze ve bağlarda bitki gelişimi, verim ve kalite özellikleri üzerine olumlu etkileri bulunmaktadır. Bunlar; kök gelişimi, sürgün gelişimi, gövde ve taç büyümesi, çiçek tomurcuğu oluşması ve gelişmesi, meyve dökümlerinin azaltılması, meyve veriminin artması, meyvelerde irilik artışı, meyve renginin iyileşmesi şeklinde sıralanabilir. Meyve bahçelerinde uygulanacak sulama suyu miktarı türlere göre değişiklik göstermektedir. Elma, erik gibi meyve türlerinin nemli ortamı sevmeleri nedeniyle su istekleri öteki bazı meyve türlerine göre daha fazladır. Bunları armut, kiraz, şeftali ve kayısı türleri izlemektedir. Badem, vişne, incir, zeytin, antepfıstığı ise su tüketimi az olan meyve türleri olarak bilinmektedir. Antepfıstığı, badem, zeytin kurak koflullara dayanabilme özelliği de olabilen meyve türleridir. Ancak bu meyve türlerinde de uygun miktarda sulamayla, periyodisite (antepfıstığı ve zeytindeki), verim ve kalite olumlu yönde etkilenmektedir. Çeşitlerin sofralık ya da kurutmalık olması sulama isteği bakımından da farklılık göstermektedir. Örneğin, sofralık üzüm bağlarındaki sulama aralığı, kurutmalık ve şaraplık çeşitlerdekine göre daha sık tutulmaktadır. Meyve, sebze bahçelerinde ve bağlarda toprak (evaporasyon) ve bitki yüzeyinden (transpirasyon) sürekli olarak buharlaflma yoluyla su kaybı meydana gelmektedir. Bahçe bitkilerinde bitkiye verilecek sulama suyu miktarının belirlenmesinde bu toprak ve bitkiden meydana gelen su kayıpları dikkate alınmaktadır. Evapotranspirasyon olarak isimlendirilen bu kayıplar sulama aralığının belirlenmesinde de göz önünde bulundurulmaktadır. Yetifltiriciler ve sulama konusunda deneyimli kişiler, toprağın ilk 20-30 cm’lik kısımdan aldıkları toprak örneklerini avuç içerisinde sıkarak parçacıkların birbirine yapışma veya dağılma durumuna göre yaptıkları nem kontrolüyle bitkinin sulama isteyip istemediğine karar verebilmektedirler. Ayrıca, yapraklarda görülen solgunluk (öğle sıcak vakitlerde bitkilerde geçici solgunluk olabilir, bu durum gerçek su gereksinimiyle karıştırılmamalı) durumuna göre de sulama zamanının gelip gelmediği anlaşılabilmektedir. Ancak, bahçe bitkilerinde gerçek sulama zamanı ve verilecek su miktarı, tansiyometre ve toprak nemini dijital olarak ölçebilen teknik cihazlar yardımıyla hassas bir şekilde saptanabilmektedir. Meyve ve bağlarda sulama genellikle ilkbahar sonlarından başlayarak sonbahar ortalarına kadar devam etmektedir. Kurak geçen yıllarda ihtiyaca göre kış aylarında bile bahçelerde sulama yapılabilmektedir. Bahçe bitkilerinde genellikle damla, karık, tava, yağmurlama, alttan sızdırma vb. yöntemlerle sulama yapılmaktadır. Sebzelerde ayrıca hortumlu ve süzgeçli kovalarla ve delikli borularla sulama yöntemleri de kullanılabilmektedir. Ancak, suyun kontrollü bir şekilde kök bölgesine verilmesi, su tasarrufu, gübrelemenin sulamayla birlikte yapılabilmesi gibi birçok üstünlükleri olması nedeniyle damla sulama yöntemi tercih edilmektedir.

Bahçe Bitkilerinde Gübreleme

Bahçe bitkilerinde gübre ihtiyacının belirlenmesinde toprak ve yaprak analizlerinin birlikte yapılması gerekmektedir. Toprak ve yaprak analizleri sonuçlarına göre bahçeye verilecek gübrenin çeşidi ve miktarı belirlenmektedir. Bahçe bitkilerinde bitkilerin ihtiyaç duyduğu besin elementleri değişik formlarda topraktan veya yapraktan uygulama şeklinde verilir.

Bitki besin elementlerini içeren gübreler organik ve inorganik olmak üzere iki grupta yer almaktadır.

