Ünite 1: Bahçe Bitkilerinin Tanımı ve Sınıflandırılması

Bahçe Bitkilerinin Tanımı

Tek veya çok yıllık, otsu veya odunsu ya da çalı veya ağaç formunda olan meyve ağaçları, asma, sebze ve süs bitkileri yetiştiriciliğiyle ilgilenen tarım dalına “Bahçe Bitkileri” denir.

Türkiye’de Yetişen Bahçe Bitkileri Türleri ve Anavatanları

Uygun ekolojik koşulları, göç yolları üzerinde bulunması, ilk çağlardan beri birçok medeniyetin beşiği olması, dünyadaki gen merkezleri (bitkilerin ilk ortaya çıktığı ve evrimlerini tamamladıkları yerlere gen merkezi ya da anavatan adı verilir) arasında hem Yakındoğu hem de Akdeniz havzasını kapsaması sebebiyle Türkiye bahçe bitkileri türleri açısından önemli bir yerdedir. Elmadan antepfıstığına, şalgamdan karanfile kadar birçok meyve, sebze ve süs bitkisi türü Anadolu’da oluşarak evrimlerini tamamlamış ve yıllardan beri bu topraklarda yetişmektedirler.

Toprak alanı olarak çok büyük bir kara parçası olmasa da çeşitli iklim ve mikroklimanın (küçük alanda ve genelde bölgenin özel koşullarına bağlı olarak ortaya çıkan iklim çeşidi) varlığı Türkiye’yi bahçe tarımı açısından önemli bir yere koymaktadır. Bunu somutlaştırmak gerekirse, Türkiye’de 70’in üzerinde meyve türü, 40’ın üzerinde sebze türü vardır. Çeşit (aynı türden olan bitkilerin bazı özelliklerle ayrılan öbeklerinden her biri) zenginliği konusunda da elmalarda 500, armutlarda 600, eriklerde 200, şeftalilerde 200 ve üzümlerde 1200’ü bulan çeşit bulmaktadır.

Türkiye’de yetişen birçok yabani ve kültür meyve türü vardır.(S: 4 Çizelge 1.1) Bunları

• Sert Çekirdekli Meyve Türleri
• Yumuşak Çekirdekli Meyve Türleri
• Sert Kabuklu Meyve Türleri
• Turunçgiller
• Akdeniz Meyveleri, Tropik ve Subtropik Meyve Türleri
• Üzümsü Meyveler

olmak üzere 6 başlıkta sınıflandırabiliriz.

Bahçe Bitkilerinin Sınıflandırılması

Bazı bahçe bitkilerinin belli ülkelerde meyve olarak kabul edildiği, bazı meyvelerin de familyaları ve yetiştirme teknikleri açısından sebze grubunda sınıflandırıldıkları görülmekte, yine bazı bitkilerin de bazı ülkeler tarafından tarla bitkisi bazıları tarafından da bahçe bitkileri olarak kabul edildiğini görmekteyiz. Bu tür farklıların önüne geçmek için belli kurallara dayanan sınıflandırmalar yapılmalıdır ki bunların da en yaygını botanik sınıflandırmadır. Bu sınıflandırmada bitkiler alemi sınıfa ve alt sınıflara, sınıflar takımlara, takımlar familyalara, familyalar cinslere, cinsler de türlere ve alt türlere ayrılmakta ve tür isimleri Latince olarak verilmektedir.

Bunun haricinde bahçe bitkileri tek veya çok yıllık olmalarına, iklim isteklerine, meyve özelliklerine, tüketilen kısımlarına veya tüketim şekillerine göre sınıflandırılmaktadır.

Sınıflandırmanın önemi bitkinin iklim, toprak ve kültürel gereksinimlerinin bilinmesi ve çeşitli tarımsal uygulamaların en akılcı şekilde gerçekleştirilebilmesi hususlarında öne çıkmaktadır.

Meyve türlerinde yapı ve kültürel uygulamalardaki benzerlikler nedeniyle sınıflandırmada cins esas alınmaktadır. .(S: 10,11 Şekil 1.1)

Meyve türleri, sıcaklık istekleri ve düşük sıcaklıklara dayanma yönünden dört grupta toplanırlar:

• Tropik iklim meyveleri: Hindistan cevizi, muz, kakao, mango, avokado, papaya, ananas, vb. 0°C veya buna yakın sıcaklıklarda zarar görürler.
• Subtropik iklim meyveleri: Turunçgiller, zeytin, incir, çay, nar, hurma, kivi, vb. -2ve -3°C’ye, kış dinlenmesi gibi süreçlerde de -10°C’ye dayanabilirler.
• Sıcak ılıman iklim meyveleri: Badem, antepfıstığı, asma (Vitis vinifera), böğürtlen, ayva, şeftali, kayısı, kiraz, çilek, ahududu, fındık, ceviz, kestane, vb. Çok şiddetli soğuklara dayanıksızdırlar.
• S oğuk ılıman iklim meyveleri: Armut, erik, asma (Vitis labrusca), elma, vb. Soğuklara çok dayanıklıdırlar.