Organik gübreler: Ahır gübresi, yeşil gübre, kompost, kan ve kemik unu gibi bazı organik kökenli artıklardır. Bunlar toprağa besin elementi sağlamakla kalmayıp, ortamın fiziksel yapısının iyileşmesine, organik madde kapsamının ve mikroorganizma aktivitesinin artmasına da katkı yaparlar. Özellikle çiftlik gübresinin meyve, sebze ve bağ yetiştiriciliğinde geniş kullanım ve uygulama alanı bulunmaktadır.

İnorganik gübreler: Besin elementlerini tek veya kombine olarak yüksek dozlarda içerirler ve bitkinin ihtiyaç duyduğu elementin eksikliğinin giderilmesinde kullanılırlar. Meyve ağaçları, sebze ve asmaların en fazla ihtiyaç duydukları azot, fosfor ve potasyum elementleri ile diğer makro ve mikro elementleri tek veya kompoze olarak yer aldığı değişik ticari isimler altında gübreler bulunmakta ve bunlar ihtiyaca göre bahçelerdeki bitkilere uygulanmaktadır. Meyve ağaçları ve asmaların kökleri derinlerde olduğundan söz konusu gübrelerin köklerin yakın bölgelerine uygulanması gerekmektedir. Fosfor ve potasyumun topraktaki hareketinin yavaş olması nedeniyle bu gübreler ağaç taç iz düşümünde toprağın 20-25 cm derinliğine verilmekte, azotlu gübrelerin çözünürlüğü- nün ve hareketinin hızlı olmasından dolayı bu gübreler ise taç altına toprak yüzeyine uygulanmakta, çapa veya tırmıkla toprağa karıştırılmaktadır.

Bahçe Bitkilerinde Budama

Budama; meyve ağaçları ve bağlarda herhangi bir bitki organının kesilerek veya koparılarak bitkiden uzaklaştırılması işlemidir. Meyve ağaçları ve bağlarda yüksek ve kaliteli ürün elde etmek, sağlam bir çatı oluşumunu sağlamak ve istenilen şekillerin verilmesi amacıyla fidan döneminden itibaren, dal seçimi, eğme, bükme, tomurcuk ve sürgün alma, dalların gövdeyle yaptıkları açıların ayarlanması ve benzeri uygulamalar her yıl düzenli olarak yapılmaktadır.

Meyvecilik ve bağcılıktaki bu işlemler fidanlara genellikle 4-5 yıl sürekli tekrarlanarak uygulanmakta ve sonuçta ağaca istenilen şekil verilmiş olmaktadır. Meyvecilikte ve bağcılıkta bu işleme terbiye denilmektedir.

Bahçe Bitkilerinde Tarımsal Mücadele

Diğer kültür bitkilerinde olduğu gibi bahçe bitkilerinde de bir kısım böcek, bakteri, fungus, virüs vb. canlılar bitkilerin toprak altı, toprak üstü organlarıyla meyvelerine zarar vermektedir.

Bahçe bitkilerinde hastalık, zararlı ve yabancı otlarla mücadelede genellikle 3 yöntem kullanılmaktadır:

1. Mekanik mücadele: Hastalık veya zararlının bulunduğu bitki materyali toplanır, kesilir, toprağa gömülür veya yakılır.
2. Biyolojik Mücadele: Bahçe tarımında sorun oluşturan böcek, bakteri, mantar vb. canlıların düşmanı olarak bilinen başka canlıların doğal yollarla veya laboratuvarda üretilerek bahçelerde kullanılması ve sorun olan hastalıkzararlı etmenlerinin ortadan kaldırılması ya da popülasyonlarının kontrol altına alınmasıdır.
3. Kimyasal Mücadele: Bahçelerde hastalık ve zararlı popülasyonu çok yükseldiği ve zararın hızla arttığı ve diğer yöntemlerle önlenemediği durumlarda başvurulan ve kimyasal ilaç kullanılarak yapılan mücadele yöntemidir.

Meyvecilikte Seyreltme

Bazı meyve türlerinde ağaçlar, açan çiçeklerinin istenilenden daha fazlasını meyveye dönüştürür. Ağacın aşırı meyve yüklü olması dalların kırılmasına, meyvelerin küçük kalmasına meyve renginin tam oluşmamasına ve böylece kalitesinin düşük olmasına neden olmaktadır. Aşırı meyve tutumunun neden olduğu bu olumsuzlukları ortadan kaldırmak için meyve seyreltmesi yapılmaktadır.