Meyve türleri meyve yapılarına göre de beş grupta sınıflandırılırlar:

• Yumuşak çekirdekli meyve türleri: Elma, armut, ayva, alıç, muşmula, ahlat.
• Sert çekirdekli meyve türleri: Erik, kayısı, şeftali, vişne, kiraz, kızılcık, iğde.
• Sert kabuklu meyve türleri: Ceviz, antepfıstığı, fındık, şam fıstığı, kestane, badem.
• Üzümsü meyveler: Ahududu, böğürtlen, frenk üzümü, kivi, ağaç kavunu, altıntop, bergamot, limon, portakal, mandalin, şadok, turunç, bektaşi üzümü, çilek, üzüm.
• Bileşik meyveler: İncir, nar, dut, böğürtlen, vb.

Sebze türleri botanik olarak sınıflandırılırken sınıf, takım, familya ve türlerine göre isimlendirilerek sınıflandırılırlar (S: 12,13,14).

Sebze türleri kültür şekillerine göre 12 grupta sınıflandırılırlar:

1. Grup: Sürekli sebzeler (Kuşkonmaz, ravent, yer elması)
2. Grup: Yaprakları yenen sebzeler (Ispanak, pazı, hindiba, hardal)
3. Grup: Salata olarak kullanılan sebzeler (Marul, kıvırcık, göbekli salata, kereviz, tere, maydanoz, hindiba)
4. Grup: Lahana grubu sebzeler (Brüksel lahanası, karnabahar, alabaş, lahana)
5. Grup: Kökleri yenen sebzeler ( Pancar, havuç, yabani havuç, şalgam, turplar)
6. Grup: Soğanlı sebzeler (Soğan, sarımsak, pırasa)
7. Grup: Yumrulu sebzeler (Tatlı patates)
8. Grup: Leguminosae grubu sebzeleri (Fasulye, bezelye, bakla)
9. Grup: Solonaceae grubu sebzeleri (Domates, patlıcan, biber, patates)
10. Grup: Cucurbitaceae grubu sebzeleri (Yaz ve kış kabakları, kavun, karpuz, hıyar)
11. Grup: Malvaceae grubu sebzeleri (Bamya)
12. Grup: Baharlı sebzeler grubu (Nane, maydanoz)

Sebze türleri iklim isteklerine göre 2 grup altında toplanmaktadırlar:

• Serin iklim sebzeleri(kışlık sebzeler): Lahana, karnabahar, turp, şalgam, havuç, kereviz, ıspanak, kırmızı pancar, salata, marul, pazı, soğan, pırasa, sarımsak, maydanoz, nane, bezelye, bakla.
• Sıcak iklim sebzeleri(yazlık sebzeler): Domates, biber, patlıcan, hıyar, kabak, kavun, karpuz, fasulye, bamya.

Sebze türleri yenilen kısımlarına göre 11 grup altında toplanmaktadırlar:

• Yumruları yenen sebzeler (tatlı patates).
• Kökleri yenen sebzeler (havuç, turp, kırmızı pancar, şalgam, kök kereviz).
• Soğan ve sürgünleri yenen sebzeler (pırasa, taze soğan, taze sarımsak).
• Kuru halde başları(soğanları) yenen sebzeler (baş soğan, baş sarımsak).
• Sürgünleri yenen sebzeler (kuşkonmaz).
• Yaprak sapları yenen sebzeler (ravent, sap(yaprak) kerevizi).
• Yaprakları yenen sebzeler (brüksel lahanası, yaprak kerevizi, çin lahanası, lahana, ıspanak, pazı, semizotu, kıvırcık, marul, salata, ebegümeci, su teresi).
• Meyveleri yenen sebzeler (domates, biber, patlıcan, hıyar, kabak, kavun, karpuz, taze fasulye, sultani bezelye, taze bakla).
• Kuru veya taze olarak tohumları yenen sebzeler (kuru fasulye, iç bakla, iç bezelye, iç bamya, taze iç lima fasulyesi)
• Çiçek veya çiçek tablası yenen sebzeler (enginar, karnabahar, bamya)
• Kokulu otlar (maydanoz, dere otu, nane, tere, roka)

Süs bitkileri de çok yıllık ve tek yıllık olmak üzere iki ana grupta sınıflandırılırlar.

Çok yıllık süs bitkileri (ağaçlar ve çalılar) de açık tohumlular (Gymnospermae) ve kapalı tohumlular (Angiospermae) olarak iki grupta toplanır.

• Açık tohumlular, tohum taslakları karpel veya karpeller tarafından örtülmemiş bitki grubudur.
• Kapalı tohumlular, tohum taslakları kapalı bir odacık içinde gelişen taksonomik bitki grubudur.

Tek yıllık süs bitkileri (çiçekler ve yerörtücüler) ise ortanca, ağaç minesi, adaçayı, kekik, sümbül, gelincik,Türk gelinciği, kırmızı boynuzgelincik, kardelen, saksı güzeli, devetabanı, difenbahya, tarla karanfili, orkide, siklamen, safran, çiğdem, glayöl, Atatürk çiçeği, kroton, horozibiği, süs lahanası, begonya, gülhatmi, matıni çiçeği, aster (yıldız çiçeği), vapur dumanı, vb. gibi çiçeklerdir.